|
'''Էլեկտրամագնիսականություն,''' '''էլեկտրամագնիսական փոխազդեցություն''', չորս հիմնարար փոխազդեցություններից մեկը<ref>Մյուս երեքը՝ [[թույլ փոխազդեցություն]], [[ուժեղ փոխազդեցություն]], [[ձգողականություն]]</ref>:
Տերմինը ծագում է [[հունարեն]] ἢλεκτρον, ''«էլեկտրոն»''՝ [[սաթ]] (էլեկտրաստատիկ երևույթը որպես [[սաթ]]ի հատկություն առաջին անգամ նկարագրել է [[Թալես Միլեթացի|Թալեսը]]) և μαγνήτης, ''«մագնետես»''՝ մագնիս բառերից (անտիկ աշխարհում մագնիսական քարերով հայտնի էր փոքրասիական Մագնեսիա հունական քաղաքը): ։
Առաջանում է [[էլեկտրական լիցք]] ունեցող [[տարրական մասնիկներ]]ի, ինչպես նաև էլեկտրանակապես չեզոք, սակայն բաղադրյալ այն մասնիկների միջև, որոնց բաղադրիչ մասնիկներն ունենք էլեկտրական լիցք<ref>Օրինակ, [[նեյտրոն]]ը չեզքո մասնիկ է, սակայն նրա կազմության մեջ մտնում են լիցքավորված քվարկներ, ինչի հետևանքով նեյտրոնը մասնակցնում է էլեկտրամագիսական փոխազդեցությանը (մասնավորապես, ունի ոչ զրոյական [[մագնիսական մոմենտ]]):</ref>: Ժամանակակից տեսակետի համաձայն, լիցքավորված մասնիկների միջև էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը իրականանում է ոչ թե անմիջականորեն, այլ միայն էլեկտրամագնիսական դաշտի միջոցով: միջոցով։
Էլեկտրամագնիսական դաշտն ի հայտ է գալիս [[էլեկտրական դաշտ|էլեկտրական]] և [[մագնիսական դաշտ|մագնիսական]] դաշտերի տեսքով, որոնք էլեկտրամագնիսականության երկու տարբեր դրսևորումներն են. Փոփոխական էլեկտրական դաշտը ստեղծում է մադնիսական դաշտ, և ընդհակառակը (Էլեկտրամագնիսական ինդուկցիայի Ֆարադեյի օրենք): ։
Ըստ [[դաշտի քվանտային տեսություն|դաշտի քվանտային տեսության]]<ref>Դաշտի քվանտային տեսության այն բաժինը, որը նկարագրում է էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը, կոչվում քվանտային էլեկտրադինամիկա: Այն դաշտի քվանտային տեսության և ընդհանրապես տեսական ֆիզիկայի առավել մշակված, ինչպես նաև առավել հաջողակ ու ճշգրիտ (փորձով ապացուցված) բաժինններից է:</ref>, էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը հաղորդվում է զանգված չունեցող [[բոզոն]]ի՝ [[ֆոտոն]]ի միջոցով (ֆոտոնը կարելի է պատկերացնել որպես էլեկտրամագնիսական դաշտի քվանտային գրգռում):։ Ֆոտոնն ինքը չունի էլեկտրական լիցք, ուստի չի կարող անմիջականորեն փոխազդել այլ ֆոտոնների հետ:հետ։
Հիմնարար մասնիկներից էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությանը մասնակցում են նաև էլեկտրական լիցք ունեցող մասնիկները՝ [[քվարկ]]ները, [[էլեկտրոն]]ները, [[մյուոն]]ները և [[տաու-լեպտոն]]ը ([[ֆերմիոն]] է), ինչպես նաև լիցք ունեցող տրամաչափային W<sup>±</sup> բոզոնները:բոզոնները։
Էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը տարբերվում է [[թույլ փոխազդեցություն|թույլ]]<ref>Թույլ փոխազդեցությունն արագ նվազում է այն հաղորդողի՝ վեկտորական W կամ Z բոզոնի մեծ զանգվածի պատճառով</ref> և [[ուժեղ փոխազդեցություն|ուժեղ]]<ref>Հեռավորության աճին զուգընթաց ուժեղ փոխազդեցությունը քվարկների միջև ավելի դանդաղ է նվազում, ավելի ճիշտ, ըստ ամենայնի դատելով, այն հեռավորությունից կախված չի նվազում, սակայն ազատ վիճակում դիտարկվող բոլոր հայտնի մասնիկները չեզոք են «ուժեղ լիցքի»՝ [[գունային լիցք|գույնի]] հանդեպ, քանի որ կամ ընդհանրապես քվարկներ չեն պարունակում, կամ ներառում են մի քանի քվարկներ, որոնց գույների գումարը զրո է, այդ պատճառով հիմնականում ուժեղ փոխազդեցությունը՝ գլյուոնային դաշտը, կենտրոնացված է «գունավոր» քվարկների միջև՝ բաղադրյալ մասնիկի ներսում, իսկ դրանից դուրս տարածվող «մնացորդային մասը» շատ փոքր է և արագ նվազում է </ref> փոխազդեցություններից իր հեռազդեցության բնույթով՝ երկու լիցքերի փոխազդեցության ուժը նվազում է հեռավորության երկրորդ աստիճանի օրենքով (տե՛ս [[Կուլոնի օրենք]]ը):։ Նման օրենքով է նվազում նաև [[ձգողականություն|գրավիտացիոն փոխազդեցությունը]]: Լիցքավորված մասնիկների էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը էապես մեծ է գրավիտացիոնից, և միակ պատճառը, որ էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը մեծ ուժով չի դիտվում տիեզերական բնույթի մասշտաբներում, մատերիայի էլեկտրաչեզոքությունն է, այսինքն՝ Տիեզերքի յուրաքանչյուր տիրույթում դրական և բացասական լիցքերի հավասար քանակով առկայությունը: առկայությունը։
Եթե էլեկտրամագնիսական փոխազդեցության շնորհիվ առաջացած ուժերը ձգողական են,ապա երկու կամ ավելի թվով մասնիկներ կարող են կազմել կապված վիճակ:վիճակ։ Այդ հանգամանքն ընկած է մատերիայի հիմնական բաղադրիչ մասերի՝ [[ատոմ]]ների կամ [[մոլեկուլ]]ների գոյության հիմքում:հիմքում։ Յուրաքանչյուր նյութի քիմիական կառուցվածքը, ագրեգատային վիճակը և հատկությունները (ֆեռոմագնիսականություն, [[գերհաղորդականություն]] և այլն) պայմանավորված են էլեկտրոնների և միջուկների էլեկտրամագինիսական փոխազդեցությամբ: փոխազդեցությամբ։
Դասական (ոչ քվանտային) շրջանակներում էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը նկարագրվում է [[դասական էլեկտրադինամիկա]]յով:
Էլեկտրամագնիսականության տեսական հետևանքները բերեցին [[հարաբերականության հատուկ տեսություն|հարաբերականության հատուկ տեսության]] ստեղծմաը:ստեղծմաը։
== Պատմությունը ==
[[Պատկեր:Ørsted.jpg|thumb|140px|[[Հանս Քրիստիան Էրստեդ]]]]
Սկզբնապես էլեկտրականությունն ու մագնիսականությունը համարվում էին երկու տարբեր ուժեր:ուժեր։ Այդ տեսակետը փոխվեց 1873թ., երբ [[Ջեյմս Մաքսվել|Ջեյմս Մաքսվելը]]ը հրատարակեց իր «Տրակտատ էլեկտրականության և մագնիսականության մասին» աշխատությունը, որտեղ ցույց է տրվում, որ դրական և բացասական լիցքերի փոխազդեցությունը կանոնակարգվում է մեկ ուժով:ուժով։ Այդ փոխազդեցություններից բխող չորս հիմնական երևույթներ կան, որոնք հստակ ցուցադրվում են փորձով.
# Էլեկտրական լիցքերը փոխազդում են մի ուժով, որը հակադարձ համեմատական է նրանց միջև եղած հեռավորության քառակուսուն. նույնանույն լիցքերը վանում են միմյանց, տարանունները՝ ձգում:ձգում։
# Մագնիսական բևեռները (կամ առանձին կետերում բևեռացման վիճակները) նույն կերպ են ձգում կամ վանում միմյանց, և միշտ գործում են զույգերով. որևէ հյուսիսային բևեռ գոյություն չունի առանց հարավայինի:հարավայինի։
# Հաղորդալարում էլեկտրական հոսանքը հաղորդալարի շուրջ ստեղծում է շրջանային մագնիսական դաշտ, որի ուղղությունը կախված է հոսանքի ուղղությունից (ժամսլաքի ուղղությամբ կամ հակուղղված):։
# Հաղորդալարի օղակում հոսանք է մակածվում, երբ այն շարժվում է մագնիսական դաշտի նկատմամբ, կամ մագնիսը տեղաշարժվում է հաղորդալարի օղակին մոտ կամ հեռու. հոսանքի ուղղությունը կախված է այդ տեղաշարժերի ուղղությունից:ուղղությունից։
[[Պատկեր:Andre-marie-ampere2.jpg|thumb|140px|right|[[Անդրե Մարի Ամպեր]]]]
