Մասնակից:Cracknet/Ավազարկղ

Կաղապար:Unreviewed

Թերևս ծածուկ պատմություն

Վարուժան Այվազյան

«Ի սկզբանե էր Բանն և Բանն էր առ Աստված», այսինքն՝ սկզբից էր Բանը և Բանը Աստծո մոտ էր՝ չգիտես՝ կողքի՞ն, մե՞ջը մեջքի՞ն...,- բայց Մարդը միշտ է կասկածել, թե՝ Բանն հենց սկզբի՞ց էր Աստծո մոտ, թե՞ գուցե հակառակը՝ որ այդ մոտինը թերևս Աստված չէ, թեկուզ Աստծո պատկերացում է, բայց ամեն ինչ մտածող-հիշող-կանխատեսող հավերժական-անկորնչելի մշակույթի պես ապրել է և միայն եղել միշտ ու ամենուր, այսինքն՝ անհամեմատելի ու աննման միակ է։ Նմանատիպ տարակույսները շատ են, և կասկածն է միշտ ալեկոծել մարդուն, որովհետև չկա վկա ու վկայող՝ բացի միահեծան Աստված, որ անմռունչ է ու անշշունջ, այստեղից եկող շատ այլ ու բազմակառույց համեմատություններ են կասկածի հիմքը և անպայման դրանից է ամեն ազգի Որոնումը՝ շարժվել ըստ իր Ոգու, ըստ իր հոգևոր-նյութական մտածողության, կյանքում հնարավորինս մարմնավորել հենց այդ Ոգին։

Գոնե քիչ թե շատ՝ այլևս երկու հազար տարի է հայտնի են առանձին անհատների կենսագրություններ, հավանական գրի՝ ժողովուրդների պատմությունը՝ շրջանակված տիեզերական լռությամբ՝ ինչպես գերեզմանում, հայտնի երկրում՝ արտահայտված անգամ տեսանելի, շարժուն ընթացքով՝ որ շարժվում է միայն այստեղից՝ կյանքից, որ այդքանով և կենդանի է, քանի որ լռության այդ թվացյալ պարկուճի թաղանթը հենց ներքին շարժումն է՝ Պատմությունը, - որովհետև այս Պատմությունն է հավաք պահում ժողովուրդների ու մարդկանց հատկապես հոգևոր պատմությունը, ասելիքները, այդքանով միշտ կենդանի նրանց (նույնիսկ անաստվածներինը, հեթանոսներինը, որ ապրել են մեզ անմերձենալի կյանք), ապաև Լրիվությամբ չենք կարող ճանաչել ո՛չ մարդուն, ո՛չ Պատմությունը. ինչպես ու միայն ձայնն է (աղմուկը) նախ գետնին հպվում ու հենց ընկալելի ձայն-իմաստ դառնում։ Իրականի-անիրականի այդ հաճախ աներևույթ սահմանը հենց ու նախ մեկ անգամ լինելն է, և այս կրկին տատամսող դեպքում է, որ հաշվի ենք առնում եղածի Պատմությունը այն զատելով չեղածից, որ հաճախ նաև երևակայության, պատկերացումի աշխարհն է, ուր մարդ ապրելի է նաև հենց չեղածի մեջ, ուրեմն և չկան անվանված հարաբերություններ, կյանք առհասարակ, այսինքն՝ Պատմություն։ Բայց հենց այստեղ է, որ հանգրվանում ենք այդ ներքին շարժման վրա, որ է Ոգին, Էությունը։ Այսինքն՝ ինչպես գրավոր խոսքում, այնպես էլ կյանքում սկիզբը նույնն է՝ ներդաշնակ, համաձայն են Կյանքն ու Գիրը՝ ըստ էության Բանը։

