Մասնակից:Կարինե Սաղյան/ԱվազարկղՀայ Նշանագրեր

Հայկական նշանագրեր

Նախնական հետազոտությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ Սյունիքի ժայռապատկերները վանկա-գաղափարագիր գրային համակարգ է, որը ստեղծվել է վերին հին քարի դարում (40-14 հազար տարի առաջ):Այս աշխատանքում խնդիր է դրված մի նշանագրի օրինակով ցույց տալ Սյունիքի նշանագրերի տարածման ուղիները և նրանց անընդհատ գործածությունը Հայաստանի տարածքում վերին քարի դարից մինչև մեր օրերը:Հետազոտման համար վերցրել է մի նշանագիր, որի միջոցով շումերական ու եգիպտական պատկերագրության մեջ գաղափարագրվել է Մայր Աստվածուհու անունը:

Մայր Աստվածուհի. նրան կոչել են Սնուցող, բայց դեռ հներն են նկատել, որ նա ունեցել է բազմաթիվ այլ անուններ: Նա բոլոր աստվածների ու կենդանի արարածների նախամայրն է, երկնային լույսի ակունքն է, անակունք լույսն է, նախնական ամբողջությունը,լիությունն ու հղիությունն է, Տիեզերքը ծնող առաջին շարժումն է, բոլոր սկզբունքների կրողն է, կենարար ջրի տիրուհին է, աճ ու պտղաբերություն տվողն է, կյանքի վերանորոգիչն է, մահու հարություն տվողն է, ժամանակի չափն է, բոլոր ծնունդների դուռն է…: Նրա ողորմածությունը շարժելու համար հնարել են հազար ու մի միջոց: Նրան միշտ սիրել են ու պաշտել աշխարհի բոլոր ծագերում:

Նրա անունը պատկերագրել են տասնյակ նշաններով. Լուսնի մահիկ, աստղ, գալար,շրջան, շեղանկյուն, լեռ, ծառ, տուն, եղջյուր, դուռ, աղավնի, կարապ, ծիծեռն, շուշան, օձ, ցուլ,կով, եղջերու, այծ, …, որոնք ծառայել են որպես Աստվածուհու բազմաթիվ անունների գաղափարագրեր:Մասնագետների համար մինչ օրս առեղծված մնացած այս նշանագիրը ( կամ ), որն առայժմ հայտնի է միայն որպես Մայր Աստվածուհու էության ծնող, ծննդաբերող ասպեկտի խորհրդանշան, սակայն անհայտ է նրա ընթերցումը,որպես Աստվածուհու անվան գաղափարագիր:Այն տարածված էր հին Առաջավոր Ասիայի ողջ տարածքում (տես նկար 1, 2, 3): Ըստ առկա տվյալների, Շումերում այն վկայված է վաղդինաստիական ժամանակաշրջանին (Ք.ա. III հազ. սկիզբ) պատկանող նյութերում:

Նկար 1. Միջագետքյան և խուռիական կնիքներ Մայր Աստվածուհու խորհրդանշանով (Ք.ա.III-II հազարամյակներ):

Այս նշանագիրը հաճախ պատկերվում է կանացի սանրվածքի ձևով: Նկար 2-ի առաջին պատկերը Ինաննայի բարձրաքանդակն է, որում նա պատկերված է այդպիսի սանրվածքով: Նույն նկարի հաջորդ պատկերները միջագետքյան և խուռիական կնիքներ են,որոնց վրա կանացի գլուխ է նույն սանրվածքով: Վերջին կնիքի վրա կանացի գլուխը պատկերված է 30 թվի նշանագրից վերև (), որը, ինչպես հայտնի է, Լուսնի Աստծո Սինանվան գաղափարագիրն է:

Նկար 2.Մայր Աստվածուհու խորհրդանշանը որպես կանացի սանրվածք:

