Վիքիպեդիա

Մասնակցային զարգացում

Մասնակցային զարգացում, տեղական բնակչությանը զարգացման ծրագրերում ներգրավելը: Մասնակցային զարգացումը, որն առաջացել է 1970-ական թվականներին, առաջնահերթություն է տալիս ամենաաղքատ և առավել խոցելի բնակչության հիմնական կարիքների բավարարմանը և ժամանակի ընթացքում դրսևորվել է տարբեր ձևերով[1]: Շատ դեպքերում, երբ համայնքները ներգրավված են զարգացման նախաձեռնություններին առնչվող որոշումների կայացման գործընթացներում, մասնավորապես՝ աղքատների կյանքը բարելավելուն, դա մեծացնում է ծրագրերի կայուն և հաջողակ լինելու հավանականությունը[1]: Տեղական բնակչությանն ակտիվորեն ներգրավելով նման նախաձեռնությունների պլանավորման, իրականացման և գնահատման մեջ՝ նրանք դառնում են շահառուներ ​​և ավելի հավանական է, որ ներդնեն գաղափարներ, ռեսուրսներ և աշխատուժ՝ այդպիսով ապահովելով, որ ծրագրերն ավելի լավ համապատասխանեն իրենց կարիքներին[2]: Մասնակցային զարգացումն այժմ լայնորեն ընկալվում է որպես զարգացման մեթոդ և օգտագործվում է տարբեր կազմակերպությունների կողմից: Այն հաճախ ներկայացվում է որպես ավանդական «վերևից ներքև» զարգացման մոտեցումների այլընտրանքային տարբերակ[2]: «Վերևից ներքև» զարգացման դեպքում որոշումներն ու ծրագրերը ընդունվում են կառավարությունների կամ խոշոր կազմակերպությունների կողմից, այնուհետև իրականացվում են տեղական մակարդակում՝ առանց տեղական համայնքների կողմից մեծ ներդրման, իսկ մասնակցային զարգացումը տեղական համայնքներին ներգրավում է որոշումների կայացման գործընթացներում: Չկա մասնակցային զարգացման մեկ միասնական սահմանում. տարբեր անհատներ կամ խմբեր տարբեր կերպ են սահմանում մասնակցային զարգացումը, քանի որ տարբեր կերպ են ընկալում այն։

Հեռանկարներ

խմբագրել
«Դուք չեք կարող գնել զարգացումը. շահառու համայնքները պետք է ներգրավվեն իրենց վերաբերող նախագծերին»,- Բ. Հոփեր

Կա երկու տեսակետ, որոնք կարող են սահմանել մասնակցային զարգացումը՝ սոցիալական շարժման տեսակետը և ինստիտուցիոնալ տեսակետը:

  «Սոցիալական շարժման տեսակետը» մասնակցությունը դիտարկում է որպես անհատների մոբիլիզացիա՝ գիտելիքի, իշխանության և տնտեսության համակարգերում անարդարությունը վերացնելու համար, որտեղ որոշ խմբեր կամ անհատներ ավելի շատ հասանելիություն ունեն գիտելիքներին, ավելի շատ իշխանություն ունեն և վերահսկում են ավելի շատ տնտեսական ռեսուրսներ, քան մյուսները[3]: Այս տեսակետը մասնակցությունը դիտարկում է որպես հզորացնող գործընթաց, որը մարդկանց հնարավորություն է տալիս հաղթահարել մարտահրավերները և ինքնուրույն որոշել իրենց ապագան ու կյանքի ուղին: Մասնակցության միջոցով հզորացումը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ շահառու անհատները կամ խմբերը ոչ միայն կարողություն և ցանկություն ունեն սկսելու մասնակցային գործընթացը, այլև մոտիվացված են ակտիվորեն նպաստելու խնդրի ըմբռնմանը և լուծմանը: Սա հանգեցնում է համատեղ որոշումների կայացմանը, թե ինչի պետք է հասնել և ինչպես: Թեև կողմնակի անձինք հավասար դեր են խաղում զարգացման գործում, հիմնական շահառուները համարվում են «primus inter pares»-ը, ինչը նշանակում է, որ թեև այս երկու խմբերը համարվում են հավասար գործընկերներ, սակայն հիմնական շահառուները, որոնք իրենց կյանքի վրա ազդող որոշումների հիմնական կրողն են, հատուկ դիրք են զբաղեցնում: Երկխոսության միջոցով բացահայտվում և վերլուծվում են կարևոր խնդիրները, իսկ գիտելիքների և փորձի փոխանակումն օգնում է լուծումներ գտնել: Գործընթացի պատասխանատվությունն ու վերահսկողությունը գտնվում են հիմնական շահառուների ձեռքում[4]:

