'''Խաչենի իշխանություն''', հայ ավատական վարչա-քաղաքական կազմավորում Հայաստանում, [[X դար|X]]—[[XVII դար|XVII]] դարերում՝ նախկին Ծավդեք-Արցախի նախարարական-իշխանական տան տոհմաճյուղերի գլխավորությամբ։ Արաբ, տիրապետության վերջին շրջանում ([[IX դար]]ի վերջ) [[Գանձակ]]ում գոյացած քուրդ-մահմեդական ամիրայությունը յուրացրել էր Ուտիքի մի շարք գավառներն ու Արցախի [[Մուխանք|Մուխանք գավառը]], և Բագրատունիների թագավորության օրոք արդեն նախկին Ծավդեք-Արցախի նախարարական տունը, բաժանված երկու ճյուղի, հիմնականում իշխում էր նահանգի լեռնային ու նախալեռնային տարածքում։ Եթե նահանգի արևելյան եզրը հասնում էր Մուխանք (Միլ-Մուղան) դաշտին, ապա արևմուտքում այն ընդգրկում էր Գեղամա ([[Սևան]]) լճի ամբողջ արևելյան ափը՝ Սոդք գավառով։ [[IX դար]]ի կեսից Խաչենի իշխանությունը տարածվում էր նաև Ուտիքի հարավային և արևմտյան գավառների վրա:վրա։ Մահլ Սմբատյանի ([[IX դար]]ի I կես) գրավումների շնորհիվ Մեծ Մյունիքի հյուսիս-արևմտյան մասը (Գեղամա գավառ) նույնպես անցավ Խաչենի իշխանությանը։
[[Image:Five principalities of karabakh.png|thumb|250px|left]]
Տող 66.
Այս ճյուղերի գործարար հովանավորությամբ շեն ու բարգավաճ էին մնում հոգևոր-մշակութային կենտրոններ [[Գանձասար]]ը, Դադի, [[Խադարի վանք|Խադարի]] վանքերը, որոնցում ստեղծված գրչության կենտրոններն ու դպրատները մեծ համբավ ունեին Հայաստանում և հաջողությամբ գլխավորում էին Խաչենի իշխանության և հարակից շրջանների մշակութային կյանքը։
Մոնղոլական տիրապետության տևական շրջանը ծանր ազդեցություն ունեցավ Խաչենի իշխանության քաղաքական ու մշակութային կյանքի վրա:վրա։ [[XIII դար]]ի 1-ին կեսին վերացավ Հաթերքի իշխանությունը, և նրա տիրույթներն անցան Ներքին Խաչենի Հասան-Զալալյաններին ու Վերին Խաչենի Դոփյաններին։ Հակամոնղոլական շարժումները գլխավորելու համար [[1261]] թ.-ինթվականին գազանաբար սպանվեց շուրջ 40 տարի Խաչենի իշխանության գահերեց իշխան Հասան- Զալալը, որը հովանավորում էր ամբողջ Հյուսիս-Արևելյան [[Հայաստան]]ի մշակութային գործը, իսկ մոնղոլների տիրապետության առաջին շրջանում աչքի էր ընկել հայրենի իշխանությունները միավորելու, մոնղոլ տիրակալների հետ արդյունավետ բանակցություններ վարելու շրջահայաց քաղաքականությամբ։ Գիտակցելով Վերին ու Ներքին Խաչենների իշխանների ազդեցիկ դերը [[Արևելյան Հայաստան]]ի քաղաքական կյանքում՝ մոնղոլ կուսակալները ջանում էին գլխատել Խաչենի իշխանությունը, մոնղոլ մեծ խանի մոտ պարբերաբար դավեր էին նյութում նրանց դեմ, նրանցից առավել ուժեղներին։ [[1387]] թ.-ինթվականին [[Լենկթեմուր]]ի հորդաները կոտորեցին հայրենիքի պաշտպանության համար ոտքի ելած Ծարի տեր Հասանին ու նրա վեց որդիներին։ Եվ, այսուհանդերձ, Խաչենի իշխանություն չվերացավ։ Ակ-կոյունլու և կարա-կոյունլու թուրքերի դժնդակ տիրապետության շրջանի բովանդակ Հայաստանում Խաչենի իշխանությունն անընդմեջ գոյատևած միակ պետական կազմավորումն էր:էր։ Օտար տիրակալների կործանարար հարվածներից թուլացած ու մանրացած Խաչենի իշխանություն կառչած էր մնում հայրենի երկրին՝ գերագույն ջանքերով պահպանելով ազգային ինքնությունը։ [[XVI դար]]ի 2-րդ կեսի պարսկա-թուրքական պատերազմների շրջանում Խաչենի իշխանության կազմում գոյատևող գավառական մանր տոհմակից իշխանություններն արդեն ունեին որոշակի սահմաններ և քաղաքական֊տնտ եսական կյանքի ինքնուրույն բնագավառներ:բնագավառներ։ Մնում էր գերագույն տիրապետողի վավերացումը, որը և կատարեց շահ [[Աբբաս I]]-ը [[1603]] թ.-ին՝թվականին՝ Խաչենի իշխանության գավառների իշխանավորներին օժտելով [[մելիք]]ական տիտղոսներով ու կոնկրետ իրավունքներով։