Սանրվածքի ձևով Մայր Աստվածուհու խորհրդանշանի պատկերումն ավելիտարածված էր Եգիպտոսում և Քանանում (տես նկար 3): Եգիպտոսում այս խորհրդանշան-սանրվածքի մեծ տարածվածության պատճառով գիտնականներն այն կոչել են «Հաթհորիսանրվածք», իսկ բուն նշանագիրն ավելի հայտնի է «Օմեգա նշան», քանի որ այն նման էհունական մեծատառ օմեգային:Եգիպտոսում այդ սանրվածքով պատկերվում էր ինչպես Հաթհոր Աստվածուհին (նկար 3, առաջին երկու պատկերները), այնպես էլ Միջերկրական ծովի արևելյան ափերին պաշտվող նրա նմանակները (Քեդեշ, Աստարտե, Աշերահ):

Նկար 3. Եգիպտական և քանանական աստվածուհիները Մայր Աստվածուհու խորհրդանշան-սանրվածքով:

Նկար 3-ի երկրորդ պատկերում (Ք.ա. 1300-1200թթ) Քեդեշ Աստվածուհին է, իսկհիերոգլիֆիկ արձանագրությունը հաղորդում է. «Քեդեշ, Երկնքի թագուհի, աստվածներիտիրուհի, Ռայի ակն, իրեն հավասարը չունեցող»:Սա «Հաթհորի սանրվածք» կրող աստվածուհիների տիտղոսաշարի մի փոքր մասն է միայն: Օմեգա նշանը Եգիպտոսում հանդիպում է կոյաբզեզ-կնիքների վրա (), ինչպես նաև գործածվել է որպես հիերոգլիֆ():Օմեգա նշանն առկա է նաև խեթա-լուվիական հիերոգլիֆիկ գրային համակարգում (,), սակայն առայժմ անհայտ են և ընթերցումը, և իմաստը:

Մայր Աստվածուհու և «օմեգա» նշանի միջև կապը հայտնի դարձավ Միջագետքում կասիտական իշխանության ժամանակաշրջանին պատկանող և kudurru կոչվող սահմանաքարերի տվյալներով: Կասիտական սահմանաքարերից մեկի վրա (Melishihu-ի սահմանաքար, Ք.ա. XIIդ, նկար 4ա) Ան, Էնլիլ, Հայ աստվածների պատկերագիր անվանաձևերից հետո դրված է ինչ որ Աստծո անվան պատկերագիրը, որը կազմված է օմեգանշանից և ծակող, կտրող զենքի (դանակ, դաշյուն, տեգ) պատկերից (նկար 4գ): Նույն սահմանաքարի հակառակ երեսին սեպագիր արձանագրության մեջ Ան, Էնլիլ, Հայ անուններից հետո նշվում է Նինհուրսագ (^dNin-hur-sag-ga2) Մայր Աստվածուհու անունը:

Նկար 4.ա) Melishihu-ի սահմանաքարի ընդհանուր տեսքը, բ) առաջին յոթնյակաստվածների անունների պատկերագրերը, գ) Նինհուրսագ Աստվածուհու անվան պատկերագիրը(ֆոտոպատճեն և գծագրությունը):

Փաստվում է, որ օմեգա նշանով գրվել է Մայր Աստվածուհու՝ Նինհուրսագի անունը, ով շումերական դիցարանում գերագույն եռյակի հետ (Ան, Էնլիլ, Հայ=Էնկի) գտնվում էր նույն աստիճանի վրա: Մյուս կողմից օմեգա նշանին տրվել է ամենատարբեր բացատրություններ (կեղծամ, կշեռք, խանձարուր, Վերոնիկայի վարսեր կամ Քնար համաստեղություն, արգանդի սխեմատիկ պատկեր, պայտ և այլն):Վերհիշելով Նինհուրսագի մականունները (Ծննդաբերության տիրուհի, Մայր, Աստվածների մայր, Բոլոր երեխաների մայր), պիտի ենթադրել, որ դրանցից առավել հավանականը «արգանդի սխեմատիկ պատկեր» բացատրությունն է: Դրա մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ աստվածների բաբելական ցուցակում (An=Anum) Նինհուրսագի Nintu = Ծննդաբերությանտիրուհի մականվան դիմաց դրված է բաբելական Šassūru դիցուհու անունը, իսկ վերջին սաքքադերենում ունի «արգանդ»իմաստ(շումերենzizna,zezna,zazana, zazna = աքքադերեն šassūru=«արգանդ»):

