Վիքիպեդիա

Պրոտոն

Պրոտոն (հին հունարեն՝ πρῶτος — առաջին, հիմնական բառից), նշանակումը՝ p+, հադրոնների դասի դրական լիցք ունեցող տարրական մասնիկ է, որը նեյտրոնների հետ կազմում են ատոմի միջուկը։

Պրոտոն
ԵնթադասՆուկլոն, hydron?, ֆերմիոն և monocation?
Մասն էՄիջուկ, proton binding?[1], voltage-gated proton channel activity?[1], thiamine:proton symporter activity?[1], trehalose:proton symporter activity?[1], mannose:proton symporter activity?[1], fructose:proton symporter activity?[1], D-glucose:proton symporter activity?[1], allantoin:proton symporter activity?[1], amino acid:proton symporter activity?[1], proline:proton symporter activity?[1], carbohydrate:proton symporter activity?[1], alpha-glucoside:proton symporter activity?[1], glucosinolate:proton symporter activity?[1], glucose:proton symporter activity?[1], selenite:proton symporter activity?[1], myo-inositol:proton symporter activity?[1], folic acid:proton symporter activity?[1], sucrose:proton symporter activity?[1], sulfate:proton symporter activity?[1], P-type proton-exporting transporter activity?[1], nitrate:proton symporter activity?[1], auxin:proton symporter activity?[1], pyrophosphate hydrolysis-driven proton transmembrane transporter activity?[1], hexose:proton symporter activity?[1], proton transmembrane transporter activity?[1], proton transmembrane transport?[1], proton channel activity?[1], solute:proton symporter activity?[1], phosphate:proton symporter activity?[1], peptide:proton symporter activity?[1], ferric enterobactin:proton symporter activity?[1], acetate:proton symporter activity?[1], malate:proton symporter activity?[1], energy coupled proton transport, down electrochemical gradient?[1], energy coupled proton transmembrane transport, against electrochemical gradient?[1], potassium:proton symporter activity?[1], uridine:proton symporter activity?[1], phenylalanine:proton symporter activity?[1], lysine:proton symporter activity?[1], aromatic amino acid:proton symporter activity?[1], gamma-aminobutyric acid:proton symporter activity?[1], cytosine:proton symporter activity?[1], nucleoside:proton symporter activity?[1], galactose:proton symporter activity?[1], arabinose:proton symporter activity?[1], D-xylose:proton symporter activity?[1], lactose:proton symporter activity?[1], raffinose:proton symporter activity?[1], citrate:proton symporter activity?[1], alpha-ketoglutarate:proton symporter activity?[1], shikimate:proton symporter activity?[1], fucose:proton symporter activity?[1], xanthosine:proton symporter activity?[1], sialic acid:proton symporter activity?[1], 3-hydroxyphenyl propionate:proton symporter activity?[1], rhamnose:proton symporter activity?[1], 2-keto-3-deoxygluconate:proton symporter activity?[1], lactate:proton symporter activity?[1], quaternary ammonium group:proton symporter activity?[1], glycine betaine:proton symporter activity?[1], succinate:proton symporter activity?[1], maltose:proton symporter activity?[1], acetylcholine:proton antiporter activity?[2], monovalent cation:proton antiporter activity?[2], lithium:proton antiporter activity?[2], manganese:proton antiporter activity?[2], solute:proton antiporter activity?[2], amiloride:proton antiporter activity?[2], cycloheximide:proton antiporter activity?[2], benomyl:proton antiporter activity?[2], monoamine:proton antiporter activity?[2], polyamine:proton antiporter activity?[2], fluconazole:proton antiporter activity?[2], aminotriazole:proton antiporter activity?[2], calcium:proton antiporter activity?[2], sodium:proton antiporter activity?[2], potassium:proton antiporter activity?[2], tetracycline:proton antiporter activity?[2], acridine:proton antiporter activity?[2], azole:proton antiporter activity?[2], metal ion:proton antiporter activity?[2], chloride:proton antiporter activity?[2], synaptic vesicle lumen acidification?[2], proton export across plasma membrane?[2], gamma-aminobutyric acid:proton antiporter activity?[3] և zinc:proton antiporter activity?[3]
Տեսակներատոմային մասնիկ
ԴասակարգումՀադրոն
Կազմություն2 վերև քվարկ, 1 ներքև քվարկ
ՎիճակագրությունՖերմիոնային
Հիմնարար փոխազդեցություններԳրավիտացիա
Էլեկտրամագնիսականություն
Թույլ
Ուժեղ
Նշանակումը, ,
ՀակամասնիկՀակապրոտոն
ՏեսությունՎիլյամ Պրոուտ (1815)
ՀայտնագործումԷռնեստ Ռեզերֆորդ (1917–1919, անվանակոչել է Ռեզերֆորդը 1920 թվականին)
Հայտնագործման տարեթիվ1920
Զանգված1,672621777(74)×10-27 կգ[4]