Համաձայն «ինստիտուցիոնալ տեսակետի»՝ մասնակցությունը նշանակում է ապահովել, որպեսզի համապատասխան խմբերն իրենց ներդրումն ունենան զարգացման ծրագրի և՛ նախագծման, և՛ իրականացման գործում[3]: «Ինստիտուցիոնալ տեսակետն» օգտագործում է համայնքի համապատասխան խմբերի կամ շահառուների պատկերացումներն ու տեսակետները՝ որպես համայնքի անմիջական մաս չհանդիսացող արտաքին սուբյեկտի սահմանած կանխորոշված ​​նպատակն իրականացնելու միջոց: Զարգացման այնպիսի նախագծում, որը նախաձեռնվում է տվյալ համայնքի անդամ չհանդիսացող ակտիվիստի կողմից, համայնքի առջև ծառացած մարտահրավերները բաժանվում են առանձին փուլերի: Այս բաժանումն օգնում է գնահատել, թե երբ և որքանով է տեղին մասնակցային մոտեցումը: Ինստիտուցիոնալ տեսանկյունից գոյություն ունեն զարգացման ծրագրի չորս հիմնական փուլեր՝ հետազոտական փուլ, նախագծման փուլ, իրականացման փուլ և գնահատման փուլ: Ինստիտուցիոնալ տեսակետը կարելի է անվանել նաև «նախագծի վրա հիմնված տեսակետ»[5]:

 

Մասնակցային զարգացման կողմնակիցներն ընդգծում են, որ տարբերություն կա այն մասնակցային զարգացման միջև, որը դիտվում է որպես վերջնական նպատակ և այն մասնակցային զարգացման միջև, որը դիտվում է որպես մարգինալացված խմբերի հզորացման միջոց[6]: Այս երկու տեսակետների միջև հակադրություն կա. մեկը մասնակցությունը համարում է ինքնին արժեքավոր, մինչդեռ մյուսն այն արժեքավոր է համարում միայն այն օգուտի համար, որ տալիս է[7]:  Առաջին դեպքում մասնակիցներին հնարավոր է խնդրեն ներկայացնել իրենց կարծիքը, սակայն երաշխիք չկա, որ այդ կարծիքները որևէ կշիռ կունենան կամ կազդեն վերջնական արդյունքի վրա: Բացի այդ, մասնակիցներին հնարավոր է տեղեկացնեն որոշումների մասին միայն այն բանից հետո, երբ դրանք արդեն կայացվել են: Երկրորդ դեպքում կողմնակիցները պնդում են, որ մասնակցային զարգացումը փորձում է խթանել և բարելավել մարդկանց կարողությունը, որպեսզի նրանք նպաստեն իրենց հասարակության զարգացմանը[8][9]։

Որոշ նախաձեռնությունների շրջանակներում մասնակցային զարգացումը հաճախ ներառում է նաև բովանդակության ստեղծում։ Օրինակ՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Բարձրաձայնելով» նախագիծն իր զարգացման նախաձեռնություններում օգտագործում է տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաները (ՏՀՏ): Համայնքի ներսում բովանդակության ստեղծումն ու փոխանակումն օգնում է ստեղծել լոկալ տեղեկատվական ցանցեր[10]։ «Ներքևից վերև» այս մոտեցումը ներառում է խորը քննարկումներ, զրույցներ և որոշումների կայացում թիրախային համայնքի հետ: Համայնքի անդամները բովանդակություն են ստեղծում՝ հիմնվելով իրենց կարողությունների և հետաքրքրությունների վրա[10]։ Այս գործընթացը խրախուսում է տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործումը՝ անհատական ​​և համայնքային զարգացումը խթանելու համար: Մասնակցային եղանակով բովանդակության ստեղծումը կարևոր գործիք է աղքատության նվազեցման և այնպիսի համայնք կառուցելու համար, որտեղ բոլորը հասանելի կլինեն թվային տեխնոլոգիաներին և ինտերնետին, և որտեղ բոլորը կարող են իրենց ներդրումն ունենալ ու օգտվել ընդհանուր գիտելիքներից[10]։