Քրիստոնյա ժամանակներից ու ժողովուրդներից անդին սակավներն են, որ համարձակվեցին Աստծուց հետո իրենց կյանքով բաժանել եղածը՝ Պատմությունը նաև չեղածում, որը Եղածինն ու Չեղածինը միասնականացնելով իբրև առհասարակ ու հատկապես եղած, տիեզերական առավել մեծ կշիռ տվեց մարդուն, դրանով էլ՝ ավելի մեծ վստահություն իր իսկ մնայուն լինելիությանը ժողովուրդներին, այսօր այլևս անհնար է ապրել (հոգո՞ւմ, իրականո՞ւմ, թե՞ Անմահության մեջ), ասենք, 1-ին կամ 16-րդ դարում, որովհետև կենաց այդ անհաղթահարելի պատնեշը ոչ ոք չի կարողացել հաղթահարել այս՝ Կյանքի կողմից՝ բացի Հիշողությունը, ում առաջ բաց են հատկապես անհայտության դռները, որտեղից նաև գալիս ու գալիս են մարդիկ՝ միայն գոնե իբրև ուրու կյանքով լցնելով այս տիեզերական ամայությունը։ Այսինքն՝ մարդիկ այս աշխարհ գալիս են առայժմ ու միայն ամբողջական, կենսահատատ ու լիարյուն՝ առայժմ սեռի ճանապարհով, որն այնքան հեշտ էր, որ լրիվ արհամարհված էր, կյանքն ապրելով՝ մարդիկ հենց այդ ճանապարհն էին կյանքում թողել առանց Սիրո՝ լրիվ ամայի, քանի որ մարդու ծնունդը և՛ մարմնի, և՛ հոգու, և՛ սիրո ճանապարհով է. հենց Սերն է, որ Կյանքով է տեսանելի դառնում, անգամ Երևալի։

Կյանքը, որ ունի Եզակին՝ Լինելությունը, կենաց հարաբերություններ, աշխատանք, ամենակարևորը՝ Մահ, անհաղթահարելի է կրկին նույնը ապրելու համար՝ այդքան ինքնուրույն ու եզակի կյանքով ապրելու համար, այդ հիմքով էլ նույնքան հարազատ ու սիրելի է Մահը, մարդու այդ Եզակի ավարտը,- երբ թե այս՝ կյանքի կողմից, թե այն՝ Մահվան կողմից, մարդու կշիռը մնում է հենց կյանքում ունեցածը, որ եղավ ու ամբողջապես ապրվեց (անշուշտ՝ այլ խնդիր է՝ թե ինչպես)։ Մարդ նույնիսկ քնքշության-սիրո զգացումներին զուգահեռ արտահայտելի խոսքերն անգամ ինքն իրեն չի խոստովանում, նա սոսկ ապրում է, որովհետև միտքը բարձրաձայն ասելիս նախնական կասկած-տարակույսն է վանում (հայտնի է՝ խոսքին վստահված ասելիքի կշիռը, որ ըստ էության մարդու հոգևոր կշռի բաղադրությունն է)։ Ժամանակից ու բնությունից կյանք կորզող մարդն ապրում է հնարավորինս անտարբեր ժամանակի ու բնության հանդեպ՝ ասես նրանք ինքնին կան, ուզի թե չուզի,- բայց մի անկասելի վստահությամբ ու հպարտությամբ, հենված առավելապես բնության վրա, քան ժամանակի, խաղաղ այն հույսով, թե բնությունն է կյանքի հարցերը լուծում, իսկ ժամանակը ոչ այնքան իրենն է՝ Մարդունը, որքան Պատմությանը, Մարդու կշիռինը, անգամ Մահվանը՝ Անբանական, անՈրոնում աշխարհին։