938,272046(21) ՄէՎ/c2[4]

1,007276466812(90) զ․ ա․ մ․[4]
Կյանքի տևողություն∞ (մինիմում >2,1×1029 տարի) (կայուն)
Էլեկտրական լիցք+1e
1,602176565(35)×10-19Կլ[4]
Սպին1⁄2
Զույգություն+1
Մոնտե Կարլո դրույթով համար2212
Դյուի տասնորդական դասակարգում539.72123
Իզոսպինի z-բաղադրիչ0,5
Իզոսպինի քվանտային թիվ0,5
Լանդե բազմապատկիչ5,585694713 ± 4,6E−8
 Protons Վիքիպահեստում

Պրոտոնի լիցքը բացարձակ արժեքով հավասար է էլեկտրոնի լիցքին։ Բոլոր հայտնի փոխազդեցություների նկատմամբ պրոտոնը կայուն է, մի բան, որ բարիոնային լիցքի պահպանման օրենքի դրսևորումն է։ Պրոտոնները կազմում են քիմիական տարրերի միջուկի լիցքը, այնպես որ տվյալ միջուկի լիցքը հավասար է իր կազմի մեջ մտնող պրոտոնների թվին։

Առաջացում

խմբագրել

Պրոտոնները սպինը-12 ֆերմիոններից են և կազմված են երեք վալենտային քվարկներից՝ դրանք դարձնելով բարիոններ (հադրոնների ենթատեսակ)։ Պրոտոնի երկու վերև քվարկները և մեկ ներքև քվարկը միասին են պահվում ուժեղ ուժի միջոցով, որը միջնորդում է գլյուոնները: 21–22  Ժամանակակից հեռանկարն ունի պրոտոն, որը կազմված է վալենտային քվարկներից (վերև, վեր, վար), գլյուոններից և ծովային քվարկների անցողիկ զույգերից: Պրոտոններն ունեն լիցքի դրական բաշխում, որը քայքայվում է մոտավորապես էքսպոնենցիալ, իսկ արմատի միջին քառակուսի լիցքի շառավիղը մոտ 0,8 ֆմ է:

Յուրաքանչյուր ատոմի միջուկում առկա են մեկ կամ մի քանի կապված պրոտոններ: Ազատ պրոտոնները բնականաբար հայտնաբերվում են մի շարք իրավիճակներում, երբ էներգիաները կամ ջերմաստիճանը բավականաչափ բարձր են, որպեսզի դրանք առանձնացնեն էլեկտրոններից, ինչի համար նրանք որոշակի կպ ունեն: Ազատ պրոտոնները գոյություն ունեն պլազմայում, որտեղ ջերմաստիճանը չափազանց բարձր է, որպեսզի թույլ տա նրանց միավորվել էլեկտրոնների հետ: Բարձր էներգիա և արագության ազատ պրոտոնները կազմում են տիեզերական ճառագայթների 90%-ը, որոնք տարածվում են միջաստղային միջավայրով։ Ազատ պրոտոնները արտանետվում են անմիջապես ատոմային միջուկներից ռադիոակտիվ քայքայման հազվադեպ տեսակների ժամանակ։ Պրոտոնները նույնպես առաջանում են (էլեկտրոնների և հականեյտրինոների հետ միասին) ազատ նեյտրոնների ռադիոակտիվ քայքայման արդյունքում, որոնք անկայուն են։

Կայունություն

խմբագրել

Ազատ պրոտոնների ինքնաբուխ քայքայումը երբեք չի նկատվել, և այդ պատճառով պրոտոնները ստանդարտ մոդելի համաձայն համարվում են կայուն մասնիկներ: Այնուամենայնիվ, մասնիկների ֆիզիկայի որոշ մեծ միասնական տեսություններ (GUTs) կանխատեսում են, որ պրոտոնի քայքայումը պետք է տեղի ունենա 1031-ից 1036 տարի ժամկետով: Փորձարարական որոնումները հաստատել են տարբեր ենթադրյալ քայքայման արտադրանքների համար պրոտոնի կյանքի միջին տևողության ստորին սահմանները: Ճապոնիայի Super-Kamiokande դետեկտորում իրականացված փորձերը տվել են պրոտոնի միջին կյանքի ցածր սահմաններ 6.6×1033 տարի հակամունի և չեզոք պիոնի քայքայման համար, և 6.6×1033 տարի քայքայման համար դեպի պոզիտրոն և չեզոք պիոն: Կանադայի Սադբերի Նեյտրինո աստղադիտարանում մեկ այլ փորձարկում փնտրել են գամմա ճառագայթներ, որոնք առաջանում են թթվածնից 16-ից պրոտոնի քայքայման արդյունքում առաջացած մնացորդային միջուկներից։ Այս փորձը նախատեսված էր ցանկացած արտադրանքի քայքայումը հայտնաբերելու համար և սահմանեց պրոտոնի կյանքի տևողության ցածր սահման 2.1×1029 տարի. Այնուամենայնիվ, հայտնի է, որ պրոտոնները վերածվում են նեյտրոնների էլեկտրոնների գրավման գործընթացի միջոցով (նաև կոչվում է հակադարձ բետա քայքայում): Ազատ պրոտոնների դեպքում այս գործընթացը տեղի է ունենում ոչ թե ինքնաբերաբար, այլ միայն այն ժամանակ, երբ էներգիա է մատակարարվում: Հավասարումը հետևյալն է.

p+ + e- → n + ve

ve + p+ → n + e+

Գործընթացը շրջելի է; նեյտրոնները կարող են նորից վերածվել պրոտոնների բետա քայքայման միջոցով, որը ռադիոակտիվ քայքայման սովորական ձև է: Իրականում, ազատ նեյտրոնը քայքայվում է այս կերպ, որի կյանքի միջին տևողությունը կազմում է մոտ 15 րոպե: Պրոտոնը կարող է նաև վերածվել նեյտրոնի՝ բետա գումարած քայքայման միջոցով (β+ քայքայում): Համաձայն դաշտի քվանտային տեսության՝ պրոտոնների կյանքի միջին տևողությունը դառնում է վերջավոր, երբ դրանք արագանում են պատշաճ արագացումով արագացումն առաջացնում է անցման չվերացող հավանականություն: Սա մտահոգիչ էր 1990-ականների վերջին, քանի որ սկալյար է, որը կարող է չափվել իներցիոն և համակցված դիտորդների միջոցով: Իներցիոն շրջանակում արագացող պրոտոնը պետք է քայքայվի վերը նշված բանաձևի համաձայն: Սակայն, ըստ համատեղ արագացված դիտորդի, պրոտոնը գտնվում է հանգստի վիճակում և, հետևաբար, չպետք է քայքայվի: Այս գլուխկոտրուկը լուծվում է՝ հասկանալով, որ համատեղ արագացված շրջանակում կա ջերմային բաղնիք Ֆուլինգ–Դեյվիս–Ունռու էֆեկտի պատճառով, որը դաշտի քվանտային տեսության ներքին էֆեկտ է[5][6][7][8]:

Քվարկները և պրոտոնի զանգվածը

խմբագրել

Քվանտային քրոմոդինամիկայի մեջ, միջուկային ուժի ժամանակակից տեսությունը, պրոտոնների և նեյտրոնների զանգվածի մեծ մասը բացատրվում է հարաբերականության հատուկ տեսությամբ: Պրոտոնի զանգվածը մոտ 80–100 անգամ մեծ է նրա երեք վալենտային քվարկների մնացած զանգվածների գումարից, մինչդեռ գլյուոններն ունեն զրոյական հանգիստ զանգված: Պրոտոնի քվարկների և գլյուոնների լրացուցիչ էներգիան, համեմատած QCD վակուումում գտնվող քվարկների մնացած էներգիայի հետ, կազմում է պրոտոնի զանգվածի գրեթե 99%-ը: Պրոտոնի մնացած զանգվածը, հետևաբար, շարժվող քվարկների և գլյուոնների համակարգի անփոփոխ զանգվածն է, որոնք կազմում են մասնիկը, և նման համակարգերում նույնիսկ համակարգում սահմանափակված անզանգված մասնիկների էներգիան դեռևս չափվում է որպես մաս: համակարգի հանգիստ զանգվածը.

Պրոտոնները կազմող քվարկների զանգվածին նկատի ունենալիս օգտագործվում է երկու տերմին. ընթացիկ քվարկային զանգվածը վերաբերում է ինքնին քվարկի զանգվածին, մինչդեռ բաղկացուցիչ քվարկային զանգվածը վերաբերում է ընթացիկ քվարկային զանգվածին գումարած գլյուոնային մասնիկների դաշտը շրջապատող զանգվածը: Այս զանգվածները սովորաբար ունեն շատ տարբեր արժեքներ։ Քվարկների կինետիկ էներգիան, որը սահմանափակման հետևանք է, ներդրում է: Օգտագործելով ցանցային QCD հաշվարկները, պրոտոնի զանգվածի ներդրումն է քվարկային կոնդենսատը (~9%, որը ներառում է վեր ու վար քվարկները և վիրտուալ տարօրինակ քվարկների ծովը), քվարկի կինետիկ էներգիան (~32%), գլյուոնի կինետիկ էներգիան (~37%) և անոմալ գլյուոնի ներդրումը (~23%, որը ներառում է քվարկների բոլոր համային համերի խտացումները)[9]:

Պրոտոնների ներքին դինամիկան բարդ է, քանի որ դրանք որոշվում են քվարկների գլյուոնների փոխանակմամբ և տարբեր վակուումային կոնդենսատների հետ փոխազդեցությամբ։ Lattice QCD-նապահովում է պրոտոնի զանգվածը ուղղակիորեն տեսությունից մինչև ցանկացած ճշգրտություն, սկզբունքորեն հաշվարկելու եղանակ: Ամենավերջին հաշվարկները պնդում են, որ զանգվածը որոշվում է ավելի լավ, քան 4% ճշգրտությամբ, նույնիսկ մինչև 1% ճշգրտությամբ: Այս պնդումները դեռևս հակասական են, քանի որ հաշվարկները դեռ չեն կարող կատարվել նույնքան թեթև քվարկներով, որքան դրանք իրական աշխարհում են: Սա նշանակում է, որ կանխատեսումները հայտնաբերվում են էքստրապոլյացիայիգործընթացով, որը կարող է համակարգված սխալներ առաջացնել: Դժվար է ասել, թե արդյոք այս սխալները ճիշտ են վերահսկվում, քանի որ այն քանակությունները, որոնք համեմատվում են փորձի հետ, հադրոնների զանգվածներն են, որոնք նախապես հայտնի են:

Այս վերջին հաշվարկները կատարվում են զանգվածային սուպերհամակարգիչների կողմից, և, ինչպես նշել են Բոֆին և Պասկվինին. «նուկլեոնի կառուցվածքի մանրամասն նկարագրությունը դեռևս բացակայում է, քանի որ… հեռավորության վրա վարքագիծը պահանջում է ոչ խանգարող և/կամ թվային բուժում…» Պրոտոնների կառուցվածքի ավելի շատ հայեցակարգային մոտեցումներն են՝ տոպոլոգիական սոլիտոնային մոտեցումը, որն ի սկզբանե շնորհիվ Tony Skyrme-ի և ավելի ճշգրիտ AdS/QCD մոտեցումն է, որը տարածվում է. այն ներառում է գլյուոնների լարային տեսություն, QCD-ով ոգեշնչված տարբեր մոդելներ, ինչպիսիք են պարկի մոդելը և բաղկացուցիչ քվարկ մոդելը, որոնք հայտնի էին 1980-ականներին, և SVZ գումարի կանոնները, որոնք թույլ են տալիս կոպիտ մոտավոր զանգվածի հաշվարկներ: Այս մեթոդները չունեն նույն ճշգրտությունը, ինչ ավելի բիրտ ուժի վանդակավոր QCD մեթոդները, համենայն դեպս՝ դեռ:

Լիցքավորման շառավիղը

խմբագրել

Պրոտոնի լիցքավորման շառավիղի CODATA-ի առաջարկված արժեքն է 8,4075(64) × 10−16 մ: Պրոտոնի շառավիղը որոշվում է բանաձևով, որը կարող է հաշվարկվել քվանտային էլեկտրադինամիկայի միջոցով և ստացվել կամ ատոմային սպեկտրոսկոպիայի կամ էլեկտրոն-պրոտոն ցրման միջոցով: Բանաձևը ներառում է ձևի գործոն՝ կապված պրոտոնի երկչափ պարտոնի տրամագծի հետ[10]:

Մինչև 2010 թվականի արժեքը հիմնված է պրոտոններից էլեկտրոնների ցրման վրա, որին հաջորդում է բարդ հաշվարկը, որը ներառում է ցրման խաչմերուկ՝ հիմնված իմպուլս-փոխանցման խաչմերուկի համար Ռոզենբլութի հավասարման վրա), և հիմնված է ջրածնի և դեյտերիումի ատոմային էներգիայի մակարդակների ուսումնասիրությունների վրա: 2010 թվականին միջազգային հետազոտական ​​թիմը հրապարակեց պրոտոնի լիցքի շառավիղի չափումը մյուոնային ջրածնի Lamb-ի տեղաշարժի միջոցով (էկզոտիկ ատոմ, որը կազմված է պրոտոնից և բացասական լիցքավորված մյուոնից): Քանի որ մյուոնը 200 անգամ ավելի ծանր է, քան էլեկտրոնը, ինչը հանգեցնում է ավելի փոքր ատոմային ուղեծրի, այն շատ ավելի զգայուն է պրոտոնի լիցքի շառավիղի նկատմամբ և այդպիսով թույլ է տալիս ավելի ճշգրիտ չափումներ կատարել: Հետագա բարելավված ցրման և էլեկտրոնային սպեկտրոսկոպիայի չափումները համաձայն են նոր փոքր շառավիղի հետ: Աշխատանքը շարունակվում է ճշգրտելու և ստուգելու այս նոր արժեքը[11]:

Պրոտոնի ներսում ճնշում

խմբագրել

Քանի որ պրոտոնը կազմված է գլյուոններով սահմանափակված քվարկներից, կարելի է սահմանել համարժեք ճնշում, որը գործում է քվարկների վրա: Այդ ճնշման չափը և դրա վերաբերյալ այլ մանրամասներ վիճելի են: 2018 թվականին այս ճնշումը հաղորդվել է 1035 Պա կարգի, ինչը ավելի մեծ է, քան նեյտրոնային աստղի ներսում ճնշումը: Ասում էին, որ այն առավելագույնն է կենտրոնում, դրական (վանող) մոտ 0,6 ֆմ շառավղային հեռավորության վրա, բացասական (գրավիչ) ավելի մեծ հեռավորությունների վրա և շատ թույլ է մոտ 2 ֆմ-ից ավելի: Այս թվերը ստացվել են տեսական մոդելի և բարձր էներգիայի էլեկտրոնների Կոմպտոնյան փորձարարական ցրման համադրությամբ[12]: Այնուամենայնիվ, այս արդյունքները վիճարկվել են, քանի որ դրանք նույնպես համապատասխանում են զրոյական ճնշմանը և արդյունավետորեն ապահովում են ճնշման պրոֆիլի ձևը մոդելի ընտրությամբ[13]:

Ազատ պրոտոնների փոխազդեցությունը սովորական նյութի հետ

խմբագրել

Թեև պրոտոնները կապված են հակառակ լիցքավորված էլեկտրոնների հետ, սա համեմատաբար ցածր էներգիայի փոխազդեցություն է, ուստի ազատ պրոտոնները պետք է կորցնեն բավարար արագություն (և կինետիկ էներգիա), որպեսզի սերտորեն կապված լինեն և կապվեն էլեկտրոնների հետ: Բարձր էներգիայի պրոտոնները սովորական մատերիա անցնելիս կորցնում են էներգիան ատոմային միջուկների հետ բախվելիս և ատոմների իոնացման միջոցով (էլեկտրոնները հեռացնելով) այնքան ժամանակ, մինչև դրանք բավականաչափ դանդաղեցվեն՝ սովորական ատոմում էլեկտրոնային ամպը գրավելու համար: Այնուամենայնիվ, էլեկտրոնի հետ նման ասոցիացիայի դեպքում կապված պրոտոնի բնույթը չի փոխվում, և այն մնում է պրոտոն: Ցածր էներգիայի ազատ պրոտոնների ձգումը դեպի նորմալ նյութում առկա ցանկացած էլեկտրոն (օրինակ՝ նորմալ ատոմների էլեկտրոնները) հանգեցնում է ազատ պրոտոնների դադարեցմանը և ատոմի հետ նոր քիմիական կապի ձևավորմանը: Նման կապը տեղի է ունենում ցանկացած բավականաչափ «սառը» ջերմաստիճանում (այսինքն՝ համեմատելի է Արեգակի մակերեսի ջերմաստիճանի հետ) և ցանկացած տեսակի ատոմի հետ: Այսպիսով, ցանկացած տեսակի նորմալ (ոչ պլազմային) նյութի հետ փոխազդեցության դեպքում ցածր արագությամբ ազատ պրոտոնները չեն մնում ազատ, այլ ձգվում են դեպի էլեկտրոնները ցանկացած ատոմում կամ մոլեկուլում, որի հետ նրանք շփվում են, ինչը հանգեցնում է պրոտոնի և մոլեկուլի միացմանը: Այդ մոլեկուլներն այնուհետև ասում են, որ «պրոտոնացված» են, և քիմիապես դրանք պարզապես ջրածնի միացություններ են, հաճախ դրական լիցքավորված: Հաճախ արդյունքում դրանք դառնում են այսպես կոչված Brønsted թթուներ: Օրինակ, ջրի մոլեկուլի կողմից գրավված պրոտոնը դառնում է հիդրոնիում, ջրային կատիոն H3O+:

Պրոտոնը քիմիայում

խմբագրել

Ատոմային համարը

խմբագրել

Քիմիայի մեջ ատոմի միջուկում պրոտոնների թիվը հայտնի է որպես ատոմային թիվ, որը որոշում է այն քիմիական տարրը, որին պատկանում է ատոմը: Օրինակ՝ քլորի ատոմային թիվը 17 է; սա նշանակում է, որ յուրաքանչյուր քլորի ատոմ ունի 17 պրոտոն, և որ 17 պրոտոն ունեցող բոլոր ատոմները քլորի ատոմներ են: Յուրաքանչյուր ատոմի քիմիական հատկությունները որոշվում են (բացասաբար լիցքավորված) էլեկտրոնների քանակով, որը չեզոք ատոմների համար հավասար է (դրական) պրոտոնների քանակին, որպեսզի ընդհանուր լիցքը զրո լինի։ Օրինակ՝ չեզոք քլորի ատոմն ունի 17 պրոտոն և 17 էլեկտրոն, մինչդեռ Cl− անիոնն ունի 17 պրոտոն և 18 էլեկտրոն՝ −1 ընդհանուր լիցքի դեպքում։ Այնուամենայնիվ, տվյալ տարրի բոլոր ատոմները պարտադիր չէ, որ նույնական լինեն: Նեյտրոնների թիվը կարող է տարբեր լինել տարբեր իզոտոպներ ձևավորելու համար, և էներգիայի մակարդակները կարող են տարբեր լինել, ինչը հանգեցնում է տարբեր միջուկային իզոմերների:

Ջրածնի իոն

խմբագրել
 
Պրոտիումը, ջրածնի ամենատարածված իզոտոպը, բաղկացած է մեկ պրոտոնից և մեկ էլեկտրոնից (այն չունի նեյտրոններ)։ Ջրածնի իոն տերմինը (H+) ենթադրում է, որ այդ H ատոմը կորցրել է իր մեկ էլեկտրոնը, ինչի հետևանքով մնացել է միայն պրոտոն։ Այսպիսով, քիմիայում պրոտոն և ջրածնի իոն տերմինները (պրոտիումի իզոտոպի համար) օգտագործվում են հոմանիշ:

Պրոտիումը, ջրածնի ամենատարածված իզոտոպը, բաղկացած է մեկ պրոտոնից և մեկ էլեկտրոնից (այն չունի նեյտրոններ): Ջրածնի իոն տերմինը (H+) ենթադրում է, որ այդ H ատոմը կորցրել է իր մեկ էլեկտրոնը, ինչի հետևանքով մնացել է միայն պրոտոն: Այսպիսով, քիմիայում պրոտոն և ջրածնի իոն տերմինները (պրոտիումի իզոտոպի համար) օգտագործվում են հոմանիշ։ Պրոտոնը եզակի քիմիական տեսակ է՝ լինելով մերկ միջուկ: Որպես հետևանք, այն չունի անկախ գոյություն խտացված վիճակում և անփոփոխ հայտնաբերվում է մի զույգ էլեկտրոնների կողմից կապված մեկ այլ ատոմի հետ

Քիմիայի մեջ պրոտոն տերմինը վերաբերում է ջրածնի իոնին՝ H+: Քանի որ ջրածնի ատոմային թիվը 1 է, ջրածնի իոնը չունի էլեկտրոններ և համապատասխանում է մերկ միջուկին, որը բաղկացած է պրոտոնից (և 0 նեյտրոն՝ ամենաառատ իզոտոպային պրոտիումի դեպքում։ 1 1Հ): Պրոտոնը «մերկ լիցք» է, որն ունի ջրածնի ատոմի շառավիղի միայն 1/64000-ը, և, հետևաբար, քիմիապես չափազանց ռեակտիվ է: Այսպիսով, ազատ պրոտոնը չափազանց կարճ կյանք ունի քիմիական համակարգերում, ինչպիսիք են հեղուկները, և այն անմիջապես արձագանքում է ցանկացած հասանելի մոլեկուլի էլեկտրոնային ամպի հետ:

Փոխանցումը H+ թթու-բազային ռեակցիայում սովորաբար կոչվում է «պրոտոնի փոխանցում»: Թթուն նշվում է որպես պրոտոն դոնոր, իսկ հիմքը՝ որպես պրոտոն ընդունող։ Նմանապես, կենսաքիմիական տերմինները, ինչպիսիք են պրոտոնային պոմպը և պրոտոնային ալիքը, վերաբերում են հիդրատացված H+ իոնների շարժումը:

Դեյտերիումի ատոմից էլեկտրոնի հեռացման արդյունքում առաջացած իոնը հայտնի է որպես դեյտրոն, այլ ոչ թե պրոտոն: Նմանապես, տրիտիումի ատոմից էլեկտրոն հեռացնելը առաջացնում է տրիտոն:

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 1,47 1,48 1,49 1,50 1,51 1,52 1,53 1,54 1,55 1,56 1,57 1,58 1,59 1,60 1,61 Gene Ontology release 2019-11-16 — 2019.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 Gene Ontology release 2020-05-02 — 20200502 — 2020.
  3. ↑ 3,0 3,1 Gene Ontology release 2022-07-01 — 2022-07-01 — 2022.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Mohr, P.J.; Taylor, B.N. and Newell, D.B. (2011), "The 2010 CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants", National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg, MD, US.
  5. ↑ Vanzella, Daniel A. T.; Matsas, George E. A. (2001 թ․ սեպտեմբերի 25). «Decay of Accelerated Protons and the Existence of the Fulling–Davies–Unruh Effect». Physical Review Letters. 87 (15): 151301. arXiv:gr-qc/0104030. Bibcode:2001PhRvL..87o1301V. doi:10.1103/PhysRevLett.87.151301. hdl:11449/66594. PMID 11580689. S2CID 3202478.
  6. ↑ Matsas, George E. A.; Vanzella, Daniel A. T. (1999 թ․ մարտի 16). «Decay of protons and neutrons induced by acceleration». Physical Review D. 59 (9): 094004. arXiv:gr-qc/9901008. Bibcode:1999PhRvD..59i4004M. doi:10.1103/PhysRevD.59.094004. hdl:11449/65768. S2CID 2646123. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 24-ին.
  7. ↑ Vanzella, Daniel A. T.; Matsas, George E. A. (2000 թ․ դեկտեմբերի 6). «Weak decay of uniformly accelerated protons and related processes». Physical Review D. 63 (1): 014010. arXiv:hep-ph/0002010. Bibcode:2000PhRvD..63a4010V. doi:10.1103/PhysRevD.63.014010. hdl:11449/66417. S2CID 12735961. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 24-ին.
  8. ↑ Matsas, George E. A.; Vanzella, Daniel a. T. (2002 թ․ դեկտեմբերի 1). «The fulling–davies–unruh effect is mandatory: the proton's testimony». International Journal of Modern Physics D. 11 (10): 1573–1577. arXiv:gr-qc/0205078. doi:10.1142/S0218271802002918. ISSN 0218-2718. S2CID 16555072. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 24-ին.
  9. ↑ André Walker-Loud (2018 թ․ նոյեմբերի 19). «Dissecting the Mass of the Proton». Physics. Vol. 11. էջ 118. Bibcode:2018PhyOJ..11..118W. doi:10.1103/Physics.11.118. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 4-ին.
  10. ↑ Miller, Gerald A. (2019 թ․ մարտի 7). «Defining the proton radius: A unified treatment». Physical Review C (անգլերեն). 99 (3): 035202. arXiv:1812.02714. Bibcode:2019PhRvC..99c5202M. doi:10.1103/PhysRevC.99.035202. ISSN 2469-9985.
  11. ↑ Karr, Jean-Philippe; Marchand, Dominique; Voutier, Eric (2020 թ․ նոյեմբեր). «The proton size». Nature Reviews Physics (անգլերեն). 2 (11): 601–614. Bibcode:2020NatRP...2..601K. doi:10.1038/s42254-020-0229-x. ISSN 2522-5820. Արխիվացված օրիգինալից 2024 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 28-ին.
  12. ↑ Burkert, V. D.; և այլք: (2023 թ․ դեկտեմբերի 22). «Colloquium : Gravitational form factors of the proton». Reviews of Modern Physics. 95 (4): 041002. arXiv:2303.08347. Bibcode:2023RvMP...95d1002B. doi:10.1103/RevModPhys.95.041002. ISSN 0034-6861.
  13. ↑ Dutrieux, H.; Lorcé, C.; Moutarde, H.; Sznajder, P.; Trawiński, A.; Wagner, J. (2021 թ․ ապրիլ). «Phenomenological assessment of proton mechanical properties from deeply virtual Compton scattering». The European Physical Journal C (անգլերեն). 81 (4): 300. arXiv:2101.03855. Bibcode:2021EPJC...81..300D. doi:10.1140/epjc/s10052-021-09069-w. ISSN 1434-6044.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պրոտոն» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 9, էջ 447)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պրոտոն&oldid=10329741» էջից