Այսպիսով, օմեգա նշանի «արգանդ» իմաստը կարող է համապատասխանել ՄայրԱստվածուհու էությանը, սակայն բաց է մնում ամենակարևորը. ո՞ր լեզվում և ինչպե՞ս էընթերցվում «արգանդ» իմաստ կրող օմեգա նշանագիրը: Այս հարցերի պատասխանըգտնելու համար պիտի անդրադառնանք եգիպտական տվյալներին:

Եգիպտական դիցարանում Մայր Աստվածուհու ընդգծված էություն կրողԱստվածուհին հայտնի է Մուտ անունով, ով համարվում է մայրերի մայր, Արևի Աստծո մայր,աստվածների մայր: Դիցուհու Մուտ անունը գրվում է տարբեր եղանակներով, որոնցից հիմա կքննարկենք հիմնականները:

1. =(=m) +,(=t)+(«աստվածուհի» ցուցիչը) = Mt Աստվածուհի:Այս գրելաձևը հետաքրքիր է այն առումով, որ արտահայտում է դիցանվան հնչյունականարժեքը:

2. = (=mt) + t + Աստվածուհի = Mt Աստվածուհի: Սերմնաթափող առնանդամն ունի mt ընթերցում, «սերմ, սերունդ, ժառանգ» իմաստներ, իսկ նախնական՝ պատկերագիր նշանակությունն է «սեռական մերձավորություն»: Հայերենում սրա համապատասխանն է մուտ= mt =«սեռական մերձավորություն»: Այս հիերոգլիֆն ունի նաև hj ընթերցում և «ամուսնացած տղամարդ» իմաստը, որն էլ նույնական է հայերեն հայ= hj=«ամուսին, այր» բառի հետ:

3. - Թեև օմեգա նշանագիր պատկերող եգիպտական հիերոգլիֆի ընթերցումնու իմաստն անհայտ են, սակայն եգիպտագետներն անհարկի այս գրելաձևին էլ են վերագրումmt ընթերցում: Անշուշտ սա նույն Մուտ Աստվածուհու, բայց արդեն մի այլ անուն է:Սա նույն Մուտ Աստվածուհու, բայց արդեն մի այլ անուն է:

Այս գրելաձևը օմեգա նշանի վերծանման հարցում կառչելու հնարավորություն էտալիս: Գրելաձևի մեջ որպես Մայր Աստվածուհու ցուցիչ է օգտագործվել ձու պատկերող հիերոգլիֆը (), որը, որպես գաղափարագիր, ունի «որդի» և «ձու» իմաստներ: Մի կողմից հայերեն «ձու» բառն ունի ձու =«ձկնկիթ» (նախնականը), ձու =«հավկիթ» և ձու =«ամորձիք»իմաստներ: «Ամորձիք» նշանակությունը դիցանվան իմաստը մերձեցնում է նախորդ օրինակի իմաստներին: Մյուս կողմից, «ձու» բառը հայերենի շատ բարբառներում հնչեցվում է«ծ» հնչյունով (ծու) և ըստ օրինի կարող է համարվել համանուն «ծուն» բառին, որը ծին =«ծնունդ, ծագում; արգանդ; ընկերք» բառի ձայնադարձն է (շատ բարբառներում էլ «ծուն, ծին»բառն է հնչեցվում «ձ» հնչյունով):Եթե մեր այս դատողությունները ճիշտ են, ապա ծին=«արգանդ; ընկերք» իմաստները նույնանում են օմեգա նշանագրի համար շումերական տվյալների ընձեռնած իմաստի հետ: Այդ մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ շումերենում ևս «արգանդ» և «ձու, ձկնկիթ» բառերը համանուն են (zizna, zezna, zazana, zazna =«արգանդ» և«ձու, ձկնկիթ»):