Հենց կշիռի այդ ակամա գիտակցությամբ է պայմանավորված Մարդու՝ այս կյանքում հատկապես լինելու հպարտությունը, թեկուզ կիսատ կյանքի իբրև ամբողջականության գիտակցումը, որովհետև նա առավելապես նայում է բնությանը (նրա տեսանելի երևույթներին, Սոցիումին, այդ պատճառով էլ հպարտությունը նաև տատամսելի է) պայմանավորված հատկապես Հացով, այսինքն սոսկ՝ և հիմնականում բնությամբ։ Միակ տեղը, սակայն, ուր կորսվում, լռում է բնությունը, հենց Պատմությունն է և Հիշողությունը, որ սովորաբար կա սոսկ բնապատկերներով ու կեցության այլևայլ տեսարաններով, այս դեպքում՝ ամենաքիչը՝ հնարավոր Հիշողություններով, որոնց, սակայն, ընտրովի նպատակներով է կենդանություն տալիս, որ հիմնականում աննպատակ-անբանական են։ Հատկապես այստեղ է թուլանում եզակի կյանք ունենալու հպարտությունը՝ ասես Միակ կյանք Ապրողի հպարտությունը (ինչպես Աստծունը, որ ոչ թե սոսկ Կյանք է, այլ Էություն), որտեղից էլ առայժմ Տիեզերքի ամայությունը։ Երբեմն անգամ Սեռը՝ ունեցողի հպարտությունը իրենը չէ. այդ պահերին նույնիսկ երևակայությամբ չի ստեղծում։ Ժողովուրդներ ու ազգեր են կյանքում գտել, երբեմն կորցրել այդ՝ Ապրողի Հպարտությունը, որ իբրև բաղադրություն տարրալուծված է հենց կյանքում,- անգամ Մտքի են վերածել, երբեմն պատկերի, որով և ապրել-գոյատևել են դարեր, թեև այդ գտածն էլ մնացել է իբրև կյանքի անանվանելի կշիռ ու անհավաքելի մոռացություն՝ եթե ժողովուրդները գիր չեն ունեցել. բանավոր կյանքն ու հիշողությունը հատկապես ապրել-մոռացության վրա է հենված,- ո՞վ կարող է ասել, թե ինչպիսի սքանչելի հավատի ձևակերպումներ են ունեցել նախնիները, որովհետև Որոնումը հենց մարդու բնույթի մեջ է, մոտավորապես ինչպես Մահը կնոջ միջոցով տղամարդուց սերմ հանելու վրա։ Հենց այսչափ անվանելի-ապրելի միտք-հավատամքներն են կենդանի պահում մարդուն, ոչ սոցիալական էակին, թեև, ահա, թվում է հենց այդ սոցիալականն է Մարդուն մշտապես ուղեկից ու գիտակցելի-անվանելի՝ պարզ, ինչպես Մահը, որ այստեղ է պոկվում-անվանվում իբրև մեռյալ, մեռյալի խմբի անվանում, որ մեռյալ առ մեռյալ՝ կաթիլ-կաթիլ վաստակել են գոնե բոլոր Պատմական աստվածներն ու մարդիկ (ինչպես որևէ հասարակության մեջ են հատուկենտ համարձակները, այնպես էլ հասարակությունների մեջ են քիչ համարձակ ժողովուրդները՝ միայն համարձակ մտքով, հասարակական գիտակցությամբ, բովանդակությամբ, հպարտությամբ)։

Եվ եղավ գիրը։ Չեմ ասում, թե ինչ չարչարանքով տրվեց Մաշտոցին այս գիրը, չգիտեմ, թե ինչպես այդքան կատարյալ ու վսեմ,- քանզի առանց տառապանքի գիր չի տրվում։ Նրա շարականներից պատմություն չի կերտվում, բայց հենց ԳԻՐԸ պատմություն է ինքնին և դարավոր, քանզի միայնակ մեծը չի կարող այդքան տեսական ու վսեմ գիր ստեղծել։ Այն շարունակվեց դարերով, քանզի միակ էր ու մնայուն։

Քարտեզի նման՝ գիրը Հայաստան անունը տեղադրեց այդ հին աշխարհի լաբիրինթոսում և կա մինչ հիմա՝ պահպանելով-անվանելով Այդ Ոգին, Կենսագրությունը. ասես վերցրեց գետնից ու տվեց Օդին հենց Լինելու կյանքը անվանելու համար մարդ առ մարդ, ասես հենց մարդու կենսագրություն՝ բարձրացված Օդի-կեցության շերտին։

