Մասնակից:Beko/Խաչքարեր
Խաչքարը Էջմիածնի բակում | |
Երկիր | Հայաստան |
Լայնություն | 0,3 |
Բարձրություն | 2 |
Նյութ | տուֆ |
Մեզ հայտնի ամենահին խաչքարը քանդակվել է 613 թվականին, որի վրա գրված է < Ես Մարկոսս, ես Մաթոսս կնկնցի խաչս յիշատակ մեր և ծնողաց մերոց, ով կարթայ Աստված ողորմի ասա> խաչքարի կնետրոնում գրված է <ԹվԿբ> այսինքն 613թ. Գրված է նաև քանդակողի անունը < Մելիքսեթ կազմող>: Դա Կոթի գյուղի հնության միակ կանգուն վկան է: Խաչքարը գտնվում է գյուղի <Խաչեր> կամ ինչպես ասում են <Քեֆոյ խաչեր> հնագույն գերեզմանոցի արևմտյան ծայրին: Այստեղ` ժառաքայրի դիմաց կանգնած են կողք կողքի երեք խաչքարեր: Մեր նշած խաչքարերը գտնվում են կենտրոնում: Արձանագրության մի մասը գրված է խաչքարերի կողքին:
Մեզ հասած ամենահին խաչքարերը IX դարից են: Դրանցից հայտնի են ութը (Գառնի՝ 879թ., Մազրա՝ 881թ., Ն.Թալին՝ 882թ., Կեչուտ՝ 886, Տաթև՝ 895-906թթ: Հացառատում հայտնի է 898թ. Որմնախաչ: IX դարի երկու թվակիր խաչքարեր էլ կան Լեռնային Ղարաբաղի Վաղուհասիկ և Քոլատակ գյուղերի տարածքում), սակայն շատ ավելի մեծ է X դ. թվագրված խաչքարերի թիվը: Խաչքարերի ծագումը չի կարելի IX դ. վերագրել: Հայաստանում պահպանված ամենահին խաչքարը թվագրվում է 879թ-ին և գտնվում է Գառնու հեթանոսական տաճարի տարածքում: Այն նվիրված է Աշոտ Ա Բագրատունու կնոջը՝ Կատրանիդեին: Պետք է ենթադրել, որ խաչքարերն սկսեցին առաջանալ VII դ. Առաջին կեսում, իսկ երբ VIII դարի առաջին քառորդում արաբներն արգելեցին մարդկային պատկերներ քանդակելը և սկսեցին խորտակել նման պատկերներ կրող քառակող կոթողները՝ խաչքարաշինությունը արգելքի չհանդիպեց: Նորաստեղծ խաչքարերը VIII-IX դդ. հաջողությամբ փոխարինեցիննախկին քառանիստ, հուշասյուն կոթողներին ու թևավոր խաչերին: Արագորեն տարածվելով, նրանք IX դ. Վերջերին արդեն ասպարեզից դուրս մղեցին իրենց նախորդներին և դարձան հիշատակարան- հուշարձանների տիրապետող ձև: IX դ-ից արդեն առկա է խաչքարի ավարտուն կերպարը՝ նրան բնորոշ զարդամոտիվներով:
Մայր եկեղեցու՝ ս. Աստվածածնի ձախակողմում գտնվում է մի այլ քարաշեն փոքր եկեղեցի՝ ս. Լուսավորիչ։ Այս եկեղեցին հիմնադրել է Մարտիրոս առաջնորդը, բայց Լուղիմ Սալահադինի արշավանքների պատճառով չի կարողացել ավարտել։ 1241 թվականին կառույցը ավարտել է Գրիգոր իշխանը։ Սրա դռան երկու կողմում եղել են խաչքարեր, որոնք իրենց ճարտար, նուրբ փորագրությամբ հայկական «ասեղնագործ խաչքարերի» մեջ գլուխգործոց կարելի է համարել։ Առանձին ուշադրության է արժանանում Գոշավանքի գեղաքանդակ խաչքարը, որը հազվագյուտ կոթող է և պատկանում է «ասեղնագործ խաչքարերի» շարքին։ Քանդակել է Պավղոս (Պողոս) վարդապեպը։ Հայ քանդակագործության այս հոյակապ հուշարձանները զարդարել են մուտքը աջից և ձախից։ Դրանցից մեկը 1935 թվականին բերվել է Երևան և գտնվում է Հայաստանի պատմության թանգարանում։
