Մասնակից:Սահակյան Արմինե/Ավազարկղ

Օրգանիզմների սեռը որոշվում է բեղմնավորման պահին և կախված է զիգոտի քրոմոսոմային հավաքակազմից: Օրգանիզմների սեռի որոշումը, սեռերի որոշակի հարաբերության պահպանումը, սեռական տարբերությունների ուսումնասիրումը վաղուց հետաքրքրել են մարդուն: Հայտնի է, որ բաժանասեռ օրգանիզմների, այդ թվում եվ մարդուն սեռերի հարաբերությունն ընդհանուր առմամբ կազմում է 1:1: Մարդու բջիջների կորիզում առկա 23 զույգ քրոմոսոմներից 22 զույգը միանման են տղամարդկանց և կանանց մոտ, իսկ տարբերությունն առկա 23-րդ զույգում:Եթե կանանց քրոմոսոմների 23-րդ զույգը ներկայացված է միանման, այսինքն՝ հոմոլոգ քրոմոսոմներով, ապա տղամարդկանց մոտ դրանք հոմոլոգ չեն: Դրանցից մեկը նման է կանանց հոմոլոգ քրոմոսոմներին, իսկ մյուսը՝ չափսերով ավելի փոքր է և երկթև: Այն 22 զույգ քրոմոսոմները, որոնք կանանց և տղամարդկանց մոտ միմյանց նման են, կոչվում են աուտոսոմներ, իսկ այն քրոմոսոմները, որոնցով տղամարդիկ և կանայք միմյանցից տարբերվում են, կոչվում են սեռական քրոմոսոմներ: Հետևաբար, մարդու բջիջների քրոմոսոմային հավաքակազմը կազմված է 22 զույգ աուտոսոմներից և 1 զույգ սեռական քրոմոսոմներից: Կանանց միանման սեռական քրոմոսոմներին անվանում են X-քրոմոսոմներ. տղամարդիկ ունեն 1 X և 1 Y քրոմոսոմ: Գիտենք, որ սեռական բջիջների հասունացման ժամանակ ձվաբջիջներն ու սպերմատոզոիդներն ունենում են հապլոիդ հավաքակազմ,այսինքն 22 աուտոսոմ ու 1 սեռական քրոմոսոմ պարունակող հավաքակազմ: Կանանց մոտ բոլոր ձվաբջիջները միանման են, քանի որ ունեն 22 աուտոսոմ եմ 1 X քրոմոսոմ, իսկ տղամարդկանց սպերմատոզոիդները լինու են երկու տիպի, մեկը՝ 22 աուտոսոմ և 1 X քրոմոսոմ պարունակող մյուսը՝ 22 աուտոսոմ և 1 Y քրոմոսոմ պարունակող: Եթե X քրոմոսոմ պարունակող սպերմատոզոիդն է բեղմնավորում ձվաբջիջը, ապա զիգոտի դիպլոիդ հավաքում քրոմոսոմների 23-րդ զույգը ներկայացված է լինում XX, և այդ սեռը անվանում են հոմոգամետ, իսկ եթե Y քրոմոսոմ պարունակող սպերմատոզոիդն է բեղմնավորում ձվաբջիջը, ապա դիպլոիդ հավաքում քրոմոսոմների 23-րդ զույգը լինում է XY, եվ այդ սեռն անվանում են հետերոգամետ: Հետևաբար, մարդկանց մոտ հոմոգամետ է իգական սեռը, հետերոգամետ՝ արականը:

Սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշներ Սեռական քրոմոսոմներում կան ամբողջ շարք գեներ, որոնք ոչ մի առնչություն չունեն սեռական հատկանիշների դրսևորման հետ: Այն ոչ սեռական հատկանիշները, որոնք որոշվում են սեռական քրոմոսոմներում գտնվող գեներով, կոչվում են սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշներ: Այդ հատկանիշների ժառանգումը կախված է սեռի գենետիկական որոշման սկզբունքից: Մարդու մոտ Y քրոմոսոմը երկթև է և փոքր: Համաձայն վերջին տվյալների, այն պարունակում է ընդամենը 90-92 գեն, բայց դրանց թվում բացի արական սեռական հատկանիշների որոշ գենեռրից առկա են նաև այլ գեներ, օրինակ՝ ատամների չափսերը որոշող գենը, կամ ականջի մազակալումը (հիպերտրիխոզ) պայմանավորող գենը: X քրոմոսոմը պարունակում է 200-ից ավելի գեներ: Կանանց մարմնական բջիջներում կա երկու X քրոմոսոմ, հետևաբար, յուրաքանչյուր հատկանիշի որոշման համար պատասխանատու է երկու գեն, իսկ տղամարդու բջիջներում՝ մեկ X քրոմոսոմ կա և նրանում եղած բոլոր գեները (ինչպես դոմինանտ, այնպես էլ ռեցեսիվ) անպայմանորեն ֆենոտիպորեն դրսևորվում են: Ենթադրենք, թե տղայի օրգանիզմ է անցնում երկու X քրոմոսոմներից այն մեկը, որ պարունակում է հիվանդություն պայմանավորող մուտանտ գեն: Քանի որ տղան հետերոգամետ է և նրա բջիջներում երկրորդ X քրոմոսոմը բացակայում է, ապա այդ հիվանդությունն իսկույն կդրսևորվի: Իսկ եթե հիվանդություն հարուցող, մուտանտ գեն պարունակող այդ X քրոմոսոմն ընկնի ձվաբջջի մեջ, կզարգանա աղջկա օրգանիզմ, որը հոմոգամետ է, և աղջիկը չի հիվանդանա, քանի որ նա ունի երկրորդ, ոչ մուտանտ գեն պարունակող X քրոմոսոմը: Այդ քրոմոսոմի ոչ մուտանտ գենը կարող է ճնշել մուտանտ գենին, հիվանդությունը չի դրսևորվի, և աղջիկը կլինի առողջ: Մարդկանց մոտ նկարագրված ձևով է ժառանգվում հեմոֆիլիա հիվանդություը, որի ժամանակ օրգանիզմում պակասում է արյան բնականոն մակարդելիությունը ապահովող նյութերից մեկը: Այս հիվանդության դեպքում մարդը կարող է անվերջ արյունահոսել՝ նույնիսկ չնչին վնասվածքների դեպքում: Նույն կերպ է ժառանգվում նաև դալտոնիզմ (կարմիր և կանաչ գույները միմյանցից տարբերելու անկարողություն) հիվանդությունը: Այս հիվանդությունները փոխանցվում են տղային առողջ մորից այն դեպքում, եթե մայրը հանդիսանում է այդ հիվանդածին գենի կրող իր X քրոմոսոմներից մեկում, իսկ մյուս X քրոմոսոմը պարունակում է այդ մուտանտ գենը ճնշող նորմալ գեն: Այս դեպքում տղայի հիվանդ ծնվելու հավանականությունը 1/2- է: Աղջիկները հեմոֆիլիայով կամ դալտոնիզմով շատ հազվադեպ են հիվանդանում, քանի որ դրա համար պետք է որ հեմոֆիլիայի կամ դալտոնիզմի գեն կրող առողջ կինը ամուսնանա հեմոֆիլիայով կամ դալտոնիզմով հիվանդ տղամարդու հետ, որի հավանականությունը չնչին է: Եվ նույնիսկ այդ դեպքում աղջկա հիվանդ ծնվելու հավանականությունը միայն 1/2- է: