Մարտահրավեր և պատասխան
| Այս հոդվածն աղբյուրների կարիք ունի։ Դուք կարող եք բարելավել հոդվածը՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով դրանց հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։ |
Մարտահրավեր և պատասխան (անգլ.՝ Challenge and response), բրիտանացի պատմաբան և փիլիսոփա Առնոլդ Թոյնբիի կողմից քաղաքակրթության զարգացումը կանխորոշող առաջ քաշած օրինաչափություն։ Պատմական իրավիճակը և բնական գործոնները հասարակության առաջ խնդիր են դնում («մարտահրավեր»)։ Հասարակության հետագա զարգացումն կանխորոշվում է խնդրի լուծման տարբերակի ընտրությամբ («պատասխանով»)։
Թոյնբին կարծում է, որ ադեկվատ պատասխանը ոչ միայն խնդիրն է լուծում, այլ նաև հասարակությունը զարգացման մի նոր աստիճան է բարձրացնում։ Եթե հարկավոր պատասխանը չի գտնվում, ապա հասարակությունում անոմալիաներ են առաջանում, որոնց կուտակումն էլ բերում է «ճեղքման», ապա՝ անկման։
Մարտահրավերների ադեկվատ պատասխանի մշակումը «ստեղծագործական փոքրամասնության» սոցիալական գործառույթն է, որը ոչ թե միայն առաջ է քաշում և իրականացնում գաղափարները, այլ նաև իր հետևից տանում է մնացածներին։
Թոյնբիի համար կարևոր է ցույց տալ, որ պատասխանների տարբերակների ընտրություն ազատ է, որ պատմությունը չունի կանխորոշվածություն։ Մյուս կողմից, Թոյնբին գովաբանում է համաշխարհային կրոնները և պնդում, որ պատմությունը աստվածային ստեղծագործական ուժն է շարժման մեջ։
Մարտահրավերների տարբերակները խմբագրել
Թոյնբին քաղաքակրթության մարտահրավերների մի քանի տարբերակներ է առանձնացնում.
- խիստ կլիմայի մարտահրավեր (եգիպտական, շումերական, չինական, մայանական, անդյան քաղաքակրթություններ),
- նոր տարածքների մարտահրավեր (մինոյյան քաղաքակրթություն),
- հարևան հասարակություններից հանկարծական հարվածների մարտահրավեր (հելլենական քաղաքակրթություն),
- մշտական արտաքին ճնշման մարտահրավեր (ռուսական ուղղափառ, արևմտյան քաղաքակրթություններ),
- սահմանափակման մարտահրավեր, երբ հասարակությունը կորցնելով որևէ կենսապես կարևոր մի բան, ուղղում է իր էներգիան փոխլրացնող հատկանիշների վրա։
Թոյնբին եզրակացնում է, որ բարենպաստ պայմանները չեն նպաստում քաղաքակրթության ստեղծմանն ու զարգացմանը, քանի որ թույլ խթան են տալիս՝ «որքան ուժեղ է մարտահրավերը, այդքան ուժեղ է խթանը»։ Սակայն ևթև մարտահրավերը չափից շատ խիստ, այն դառնում է չափազանց և ոչ էֆեկտիվ խթան։
Հաջող պատասխանների օրինակներ խմբագրել
Որպես օրինակ Թոյնբին դիտարկում է մի շարք քաղաքակրթությունների առաջացումը.
- եգիպտական քաղաքակրթությունը առաջացել է որպես աֆրասիական տարածքների հողերի չորացման ռեակցիա։ Այդ քաղաքակրթության հիմքը դրածների պատասխանը երկակի էր՝ նրան տեղափոխվել են Նեղոս հովիտը և փոխել կենսակերպը։ Նրան եկել են մահաշունչ ճահճոտ տարածքներ և իրենց դինամիկ ակտով դրանք բարեբեր հողերի են վերածել։
- չինական քաղաքակրթությունը առաջացել է անապատում որպես ճահճացման և ջրհեղեղի պատասխան, որը հետագայում լրացվել է ցրտով զգալի սեզոնային կլիմայական փոփոխությունների պատճառով։
- մայանական քաղաքակրթությունը դարձել է արևադարձային անտառի մարտահրավերի պատասխանը։
- մինոյան քաղաքակրթությունը՝ որպես ծովի մարտահրավերի պատասխան։