Մասնակցային զարգացման ծրագրի փուլերը ինստիտուցիոնալ տեսանկյունից

խմբագրել
«Ժողովրդավարական հասարակության մեջ կարևոր է որդեգրել զարգացման այնպիսի մոտեցում, որը ներառում է նրա անդամների ակտիվ մասնակցությունը»,- Մոնտեկ Սինգհ Ահլուվալիա։

Մասնակցային զարգացման ընթացքում ծրագրի առջև դրված յուրաքանչյուր խնդիր կարելի է բաժանել փուլերի, որոնք օգնում են որոշել, թե երբ և որքանով է տեղին մասնակցային մոտեցումը: Ինստիտուցիոնալ տեսանկյունից՝ զարգացման ծրագրի չորս հիմնական փուլ կա.

  1. Հետազոտության փուլն այն է, երբ զարգացման խնդիրը հստակ սահմանված է: Այս գործընթացում կարող են ներգրավվել բոլոր համապատասխան շահագրգիռ կողմերը: Զարգացման խնդրի վերաբերյալ հետազոտությունը կարող է ներառել անցյալի փորձի, ինչպես նաև անհատների և համայնքների գիտելիքների, վերաբերմունքի և քաղաքականության ուսումնասիրությունը: Բացի այդ, կարող է նաև դիտարկվել ցանկացած այլ տեղեկատվություն՝ կապված սոցիալ-տնտեսական պայմանների, մշակույթի, ոգեղենության, սեռի և այլ գործոնների հետ, որը կօգնի ավելի լիարժեք պատկերացում կազմել ուսումնասիրվող խնդրի մասին:
  2. Նախագծման փուլը սահմանում է կոնկրետ իրականացվելիք գործողությունները: Մասնակցային մոտեցումը երաշխավորում է, որ ներգրավված համայնքները պատասխանատու լինեն ծրագրի համար և հավատարիմ լինեն դրան: Տեղի քաղաքացիների և այլ շահառուների ակտիվ ներգրավվածությունն ուղղված է առաջարկվող գործողությունների որակի և համապատասխանության բարելավմանը:
  3. Իրականացման փուլն այն է, երբ իրականացվում է պլանավորված գործողությունը: Այս փուլին մասնակցությունը մեծացնում է մասնակիցների նվիրվածությունը, նրանց ներդրումների կիրառելի և իմաստալից լինելը ծրագրի նպատակների և խնդիրների համար, ինչպես նաև բարձրացնում է ծրագրի երկարաժամկետ կայունությունն ու արդյունավետությունը։
  4. Գնահատման փուլին մասնակցությունն ապահովում է, որ ամենակարևոր փոփոխությունները բարձրաձայնվեն, ուշադրության արժանանան և գնահատվեն բոլոր ներգրավվածների կողմից: Իմաստալից գնահատում իրականացնելու համար կարևոր է ցուցիչները սահմանել մասնակցային գործընթացի միջոցով, որին ծրագրի հենց սկզբից կներգրավվեն բոլոր համապատասխան շահառուները[5]:

Մասնակցային զարգացման առանձնահատկությունները

խմբագրել
  1. Պասիվ մասնակցությունը չորս մոտեցումներից ամենաքիչ մասնակցություն ենթադրողն է: Ծրագրի հիմնական շահառուների մասնակցությունը սահմանափակվում է ուղղակի տեղեկատվություն ստանալով այն մասին, թե ինչ է տեղի ունենալու կամ թե ինչ է արդեն տեղի ունեցել: Մարդկանց կողմից հետադարձ կապը կամ նվազագույնի է հասնում, կամ ընդհանրապես բացակայում է, իսկ նրանց ներգրավվածության մակարդակը գնահատվում է կամ գլխաքանակով, կամ քննարկումներում նրանց ակտիվությամբ։ Նման մասնակցությունը երբեմն կոչվում է ինֆորմացիոն մասնակցություն[11]:
  2. Խորհրդատվական մասնակցությունն այն գործընթացն է, երբ մասնակցությունը կենտրոնացած է շահառուներից ինֆորմացիա հավաքելու վրա, այլ ոչ թե որոշումների կայացման կամ արդյունքի ձևավորման գործընթացում նրանց ակտիվորեն ներգրավելու մեջ: Մասնակիցները կարող են ինֆորմացիա տրամադրել ոչ միայն հանդիպումների ժամանակ, այլև ցանկացած ժամանակ, երբ դրա կարիքը կա։ Սակայն, այս խորհրդատվական գործընթացը որոշումներ կայացնելու ողջ լիազորությունը թողնում է արտաքին մասնագետներին, որոնք պարտավոր չեն ներառել շահառուների կարծիքը[11]։
  3. Համագործակցության միջոցով մասնակցությունը դրսևորվում է առաջնային շահառուների խմբերի ձևավորմամբ՝ մասնակցելու ծրագրի կողմից սահմանված կանխորոշված ​​նպատակների քննարկմանը և վերլուծությանը: Մասնակցության այս մակարդակը սովորաբար չի հանգեցնում կանխորոշված ​​նպատակների էական փոփոխությունների: Այդուհանդերձ, այն պահանջում է ակտիվորեն մասնակցել այդ նպատակներին հասնելու որոշումներին: Սա ներառում է հորիզոնական հաղորդակցության և կարողությունների զարգացման խթանում բոլոր շահառուների միջև՝ միացյալ համագործակցային ջանքերի միջոցով: Սկզբում հենվելով արտաքին միջնորդների և փորձագետների վրա՝ համագործակցության միջոցով մասնակցությունը ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար կարող է վերածվել անկախ մասնակցության[11]:
  4. Հզորացնող մասնակցությունը տեղի է ունենում, երբ առաջնային շահառուները կարողություն և պատրաստակամություն ունեն սկսելու գործընթացը և մասնակցել վերլուծությանը: Սա հանգեցնում է համատեղ որոշումների կայացմանն այն միասին, թե ինչ նպատակների հասնել և ինչպես: Թեև կողմնակի անձինք հավասար դեր են խաղում զարգացման գործում, հիմնական շահառուները համարվում են «primus inter pares»-ը, ինչը նշանակում է, որ թեև այս երկու խումբը հավասար գործընկերներ են համարվում, սակայն հիմնական շահառուները, որոնք իրենց կյանքի վրա ազդող որոշումների հիմնական կրողն են, հատուկ դիրք են զբաղեցնում: Երկխոսության միջոցով բացահայտվում և վերլուծվում են կարևոր խնդիրները, իսկ գիտելիքների և փորձի փոխանակումն օգնում է լուծումներ գտնել: Գործընթացի պատասխանատվությունն ու վերահսկողությունը գտնվում են հիմնական շահառուների ձեռքում[11]:

Մասնակցային զարգացման տեսակները

խմբագրել

Դրսևորումներ

խմբագրել

Մասնակցային զարգացումը տարբեր ձև է դրսևորվում[6]։ Մասնակցային զարգացումը կառավարությունների, միջազգային կազմակերպությունների կամ այլ պաշտոնական հաստատությունների կողմից իրականացվող զարգացման ծրագրերը (ֆորմալ ծրագրեր) ավելի արդյունավետ դարձնելու միջոց է: Սովորաբար, այս մոտեցումը ենթադրում է համագործակցություն արտաքին և լոկալ շահառուների միջև կոնկրետ ծրագրի շուրջ: Գերմանական զարգացման «GTZ» գործակալությունը (Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit) մասնակցությունը նկարագրում է որպես մի գործընթաց, որտեղ ծրագրի ողջ ընթացքում որոշումները կայացվում են համատեղ, իսկ իշխանությունը կենտրոնացած չէ մի քանի անհատների կամ խմբերի ձեռքում, այլ բաշխվում է բոլոր ներգրավված կողմերի միջև[12]։ Ծրագրի շահառուներին ներառելով դրա իրականացման մեջ և նպաստելով տեղական ու միջազգային խմբերի միջև համագործակցությանը, ակնկալվում է, որ զարգացման ծրագրերը կդառնան ավելի կայուն և հաջողակ[12]:

Մասնակցային զարգացման շրջանակներում կա մեկ այլ հայեցակարգ, որը հայտնի է որպես «փոխադարձ ուսուցում»[12]: Նպատակն է բարելավել «հաղորդակցությունը, հարգանքը, լսելը և սովորելը զարգացման ծրագրերում ներառված աշխատակիցների և այն համայնքների միջև, որոնց նրանք ծառայում են»[13]՝ ավելի կիրառելի և «շահավետ արդյունքների» հասնելու համար[12]: Գյուղական համայնքներում մասնակցության գնահատումը (PRA) փոխադարձ ուսուցման օրինակ է, հետազոտության տեսակ, որն ընդունում է, որ «անգրագետ, աղքատ, մարգինալացված մարդիկ [կարող են] արտահայտել իրենց սեփական տեսակետը… ուսումնասիրել և հասկանալ իրենց մարտահրավերներն ու հնարավորություններն ու առաջարկել սեփական լուծումները[14]։