Գիր ունենալով, օրինակ, հայ ժողովրդի հնագույն մարդիկ փորձեցին վերանայել առաջինը եղած անցյալը, անգամ պատմել, որ ավելի շատ հակված էր չեղածին, չապրվածին, երբ հիմնականում մտածում-երևակայում էին։ Ի՞նչ է նշանակում պատմել չեղած անցյալը՝ հավաքել, դասդասել, բայց Մարդու չափանիշը միայն ապրած լինելն է, թողածը՝ Պատմությունը, որ անսասան ժայռի պես, իբրև փաստ կա այսօր, թեև շատ են ապրած, բայց այստեղ (հողի տակ) չեղած ապրումները՝ որպեսզի հետո դառնան Անմահության տենչ։ Անշուշտ, այն նաև լի է բազում անհասցե երևակայություններով, հորինվածքներով, բաներ, որ տվյալ հեղինակը կուզենար, որ լինեին հենց ժամանակին, եղածի համեմատությունը այլազգի հեղինակների հետ՝ շատ բան կհստակեցներ, կբաժաներ Եղածը Չեղածից, իրոք առաջ կմղեր հորինողին, միաժամանակ առավելս որոշակիացնելով իրեն՝, ով կորել է դարերի մշուշում. անգամ նրա մեջբերած կառույցը ջնջել է հեղինակին, բայց պահպանել է ժամանակը, հաճախ անգամ իրադարձությունները. օրինակ. Սահման քաջաց, զէնն իւրեանց, որքան հատանե՝ այնքան ունի խոսքն, օրինակ, թույլ չի տալիս գտնել որոշակի հեղինակին, բայց որ կոփված է, համոզիչ է պատմական կյանքի մեր իմացությամբ, ուրեմն և ճշմարիտ է, սերունդներ է տանում ետևից և գործող է մինչև այժմ, քանի որ այն ապրող ժողովուրդը նաև հիմա է ապրում (թերևս, նույնքան էլ կան, որ չեն ապրել, չեն ձևակերտել, հավատացել են երևակայությամբ՝ «անոսկոր» եղածին)։ Ինչպես որ մնացյալ արժեքներն ու հատկանիշները մեր ներկայության հավատով ենք մտածելու-գտնելու՝ ինչը կբերի ժամանակը համարյա ներկայության-ապրելու պես ճանաչելուն, կհենվենք երևակայության ու Ոգու վրա, թեև, ահա, օրինակ, չենք կարող ասել, թե երբ (որտեղ) է այդ խոսքի (Մտքի) ավարտը, վախճանը։ Գիտենք, որ մեզ հասանելիորեն գրի առավ Մար Աբաս Կատինա անունով ուշիմ ասորին, հետո Մովսես Խորենացին պահպանեց, ոչ թե իբրև ընթացիկ միտք կամ ասացվածք, այլ կենդանացուցիչ ապրում, որ կա գրով (ահա՝ ևս կարդալով հենց մենք ենք կրկին կենդանացնում, վերստին ապրեցնում մեր ողջ գոյությամբ)։ Խոսքի համար կարևորը ասելիքն է, հենց ապրումը, ապրելակերպը, որպեսզի նախ դրանով մնայուն-հայտնի լինի արարքը՝ Եղածը, նրա Ոգին ու մնա կայուն-մնայուն, իբրև համարյա իր, առարկա, որոշակի տեսանելիություն։

Կարո՞ղ ենք ասել, թե շատ կարևոր տարածուն միտք է, դրա համար էլ այսքան կա (լինում-ապրում է)։ Այսօր է, որ իբրև պատմություն (անցյալ) նայելով, իբրև Ոգի, ապրելու կամք տեսնելով՝ այլ մի հեռվից շատ ենք գնահատում, արժևորում այդ Վաղնջական Լինելիությունը, այդ Միտքը, որի գաղափարա-բովանդակային ուժով ապրում ենք թե՛ իբրև ազգ, թե՛ իբրև անհատ, թե՛ իբրև Մարդ,- մի բան, որից չենք կարող հրաժարվել երբեք, այլ մնում ենք ասես չոր կաղապար-պատմության մեջ, դրա համար էլ շատ կարևոր է ներքին շարժումը ապրեցնող ու գոնե այսքան տևականությամբ կենդանի պահող: Անշուշտ, այսքան է ու այդպիսին Եղյալը, Լինելությունը, մնացյալը հազարամյակներով Եղյալ է, Կյանք, որի մեր բաժինը ապրել-ավարտել ենք, և ահա Հպարտությունն է այդ Եղյալ-Չեղյալի Լինելություն-Չլինելությունը, որոնց տարբաժանման սահմանին միշտ ու միայն Մարդն է, Կյանքով, բովանդակությամբ, անընդհատական Հիշողությամբ։