Արվեստի ամեն մի բնագավառ ունի իր ամենաբարձր գագաթը, որ անթերի է,կատարյալ ու անհասանելի: Խաչքարի արվեստի մեջ դա Պողոս (Պավգոս) վարպետիստեղծագործությունն է՝ բարեբախտաբար մեզ հասած մի քանի լավագույն դրսևորումներով,որոնք հայտնի են Գոշավանքի, Դեղձնուտի և Դադիվանքի համալիրներից, XIII դարի: Պողոսիխաչքարերը կոչվում են ՙԱսեղնագործ՚: Պետք է խոստովանել, որ դեռևս աշխարհում քարիայդպիսի նուրբ մշակում ոչ մի տեղ հայտնի չէ: Պողոսի մոտ միմիանց վրա բարձրանում եներեք նախշեր, նույնիսկ այնքան նուրբ լույսի և ստվերի խաղ է կիրառված, որ տեսնողինթվում է մի թափանցիկ շղարշ է իջնում խաչքարին: Կա նաև մի այլ ճշմարտություն, որպետք է խոստովանել՝ աշխարհում ոչ մի պոետ չի կարող բառերով նկարագրել XIII դարի այդմեծ մարդու արվեստը
Գրականություն խմբագրել
- Ագաթանգեղայ Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1914:
- Ագաթանգեղոս, Պատմություն հայոց /Աշխարհաբար թարգմանություն ներածականով եւ ծանոթագրություններով Ա. Տեր-Ղեւոնդյանի, Երեւան, 1977:
- Անանիայի վարդապետի հայոց Բան հակաճառութեան ընդդէմ երկաբնակաց, զոր գրեաց հրամանաւ տեառն Պետրոսի հայոց վերադիտողի - Գանձասար, 1992, թիվ Ա, էջ 204-238, 1992, թիվ Բ, էջ 168-218, 1993, թիվ Գ, էջ 174-215:
- Գիրք, որ մեծ Մաշտոց կոչեցեալք, Կ. Պոլիս, 1807:
- Գրիգոր Ականեցի, Պատմութիւն ազգին նետողաց /Հայերեն բնագիրը եւ վրաց. թարգմ. Ն. Շոշիանշվիլու, Թբիլիսի, 1961:
- Գրիգորի Լուսաւորչի Յաճախապատում ճառք եւ աղօթք, Վենետիկ, 1838:
- Գրիգոր Մագիստրոսի Թղթերը, Ալեքսանդրապոլ, 1910:
- Գրիգոր Նարեկացի, Մատեան ողբերգութեան, Երեւան, 1985:
- Գրիգոր Տաթեւացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ամառան հատոր, Կ. Պոլիս, 1741:
- Գրիգոր Տաթեւացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ձմեռան հատոր, Երուսաղէմ, 1998:
- Դաւթի անյաղթ փիլիսոփայի Մատենագրութիւնք, Վենետիկ, 1932:
- Երանելւոյն Թէոդորոսի ճգնաւոր միայնակեցի եւ վարդապետի Ներբողեան ի սուրբ խաչն աստուածընկալ եւ ի տնօրինութիւն տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի - Յովհաննու Իմաստասիրի Աւձնեցւոյ Մատենագրութիւնք, էջ 184-198:
- Զաքարիա կաթողիկոս Ձագեցի, Ճառք, Վենետիկ, 1995:
- Զաքարիայ սարկաւագի Պատմագրութիւն, Վաղարշապատ, հ. 3, 1870:
- Հակոբյան Հ., Ուղեգրություններ, հ. 1, Երեւան, 1932:
- Ղեւոնդեայ վարդապետի Պատմութիւն, Ս. Պետերբուրգ, 1887:
- Կանոնագիրք հայոց /Աշխատությամբ Վ. Հակոբյանի, Երեւան, հ. 1, 1964, հ. 2, 1971:
- Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն հայոց, Երեւան, 1961:
- Մխիթար վարդապետ Գոշ, Թուղթ առ Վրացիսնª յաղագս ուղղափառութեան հաւատոյ /Հրատարակության պատրաստեց Պ. Մուրադյանը - Գանձասար, թիվ Զ, 1996, էջ 340-402:
- Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երեւան, 1983:
- Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1913:
- Յովհաննու Իմաստասիրի Աւձնեցւոյ Մատենագրութիւնք, Վենետիկ, 1833:
- Ներսես Շնորհալի, Գիր հաւատոյ խոստովանութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ - Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, Երեւան, 1961, էջ 121-147:
- Շարական հոգեւոր երգոց սուրբ եւ ուղղափառ եկեղեցոյս Հայաստանեայց յօրինեալ ի սրբոց թարգմանչաց մերոց եւ ի սրբոյ Շնորհալւոյն եւ յայլոց սուրբ հարց ու վարդապետաց, Կոստանդնուպօլիս, 1853:
- Պատմութիւն Արիստակիսի Լաստիվերտցւոյ, Երեւան, 1963:
- Ստեփանոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Տաղ սուրբ խաչին - Մնացականյան Ա. Ստեփանոս Սյունեցու նորահայտ տաղերը, Բանբեր Մատենադարանի, 1973, թիվ 11, էջ 286-289
- Վրթանէս Քերթող, Յաղագս պատկերամարտաց - Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Երեւան, 1975, էջ 7-15:
- Ուխտանէս եպիսկոպոս, Պատմութիւն Հայոց, Վաղարշապատ, 1871: Ուսումնասիրություններ
- Աբրահամյան Ա., Շահինյան Ա., Արծվանիկի նորահայտ ծածկագիրը - ՊԲՀ, 1975, թիվ 3, էջ 113-125:
- Ազարյան Լ., Վաղ միջնադարյան հայկական քանդակը, Երեւան, 1975:
- Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վենետիկ, 1890:
- Ալիշան Ղ., Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց, Վենետիկ, 1895:
- Ալիշան Ղ., Շիրակ. տեղագրութիւն պատկերացոյց, Վենետիկ, 1881:
- Այվազյան Ա., Նախիջեւանի խաչքարերը, Երեւան, 1996:
- Այվազյան Ա., Ջուղա, Երեւան, 1984: 36. Այվազյան Ա., Ջուղայի խաչքարերը, Երեւան, 1993:
- Առաքելյան Բ. Ն., Հայկական պատկերաքանդակը 4-7-րդ դարերում, Երեւան, 1949:
- Ավետիսյան Ք., Սոդքի 16-17-րդ դդ. խաչքարի պատկերագրությունը - Ավարայր, 1999, թիվ 2, էջ 7-12:
- Բաբաջանյան Մ., Խաչապատում, Երեւան, 2001:
- Բալտրուշայտիս Յ., Ուսումնասիրություն վրաց եւ հայ միջնադարյան արվեստի, Երեւան, 2003:
- Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895:
- Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ եւ քարգործ վարպետներ, Երեւան, 1963:
- Դեմիրխանյան Ա., Աբրահամյան Լ., Խաչքարը որպես եռամաս հայելակերպ սիմետրիկ հորինվածքների տարբերակ - Հայ արվեստի հանրապետական 7-րդ գիտական կոնֆերանս, Երեւան, 1996, էջ 18-19:
- Դոնաբեդյան Պ., Նորավանքի քանդակագործական մի հուշարձանի ոճական առանձնահատկությունները եւ ստեղծման ժամանակը - ԼՀԳ, 1979, թիվ 11, էջ 94-104:
- Իսրայելյան Ռ. Խաչքարեր - Իսրայելյան Ռ. Հոդվածներ, ուսումնասիրություններ, ակնարկներ, Երեւան, 1982, էջ 112-125:
- Խաչքար /Տեքստը Լ. Ազարյանի եւ Ա. Մանուկյանի - Հայ ճարտարապետության հուշարձանները, թիվ 2, Միլան, 1977 ¥անգլերեն, իտալերեն, հայերեն):
- Կարապետյան Ս., Գետաշեն, Երեւան, 1992:
- Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի հուշարձանները խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված տարածքներում, Երեւան, 1999:
- Կարապետյան Ս., Ջավախքի խաչքարերը, Երեւան, 1995:
- Կորխմազյան Է., 15-17-րդ դարերի խաչքարերում հանդիպող մի խորհրդավոր պատկերի մասին - Աշտանակ, թիվ 2, Երեւան, 1998, էջ 162-167:
- Կրպե, Խծկոնք - Ազգագրական հանդես, թիվ 1, 1895, էջ 41-49:
- Հակոբյան Հ., Վաղ խաչքարերի մի բնորոշ դասի մոտակա նախատիպերի մասին - Հայոց պատմության եւ մշակույթի հարցեր, Գիտական նստաշրջան, Երեւան, 1997, էջ 18-20:
- Հայկական խաչքարեր /Տեքստը Լ. Ազարյանի, Լիսբոն, 1973, ¥հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն¤:
- Հայրապետյան Հ., Հուշակապարիկի գաղափարը հայ միջնադարյան հավատալիքներում - ԼՀԳ, 1990, թիվ 7, էջ 53-61:
- Հասրաթյան Մ., Խաչքարային արվեստի Ջուղայի ստեղծագործական դպրոցը - Հայաստանը եւ Քրիստոնյա Արեւելքը, Երեւան, 2000, էջ 193-196:
- Հովսեփյան Գ., Գերեզմանական հին կոթողները եւ նրանց հնագիտական արժեքը հայ արվեստի պատմության համար - Հովսեփյան Գ. Նյութեր եւ ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. Բ, էջ 153-188:
- Հովսեփյան Գ., Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ, Վաղարշապատ, 1928, մասն Ա., Նյու Յորք, 1942/3, մասն Գ:
- Հովսեփյան Գ., Հավուց թառի Ամենափրկիչը եւ նույնանուն հուշարձաններ հայ արվեստի մեջ, Երուսաղեմ, 1937:
- Ղազարյան Վ., Մեկնութիւնք խորանաց, Երեւան, 1995:
- Ղաֆադարյան Կ., Դվին քաղաքը եւ նրա պեղումները, Երեւան, 1952:
- Մառ Ն., Ժողովածոյք առակաց Վարդանայ, Ս. Պետերբուրգ, 1895, մասն Բ:
- Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Երեւան, 1985:
- Մնացականյան Ա., Հայկական զարդարվեստ, Երեւան, 1955:
- Մնացականյան Ս. Խ., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Երեւան, 1960:
- Մնացականյան Ս. Ս., Հայկական վաղ միջնադարյան մեմորիալ հուշարձանները, Երեւան, 1982:
- Շահինյան Ա., 7-րդ դարի կոթողներ Գեղամա լեռներում - Էջմիածին, 1974, թիվ 7-8, էջ 75-80:
- Շահինյան Ա., Կոշի կոթողը եւ նրա արձանագրությունը - ՊԲՀ, 1968, թիվ 2, էջ 197-202:
- Շահինյան Ա., Հայաստանի միջնադարյան կոթողային հուշարձանները. 9-13-րդ դարերի խաչքարերը, Երեւան, 1984:
- Շախկյան Գ., Օձուն, Երեւան, 1983:
- Պետրոսյան Հ., Դադի վանքի ծածկագիր արձանագրությունը - Իրան նամե, 1998, թիվ 1-3, էջ 38-40:
- Պետրոսյան Հ. Խաչելության այգային ընկալումն ու պատկերագրությունը վաղմիջնադարյան Հայաստանում - Հայաստանը եւ Քրիստոնյա Արեւելքը, Երեւան, 2000, էջ 187-192:
- Պետրոսյան Հ., Խաչի սրբազան գործառույթը Քրիստոսի երկրորդ գալստյանը եւ դրա արտացոլումը խաչքարային մշակույթում - Հին Հայաստանի մշակույթը, թիվ 12, Երեւան, 2002, էջ 85-97:
- Պետրոսյան Հ., Խաչքարերի անվանաբանական համակարգը եւ Սուրբ Սարգիս խաչքարերը - Սուրբ Սարգիս, Գիտաժողովի նյութեր, Երեւան, 2002, էջ 60-79:
- Պետրոսյան Հ., Հայ միջնադարյան պատկերացումները իդեալական կենսատարածքի եւ կենսընթացի մասին. աշխարհը որպես այգի - Հանդէս ամսօրեայ, 2002, էջ 411-440:
- Պետրոսյան Հ., Հովհաննես Օձնեցին եւ խաչքարային մշակույթի ձեւավորումը - Սուրբ Հովհան Օձնեցի հայրապետը եւ իր ժամանակը, Ս. Էջմիածին, 2004, էջ 121-130:
- Պետրոսյան Հ., ՙՄանուկի՚ կերպարը ուշ միջնադարյան հայ տապանաքարային քանդակում - Թուխ մանուկ, Երեւան, 2001, էջ 68-84:
- Պետրոսյան Հ., Ողջերը եւ մեռածները. մահը եւ անմահությունը հայ ավանդական աշխարհընկալման համակարգում - Գիտություն եւ տեխնիկա, 2003, թիվ 6-7, էջ 54-60:
- Պետրոսյան Հ., Ջուղայի խաչքարերի պատկերագրությունը - ՊԲՀ, 2004, թիվ 1, էջ 63-80:
- Պետրոսյան Հ., Ռազմիկի կերպարը եւ կռվի թեման Արցախի խաչքարային պատկերաքանդակում - ՙԱզգ, պետություն, բանակ՚ գիտաժողով, Զեկուցումների հիմնադրույթներ, Երեւան, 1997, էջ 78-79:
- Սահակյան Ա., Միջնադարյան պատկերապաշտության հայկական տարբերակը - ՊԲՀ, 1987, թիվ 2, էջ 150-159:
- Սաղումյան Ս., Աշտարակ, Երեւան, 1998:
- Սաղումյան Ս., Ծածկագրությունը եւ զարդագրությունը հայ վիմագրերում - ԼՀԳ, 1979, թիվ 9, էջ 61-77:
- Սաղումյան Ս., Կրկին վիմագիր փակագրության մասին - ԼՀԳ, 1985, թիվ 1, էջ 65-75:
- Սաղումյան Ս., Համառոտագրությունը հայ վիմագրության մեջ - ԼՀԳ, 1978, թիվ 4, էջ 61-78:
- Սաղումյան Ս., Հարությունյան Վ. Վիմագրեր հին Ջուղայից - ԼՀԳ, 1983, թիվ 12, էջ 42-61:
- Սարգսյան Գ., Խոսում են տապանաքարերը - Էջմիածին, 1963, թիվ 11, էջ 29-40:
- Սարգսյան Մ., Մրենի տաճարի հիմնադիրների պատկերաքանդակները - ՊԲՀ, 1966, թիվ 4, էջ 241-250:
- Սրվանձտյանց Գ., Գրոց-բրոց, Պոլիս, 1874:
- Վրույր Ա., Ջուղա - ՊԲՀ, 1967, թիվ 4, էջ 170-180:
- Տիգրանյան Ա., Խաչվերացի տոնի ավանդությունները - Գանձասար, թիվ Զ, 1996, էջ 110-131:
- Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Էջմիածին, 1995:
- Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Երեւան, 1992:
- Brentjes B. Armenian Tombstones and Turkish Adaptations in the 14th, 15th and 16th Centuries - Fifth International Symposium of Armenian Art, Venezia, San Lazaro, 1988, p.159-162.
- Dalton O. M. British Museum. A Guide to the Early Christian and Byzantine Antiquities in the Department of British and Medieval Antiquities, London, 1903.
- Der Nersessian S. Armenian Art, Paris, 1978.
- Donabռdian P. Les thՌmes bibliques dans la sculpture Armռnienne prռarabe - Revue des ռtudes Armռniennes, t. 22, 1990-1991, p. 253- 314.
- Gough M. The Origins of Christian Art, London, 1973.
- Ferguson G. Signs and Symbols in Christian Art, London, Oxford, New York, 1989.
- Harbison P. Irish High Crosses with the Figure Sculptures Explained, Drogheda, 1994.
- Hutter I. Early Christian and Buzantine, London, 1988.
- Petrosyan H. The Khachkar or Cross-Stone - In: Armenian Folk Arts, Culture and Identity /Ed. by L. Abrahamian and N. Sweezy, Bloomington and Indianapolis, 2001, p. 60-70.
- Petrosyan H. The Sacred Mountain - In: Armenian Folk Arts, Culture and Identity, p. 33-39.
- Petrosyan H. The Temple. - In: Armenian Folk Arts, Culture and Identity, p. 44-51.
- Petrosyan H. The World as a Garden - In: Armenian Folk Arts, Culture and Identity, p. 25-32.
- Petrosyan H. Writing and the Book - In: Armenian Folk Arts, Culture and Identity, p. 52-59.
- Richardson H. The Jewelled Cross and its Canopy - From the Isles of the North. Early medieval Art Ireland and Britain, Belfast, 1994, p. 177-186. # Schiller G. Iconography of Christian Art. London, vol. 2, 1972.
- Strzygowski G. Die Baukunst des Armenie und Europa, Wien, 1918, bd. 1.
- Thierry J. M., Donabռdian P. Les arts Armռniens, Paris, 1987.
- Van Loo K. Zur ikonographie armenischen Kreuzsteines - Armenien Wiederentdeekung einer alten Kulturandschaft, Bochum, 1995, s. 115-117. Հապավումների ցանկ ՊԲՀ - Պատմա-բանասիրական հանդես ԼՀԳ - Լրաբեր հասարակական գիտությունների
|