1820թ. ապրիլի 21-ին, պատրաստվելով դասախոսության, [[Հանս Քրիստիան Էրստեդ]]ը զարմանալի դիտարկում արեց:արեց։ Նյութերի ընտրություն անելիս նա նկատեց, որ [[կողմնացույց]]ի սլաքը շեղվում է [[հյուսիսային մագնիսական բևեռ]]ից, երբ միանում կամ անջատվում է իր ձեռքի մարտկոցի էլեկտրական հոսանքը: հոսանքը։ Նա մտածեց, որ մագնիսական դաշտը ելնում է հոսանք անցկացնող հաղորդալարի բոլոր կողմերից, ինչպես տարածության մեջ տարածվում են լույսը և ջերմությունը, և որ փորձը ուղիղ կապ է մատնանշում էլեկտրականության ու մագնիսականության միջև:միջև։
[[Պատկեր:SS-faraday.jpg|thumb|140px|[[Մայքլ Ֆարադեյ]]]]
Բացահայտման պահին Էրստեդը չգտավ այդ երևույթի բավարար բացատրությունը և փորձ չարեց այն մաթեմատիկորեն նկարագրելու, սակայն երեք ամիս անց սկսեց նոր փորձեր անցկացնել:անցկացնել։ Շատ շուտով նա հրապարակեց իր ուսումնասիրությունների արդյունքները, ապացուցելով, որ հաղորդիչով անցնող էլեկտրական հոսանքը ստեղծում է մագնիսական դաշտ:դաշտ։ [[ՍԳՎ համակարգ]]ում [[էլեկտրամագնիսական ինդուկցիա]]յի չափման միավորը՝ նրա պատվին անվանվեց '''[[էրստեդ (չափման միավոր)|Է]]''':
[[Պատկեր:James-clerk-maxwell3.jpg|thumb|right|140px|[[Ջեյմս Մաքսվել]]]]
Էրստեդի եզրակացությունների շնորհիվ համաշխարհային գիտնական հանրությունը սկսեց էլեկտրադինամիկայի ինտենսիվ ուսումնասիրությունը:ուսումնասիրությունը։ 1820թ. [[Դոմինիկ Ֆրանսուա Արագո|Ֆրանսուա Արագո]]ն նկատեց, որ հաղորդիչը, որով էլեկտրական հոսանք է անցնում, դեպի իրեն է ձգում երկաթի խարտուքը:խարտուքը։ Առաջին անգամ նա մագնիսացրեց երկաթե և պողպատե հաղորդալարերը՝ դրանք դնելով հոսանք անցկացնող պղնձե հաղորդալարերի կոճի մեջ:մեջ։ Արագոյից անկախ երկաթի և պողպատի մագնիսացումը հայտնաբերեց նաև [[Հեմֆրի Դեվի]]ն: Մագնիսի վրա հոսանքի ազդեցությունը նկարագրող առաջին քանակական սահմանումները նույնպես 1820թ. տվեցին ֆրանսիացի գիտնականներ [[Ժան-Բատիստ Բիո]]ն և [[Ֆելիքս Սավար]]ը: Էրստեդի փորձերը օգնեցին նաև [[Անդրե Մարի Ամպեր|Ամպերին]], ով հաղորդչի և հոսանքի էլեկտրամագնիսական օրինաչափությունները ներկայացրեց մաթեմատիկական տեսքով:տեսքով։ Էրստեդի բացահայտումը կարևոր քայլ է նաև էներգիայի միասնական հասկացության ճանապարհին:ճանապարհին։
Այդ միասնությունը, որը նկատել էր Ֆարադեյը, լրացրել էր Մաքսվելը, ճշգրտել էին [[Օլիվեր Հեվիսայդ]]ը և [[Հենրիխ Հերց]]ը, XIX դարի կարևորագույն նվաճումներից մեկն է մաթեմատիկական ֆիզիկայում:ֆիզիկայում։ Այս հայտնագործությունը ունեցավ շատ կարևոր հետևանքներ, որոնցից մեկը [[լույս]]ի բնույթի ըմբռնումն էր: էր։
Էլեկտրականության և մագնիսականության կապը բացահայտողը միայն Էրստեդը չէր: չէր։ 1802թ. իտալացի գիտնական-իրավագետ Ջովանի Ռոմանյոզին էլեկտրաստատիկ լիցքերով շետեղ մագնիսական սլաքը:սլաքը։ Սակայն նրա հետազոտություններում չէր կիրառվում գալվանական էլեմենտ և հաստատուն հոսանքը բացակայում էր:էր։ Ռոմանյոզիի հաշվետվությունը հրապարակվեց 1802թ. իտալական թերթում, սակայն ժամանակի գիտնական հանրությունն անտեսեց այն<ref>{{ref-en}} {{cite book | last1 = Martins | first1 = Roberto de Andrade | title = Nuova Voltiana: Studies on Volta and his Times | chapter = Romagnosi and Volta’s Pile: Early Difficulties in the Interpretation of Voltaic Electricity | volume = vol. 3 | editors = Fabio Bevilacqua and Lucio Fregonese (eds) | publisher = Università degli Studi di Pavia | pages = 81–102 | url = http://ppp.unipv.it/collana/pages/libri/saggi/nuova%20voltiana3_pdf/cap4/4.pdf}}</ref>:
== Ծանոթագրություններ ==
| 