Ահա այս սահմանից (այս Անմահությունից) երևալիս, անգամ Հիշողությամբ հավատալիս ենք տեսել «Մահ ոչ իմացյալ մահ է, մահ իմացյալ՝ անմահություն» Եղյալության անմահության մանրամասն բաժանարար գիծը։ Իհարկե, պետք չէ ասել, թե՝ քանի դար առաջ, որովհետև այդքան դարեր եղել են, մեզ մնացյալը Համարձակությունն է, իբրև կեցություն-հավատ, կյանքով նվաճած-ունեցածին տեր լինելը, ինքն իր մեջ իրենո՛վ հաղթող լինելը։

Համարձակություն առ իմաստություն հենց համարձակությունն է առ Կյանք ու ավելին՝ առ Անմահություն, ինչը ապրելով անգամ ոչ մարմնապես, ապրել ենք մի անանվանելի Հպարտությամբ, որի տված, ներարկած ուժը ոչ միայն մարմնապես ապրելու չափով, այլ նաև մեր Հիշողությունն է՝ մեզանից ծնված սերունդն էլ ներառյալ. դրա համար էլ որևէ կյանք չունի վախճան։ Մարմինը, միսը չի եղել վախճանյալինը, ոչ էլ երևակայությունը՝ նույնիսկ Անմահությանը մոտեցնող, այլ ընդերքային մի ուժ, որ որևէ կրոնով չի տարբաժանվել ոսկորից ու այլից, անշուշտ հենց հավատն է եղել ու մնացել, ոչ որևէ կրոնական բնորոշիչ, այլ հենց Հավատը կյանքի հանդեպ, ինչն իմացել-ապրել ենք մշտապես՝ առանց կրոնական որևէ անվանման, որովհետև կյանքային այդ անվանումը նաև ծնող է, ծնուցիչ։ Դրա համար էլ «Սահման քաջաց...»-ը ավելի է մոտեցել մարդուն՝ «Ճանաչել զիմաստություն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»-ի չափ, որպեսզի կարողանա մարդ առօրյայում անգամ հավատալ ու վստահել Համարձակությանն ու իմացությանը, ինչը հենց ծնեցուցանել է Ոգու հանդեպ ունեցած՝ արդեն հոգսերով ուղեկից Հավատը, բայց, սակայն, ոչ կրոնական-եկեղեցական ծիսակարգը, որ շփոթվում է հավատի հետ։ Դրանից է մարդու լուսավորության հավատի այն ընկալումը, թե մարդ լուսավոր է ոչ միայն իմացությամբ, այլև հենց լուսարձակ-լուսակիր, ասես մարդ իր տեսքով, եղելությամբ անգամ լուսարձակի-լույս հեղի, որի հետ համեմատած՝ կյանքը հիմնականում մանրուք է։ Գլխավոր երկվությունը լույսերի տարբերությունն է՝ ներքին և արտաքին, բանական-հոգևոր և արտաքին-երևալի, թեև ըստ էության նույն այսպես կոչված աստվածային լույսն է, որի կշիռը դրսևորվելիս չի երևում, ասես զուտ հոգևոր է, իրականում մշտապես լինելով մարդու հետ, շողացնելով նրա իրական կշիռը (արժեքը) և համակերպվելով Սոցիումի հետ, որի դեմ մշտապես ընդվզում է, երբեմն չգիտակցելու չափ, որը, սակայն, սոսկ արդարության տենչը չէ։