Որոշ մարդիկ հույս ունեն, որ մասնակցային զարգացումը կփոխի համայնքների ներսում ուժերի հավասարակշռությունը՝ «այն ձայներն արժևորելու» միջոցով, որոնք սովորաբար անտեսվում են քաղաքական և զարգացման կազմակերպությունների կողմից[12]։ Սա ենթադրում է, որ մասնակցային զարգացումը կարող է բարձրացնել համայնքի ինքնորոշման կարողությունը[13]: Մասնակցային զարգացման կողմնակիցները ցանկանում են, որ տեղական համայնքներն իրենք կայացնեն կարևոր որոշումները, ոչ թե պարզապես մասնակցություն ունենան դրանց կայացման գործընթացում[13]: Նման դեպքերում միջազգային կազմակերպությունները կարող են աջակցել և ուշադրություն հրավիրել ինքնորոշման ձգտող խմբերի ջանքերի վրա[15]։

Իրականացում

խմբագրել

Որոշ տեսաբաններ մատնանշել են, որ մասնակցային զարգացումը կարող է տեղի ունենալ երկու տարբեր տարածքներում՝ «հրավիրող կողմի տարածքում», որտեղ մասնակցությունը նախաձեռնվում կամ արտոնվում է արտաքին դերակատարների կողմից և «պահանջատիրական տարածքներում», որտեղ տեղական համայնքները պնդում են իրենց սեփական զարգացման վերաբերյալ որոշումների կայացման գործընթացներին մասնակցելու իրենց իրավունքը[12][16]։ «Հրավիրող կողմի տարածքը» սովորաբար պաշտոնական միջոցառումներն են, որտեղ զարգացման գործակալությունները խնդրում են տեղական համայնքներին կիսվել իրենց մտքերով[12]: Հաճախ համաձայնության գալու նպատակ կա[12]։ Ի հակադրություն, «պահանջատիրական տարածքները» ստեղծվում են, երբ մարգինալացված անձինք միջամտում են և «իրենց ձեռքը վերցնում քաղաքական գործընթացների նկատմամբ վերահսկողությունը»[17]: Ազգային ազատագրման սապատիստական բանակը կարող է դիտարկվել որպես օրինակ, թե ինչպես են տեղացիները «պահանջում» իրենց տարածքը հասարակության մեջ՝ քաղաքական փոփոխություններ իրականացնելու համար[18]:

Առավելություններ

խմբագրել

Զարգացման մի քանի գործակալությունների (Համաշխարհային բանկ, CIDA, ԱՄՆ ՄԶԳ, IRDP) կողմից կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մասնակցային զարգացման մեթոդը մի շարք առավելություններ ունի[19]: Այս ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ թեև մասնակցային զարգացման  նախաձեռնությունները կարող են զգալի նախնական ներդրումներ պահանջել, դրանք կլինեն ավելի ծախսարդյունավետ և տևական[19]: Այս ուսումնասիրությունները նաև ցույց տվեցին, որ մասնակցային զարգացման ծրագրերն ավելի արդյունավետ են տեղական համայնքների հատուկ կարիքները բավարարելու համար և ընդհանուր առմամբ ավելի են համապատասխանում նրանց կարիքներին՝ համեմատած ավանդական զարգացման ծրագրերի հետ[19]:

Ենթադրվում է, որ համայնքի մասնակցությունը նաև բարձրացնում է զարգացման ծրագրերի արդյունավետությունը[20]: Մասնակցությունը կարող է ապահովել նաև, որ ռեսուրսները, հնարավորությունները և օգուտները արդարացիորեն բաշխվեն համայնքի բոլոր անդամների միջև, քանի դեռ կանխվում է վերնախավի կողմից մասնակցային գործընթացների վերահսկողությունը[21]։

Քննադատություններ

խմբագրել

Համեմատած զարգացման ավանդական ձևերի հետ՝ մասնակցային զարգացումը երբեմն քննադատվում է ծախսատար և դանդաղ լինելու համար: Ծրագիրը կարող է ավելի երկար տևել, եթե անհրաժեշտ է ներգրավել տեղական համայնքներին, աշխատել և համաձայնության գալ նրանց հետ, քան եթե դա չի պահանջվում[22]: Մասնակցային զարգացումը կարող է նաև ավելի բարձր նախնական ներդրումներ պահանջել, քան ավանդական զարգացումը: Բացի այդ, մասնակցային զարգացումը քննադատվում է ավելի քիչ մարդկանց ներգրավելու համար, քան զարգացման ավանդական մեթոդները: Համայնքային երկխոսությունը և զարգացման ջանքերը սկզբում կարող են ներգրավել միայն մի քանի անհատների, մինչդեռ պարենային օգնությունը օգուտ է բերում հարյուրավոր մարդկանց[22]:

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 Cornwall, A. (2002 ) Beneficiary, Consumer, Citizen: Perspectives on Participation for Poverty Reduction. Sida Studies, p. 11.
  2. ↑ 2,0 2,1 Mohan, G. (2008). Participatory Development. The Companion to Development Studies. Hodder Education. p. 45.
  3. ↑ 3,0 3,1 Tufte, Mefalopulos, Thomas, Paolo (2009). Participatory communication a practical guide (PDF) ([Online-Ausg.] ed.). Washington, D.C.: World Bank. էջ 4. ISBN 978-0-8213-8010-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  4. ↑ Tufte, Thomas; Mefalopulos, Paolo (2009). Participatory communication a practical guide (PDF) ([Online-Ausg.] ed.). Washington, D.C.: The World Bank. էջ 7. ISBN 978-0-8213-8010-9.
  5. ↑ 5,0 5,1 Tufte, Mefalopulos, Thomas, Paolo (2009). Participatory communication a practical guide (PDF) ([Online-Ausg.] ed.). Washington, D.C.: World Bank. էջ 4. ISBN 978-0-8213-8010-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  6. ↑ 6,0 6,1 Mohan, G. (2007) Participatory Development: From Epistemological Reversals to Active Citizenship. Geography Compass. p. 781
  7. ↑ Osmani, Siddiqur (2008) "Participatory governance: An overview of issues and evidence" in United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA), Participatory governance and the millennium development goals (MDGs)', United Nations p. 3.
  8. ↑ Japan International Cooperation Agency. 1995
  9. ↑ See also Sen, Amartya (2002) Rationality and Freedom, Harvard, Harvard Belknap Press; and Sen, Amartya (1999) Development as freedom, Oxford, Oxford University Press
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Watkins, Jerry J. & Tacchi, Jo A. (Eds.) (2008) Participatory content creation for development : principles and practices. UNESCO, New Delhi, India.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Tufte, Mefalopulos, Thomas, Paolo (2009). Participatory communication a practical guide ([Online-Ausg.] ed.). Washington, D.C.: The World Bank. pp. 5, 6. 978-0-8213-8010-9.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 Mohan, G. (2008). Participatory Development. The Companion to Development Studies. Hodder Education. p. 46.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Cornwall, A.(2002) Beneficiary, Consumer, Citizen: Perspectives on Participation for Poverty Reduction. Sida Studies, p. 21.
  14. ↑ Chambers, R. (1997). Whose Reality Counts: Putting the First Last. London: Intermediate Technology Publications
  15. ↑ Mohan, G. (2008). Participatory Development. The Companion to Development Studies. Hodder Education. p. 49.
  16. ↑ Cornwall, A. and Gaveta, J. (2001) From users and choosers to makers and shapers: repositioning participation in social policy IDS working paper no. 127, p. 5
  17. ↑ Mohan, G. (2008). Participatory Development. The Companion to Development Studies. Hodder Education. p. 47.
  18. ↑ Mohan, G. (2007) Participatory Development: From Epistemological Reversals to Active Citizenship. Geography Compass. p. 782
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Jennings, R. (2000). "Participatory Development as New Paradigm: The Transition of Development Professionalism". Community Based Reintegration and Rehabilitation in Post-Conflict Settings Conference. p. 3.
  20. ↑ Osmani, Siddiqur (2008) "Participatory governance: An overview of issues and evidence" in United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA), Participatory governance and the millennium development goals (MDGs), United Nations pp. 4, 14–20.
  21. ↑ Osmani, Siddiqur (2008) "Participatory governance: An overview of issues and evidence" in United Nations Department of Economic and Social Affairs (UNDESA), Participatory governance and the millennium development goals (MDGs), United Nations pp. 4, 20–27.
  22. ↑ 22,0 22,1 Jennings, R. (2000). Participatory Development as New Paradigm: The Transition of Development Professionalism. Community-Based Reintegration and Rehabilitation in Post-Conflict Settings Conference. p. 4.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակցային_զարգացում&oldid=10028450» էջից