Ի դեպ, հիմնվում եմ գրական-գեղարվեստական օրինակների վրա, որովհետև մարդը (աշխարհը) միայն գեղարվեստական է, քաղաքական-գաղափարական չէ, դրանք արհեստական հավելումներ են Կյանքին։ Դրա համար էլ դարերով ապրող-կյանքը վերստեղծող ու կյանքին հավատացող այս որոնումներում Կյանքը երբեք քաղաքական-գաղափարական հենակետ չի ունեցել, այդպիսիք լավագույն դեպքում խիպարներ են Կյանքի Կառույցի մեջ։ Կառույց, որ համախմբվեց, ամբողջացավ Ազգային էպոսում՝ «Սասնա Ծռերը», ահա, բոլոր որոնումների, ցանկությունների ու տվայտանքների ընդհանրացումն է, ամբողջությունը, որ դարերով հավաքված առայժմ աներևակայելի մի ընդհանրություն-առարկայացված գոյություն եղավ։ Անմահության տենչի նյութական-հոգևոր ընդհանրացում, լեզվականորեն խիզախ ու անգերազանցելի մի աշխարհ, ուր ժողովրդի որոնած յուրաքանչյուր ջանք իր հասցեն ունի և Որոնումի ձևակերպված տեղը։ Հազարամյակների նման որոնումները տեսանելի դարձնելը, արտահայտելի ձևակերպելը միայն գաղափարախոսություն չէր, դա ժանրի ի՛ր կերպերով ու միջոցներով այս նյութական-հոգևոր աշխարհը հենց սեփական՝ հայ կենսագրությամբ կառուցելն է, ուր անգամ կա անհրաժեշտորեն ու ճշգրիտ որևէ կերպարի մահվան տեսարանը, որ թվում է՝ ոչինչ չի ասում, Անմահության տենչն է պատկերում, որ միայն էպոսում կա թե՛ նյութական, թե՛ հոգևոր՝ արդեն հատկապես միասնական, անգամ կյանքի իրականությունից ու երևակայությունից անց, իբրև մեկ զգացում, որ նախ պետք է ապրել, ոչ թե մտածել՝ ինչպես Կյանքում։ Պատահական չէ, որ, օրինակ, Մհերը ապրելուց հետո գնում է Անմահության ետևից՝ հենց ու հատկապես իրենով բաժանելով Կյանքն ու Անմահությունը, ինչպես և կյանքում, այսօր երբ իրականում մեր իսկ կյանքով Կյանքն ու Անմահությունն ենք բաժանում այս մահկանացությունից ինչ-որ բան համենայն դեպս թողնելով Հիշողությանն ու Անմահության տենչին, խոսքում մեր իմացությամբ չհավատալով մեր իսկ մահվանը, չեղյալությանը: Հետէպոսյա այս աստվածային իրականությունն արդեն քաղաքական կյանքի բերած Աբովյանը, օրինակ, որ մեր դարավոր ու բազում Որոնումներից մեկն է, այս Որոնումին ինչ-ինչ սոցիալական-քաղաքական բան տվեց, թեև կեցությունը Կյանքի չվերածեց. այն կրկին նույնն էր, ինչպես վկայում է մեծագույն վեպը. «... Հենց ուզում էր, որ ի՛ր թուրը քո սիրտը կոխի, որ թշնամին իրան չսպանի, զորականը որ թուրը չի բարձրացրեց, թագավորի միամոր որդին, որ հոր մահը չտեսավ առաջին, քսան տարվա փակ լեզուն իսկույն կապը կտրեց, լաց եղավ ու քսան տարվա լուռ սիրտը իր առաջին ձենը տվեց - Անօրե՛ն, էդ ո՞ւմ ես սպանում, քաշիր թուրդ ետ, չե՞ս տեսնում, որ առաջիդ Կրեսոս ա, աշխարհքի տերն ա։

Զորականի ձեռները թուլացան, թագավորն իր գլուխն ազատեց, քսան տարեկան լալ (մունջ) որդին իր հորը պրծացրեց»։

Ժողովրդով, Ազգով, Համարձակությամբ միաձույլ այդ ընթացքն ընթացավ անկանգ։ Այդ ոչ միահեծան պատմությունը շարունակվեց հենց առօրյա կյանքով՝ ծածուկ, բայց մանրամասն, հասնելով Ոգու և Սոցիումի ալիքներին, նախ՝ իբրև հավասարազոր ուժեր՝ անշուշտ արդեն առավելս առաջ մղելով հենց Սոցիումը, կարծելով, թե հենց Հացն է առաջնայինը, գլխավորը, արդարանալով ինքն իր առաջ, թե հենց Հացն է կարևորը. Ոգին էլ միայն ֆիզիկապես Կյանքով կլինի..., որովհետև մարդն ընդհանրական էր, նույնիսկ հարաբերական։

Դրա համար էլ էական հարցը, թե այդ առայժմ երկուսի՝ Ոգու և Սոցիումի արանքում ի՛նչն է կորսվել, պետք է այդ Երրորդն անվանել, այդ միտքը բառավորել՝ իբրև Ոգու և Իրականության տեսանելիություն, առտնին օգտագործելիություն, որովհետև Ոգին և Սոցիումը կյանքում չէին տարբերակվում՝ շփոթն ավելին էր, քան նույնիսկ այսքան տարբերակվածությունը, և որոնման խնդիրը էլի Որոնումն էր. ժամանակաշրջանի այս Որոնումից, այսչափ տարբերակվածությունից էլ ծնվեց Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է,- թեև ելքանման, բայց այս միտքը ևս առավել հակված է կիսով Ոգուն, կիսով Սոցիումին, որովհետև ելքն այդ միայն Ոգու կամ միայն Սոցիալականի համար չէ, որոնումն այդ միայն Կյանքում ու Կյանքի համար է, որտեղ ամեն ինչ կա հենց Կյանքի օրենքներով, անգամ Անդենականի հավատը, որից էլ ծնվում է արդեն երկարատև պատմական իմացությամբ մտածված կիսաապրված Անմահությունը։ Այսինքն՝ Կյանքն ըստ էության մարդու ձեռքում է. նա է Որոնում, Գտնում Հոգևոր արժեքներ, բովանդակավորում, կենդանացնում, ապրեցնում դրանք ո՛չ միայն իր կյանքի ընթացքում ու իր համար, քանի որ գտածները ոչ այնքան ամենօրյա մարդու համար են, այլ հատկապես Ժողովրդի, Պատմության որ կա հենց նաև իբրև Պատմական Իմացություն, Գոյության Ոգի:

Հ. Գ. Մոտավորապես VI-VII դարերից ասդին այդ անցյալականորեն կենսունակ կամքը հենց կրոնախեղվեց այլազան գաղափարախոսություններով ու մանր պայքարներով, կրոնական պատերազմներն ու տարբեր կրոնական ըմբռնումները խորապես ջլատեցին Հավատն առ Ոգի, մանրեցին Կենաց Ըմբռնումն այդ, որ, օրինակ, կործանեցին նախ թագավորությունը, այնուհետև իսպառ վերացրին Ազգի հավատը՝ իբրև անգամ ֆիզիկական գոյություն և դարեր շարունակ սոսկ գոյատևեցին առանց Ոգու՝ անթեղելով այն դարերի մեջ, կռվելով իրոք սոսկ գոյատևման համար, այդ սոցիալական տանելիությամբ յոլա գնալով հին ու նոր աստվածներով։

Ոգին, ինչը կրողը այլևս չկար, մանրատված այդ կեցութաձևը բերեց մանր, այսպես կոչված՝ տեղային, իշխանական կռիվներով-պայքարով գավառական թշնամանքների, որովհետև Ոգով ու Պայքարով նվաճված-պահպանված-իմաստավորված թիկունքը այլևս դատարկ էր, խուժադուժ մշակույթներով ու անբարո, վայրենի վարքով՝ ամայի, եթե ասես մի չեղած անցյալ պատմվեր, որովհետև մարդն է, որ Աստծո ստեղծածն է և իր կորզած բոլոր օրերն ապրում է գիտակցված և մանրամասնորեն՝ համարյա տիրականորեն, դրանք սնուցելով Անմահության ի՛ր Հավատով՝ թեկուզև անասելի դժվար, հատկապես սնուցանելով առավելապես իր իսկ ծերությամբ, երբ, թվում է, Հավատն ու Իմաստնությունը ավելի մեծ են, քան կյանքի «ճանաչ» օրերին, քանի որ լույսը ոչ միայն անցյալը, այլև հավասարապես ապագան է լուսավորում, ինչպես ահա այսօր, երբ գոնե այս գրով մի քանի էական Խոսքեր հավաքեցինք, որ ամփոփված են մեր Պատմության մեջ որպես Ազգային Ոգու գրառում ինչով ապրեց մի ողջ ժողովուրդ, և դեռ ապրում ու Ապագա է կոփում

10.II-10.III 2013 թվ --Վարուժան Այվազյան 18:03, 24 Ապրիլի 2014 (UTC)