Կա ևս մի փաստ, որը միարժեքորեն հաստատում է օմեգա նշանագրի կարևորությունը Եգիպտոսում Մայր Աստվածուհու անվան գրելաձևի տեսանկյունից: Խոսքը վերաբերում է Մուտ Աստվածուհու տաճարին կից գտնվող լճակի գծագրությանը (տեսնկար 5)։Լճակի մակերեսն ունի օմեգա նշանագրին շատ մոտ գծագրություն (մանավանդ լճակը երիզող շամբուտի գծագրությունը):Լճակը երեք կողմերից շրջապատում է տաճարը և տպավորություն է ստեղծվում, թե տաճարը դուրս է գալիս լիճ - արգանդի/ընկերքի միջից: Հին Եգիպտոսում մեծ կարևորություն է տրվել այդ լճակին, որը կոչվել է Իշերու: «Մուտ, Իշերույի Մեծ Տիրուհի, Երկնքի Տիրուհի,աստվածների թագուհի»,-այսպես են դիմել Մուտին և այդ տիտղոսաշարի առաջին տեղում«Իշերույի Մեծ Տիրուհի» պատվանունն էր:Տաճարը կառուցվել է Ք.ա. XV-XIVդդ,Հատշեպսուտ, Թութմոս III և Ամենհոթեպ III փարավոնների օրոք: Այստեղ ևս օգտագործվել է համանունության սկզբունքը, քանի որ եգիպտերենում «արգանդ» բառը գրվում է «աղբյուր,ակունք, լճակ» իմաստը կրող հիերոգլիֆով ():

4,,,,,,,,- Այս տարածված գրելաձևումՄայր Աստվածուհու անունը պատկերագրվել է ցին թռչունի պատկերով: Ահա այստեղ է, որհայերենն ունի հիմնավոր ասելիք. թռչնի «ցին» անվանումը հայերենում համանուն է ծին=«ծնել; արգանդ, ընկերք» բառին և հետևաբար հայերեն լեզվամտածողության տեր մարդն էրմիայն կարող կազմակերպել նման գաղափարագրում: Այդ գիշակեր թռչունն իր անունիցբացի չունի մի այլ արժանիք, որպեսզի նրա պատկերով գաղափարագրվեր ՄայրԱստվածուհու անունը:Արդյունքում, այս համանունության բացահայտումը մեզ թույլ է տալիս պնդելու, որ Մայր Աստվածուհու՝ ծննդաբերության Աստվածուհու անունը հնչցվել է Ծին: Սակայն հայերենում «ծին» բառն արտահայտում է բուն ծնելու գաղափարը (ծնել) և ծննդաբերության երկու կարևոր օրգանները (արգանդ և ընկերք):

Ըստ առկա տվյալների,Եգիպտոսում Մայր Աստվածուհու անունը գրվում էր միայն «ծին» նշանագրով: Միջագետքում նույն դիցանունը գրվել է և միայն «ծին» նշանագրով (տես նկար 6), և «ծին» նշանագրի և կտրող, ծակող զենքի կամ գործիքի պատկերի կցագրությամբ (, Մելիշիհույի կուդուրու,տես նկար 4): Հետևաբար կարող ենք ասել, որ Աստվածուհու անունը գրվել է ինչպես Ծին,այնպես էլ մի բարդված բառով, որը սկսվել է «ծին» բառով և ավարտվել հիշյալ զենք/գործիքիանվամբ: Այս բարդված անվանաձևն ընթերցելու համար նախ անհրաժեշտ է ընթերցել զենք/գործիքի անվանումը, որի դիմաց հայերենը կարող է առաջարկել հետևյալ բառերը.

կոտ> կոտոր =«կտոր, պատառ», կտրել =«հատել, կտրել», կտրոց/կտրիչ =«գործիքը,որով կտրում են» բառերի արմատը: Սա հայերենում համանուն է կոտակ =«փոքր», կոտիկ=«անասունի ձագ» բառերի կոտ =«փոքր» արմատին (այս վերջինից էր կազմված հայ Արշակունիներից Խոսրովի Կոտակ մականունը):Հետևաբար «ծին» և «կոտ» նշանագրերով դաղափարագրված դիցանվան համար կունենանք ծին+կոտ = Ծնկոտ =«փոքր ծնող, մանուկ,ծնող»:

ած- այս արմատն ունի «կտրել, սափրել» իմաստ, որից՝ ածելի =«դանակի տեսակ,որով մազերը կտրում են, սափրում»: Այս արմատն ունի նաև «անել, կատարել; բերել»իմաստներ: Հետևաբար դիցանվան համար կունենանք ծին+ած = Ծնած = «ծնող, ծին բերող»:

արդ(ն) =«տեգ, նիզակ», որը համանուն է արդ =«կարգ, օրենք; պտուղ, բերք, արդյունք,վաստակ; գործ» բառին, որն ունի նաև «յարդ» ձև:Այստեղ տեղին է ուշադրություն դարձնել,որ քննարկվող պատկերն () ավելի նման է նիզակի ծայրի սլաքի՝ տեգի:Այս տարբերակում դիցանունը կստանա ծին+(յ)արդ = ծին-ու-(յ)արդ = Ծինուարդ/Ծինույարդ =«ծինը կարգավորող; ծին կատարող, ծնող»:

Սյունիքի ժայռապատկերներում կան «ծին» նշանագրի մոտ մեկ տասնյակ առանձին գործածության օրինակներ և նույնքան՝ կցագրված այլ նշանագրերի հետ (տեսնկար 7):

Նկար 7.«Ծին» նշանագիրը հայկական ժայռապատկերներում:

Ժայռապատկերներում «ծին» նշանագիրը հիմնականում հանդես է գալիս Մայր Աստվածուհու անունը/մականունը պատկերագրող կենդանապատկերների հետ (այծ, ցուլ,եղջերու, օձ) և ամբողջացնում է վերին հին քարի դարում նրա պաշտամունքի պատկերը:Ինչպես քննարկաված նախորդ նշանագրերը, «ծին» նշանագիրը ևս հայտնվելով ժայռապատկերների փորագրման ժամանակներում, անընդհատ առկա է Հայաստանի տարածքի հոգևոր մշակույթում:

Նկար 8.«Ծին» նշանագիրը մեծ չափերի ժայռափոր նշանների տեսքով: Նման մեծ չափերի ժայռափոր նշաններ են հայտնաբերվել Հայաստանի բազմաթիվ հնավայրերից: Կարծիք կա, թե այդ նշանները փորագրվել են ուրարտական շրջանում:

Պատմական Հայաստանի տարածքում «ծին» նշանագրի գործածությունը չի ընդհատվում քրիստոնեության ընդունումից հետո, այլ լայն կիրառում է դրսևորում հոգևոր-կիրառական արվեստների ամենատարբեր բնագավառներում (ճարտարապտություն,խաչքարեր, մանրանկարչություն, գորգագործություն և այլն): Ճարտարապետության ասպարեզում «ծին» նշանագրի ամենատարածված գործածությունը տեսնում ենք եկեղեցաշինության մեջ: «Ծին» նշանագիրն այստեղ դրսևորվում է որպես պատուհանների քիվերի ձև:

Նկար 9.«Ծին» նշանագիրը որպես եկեղեցու պատուհանի քիվ. ա) Անիի Մայր տաճար, բ)Երերույքի բազիլիկ, դ) Ջուխտակ վանք, ե) Գոմքի ս.Գևորգ վանք (Վասպուրական), զ) Հայրավանք, է)Աղթամար, ը) ս. Մինաս (Էրզրումի մոտակայքում):

Քրիստոնեական շրջանի հայկական մշակույթում «ծին» նշանագրի առավել լայն գործածությունը տեսնում ենք գորգարվեստում: Նկար 12-ում բերված են մի քանի գորգերի կենտրոնական վահանների պատկերներ: Վահանի կենտրոնը զբաղեցնում է մի քառակուսի,որի ներսում, իմա՝ գորգի բուն կենտրոնում, սրբազան նշաններն են, որոնք հավանաբար արտահայտում են այն աստվածային էության անունը, ում նվիրաբերվում է տվյալ գորգը:

Այդ նշաններից են արմեն/արմին նշանագիրը, կեռխաչը, գագաթներով կից երկու եռանկյունիները և այլն, որոնք գալիս են ժայռագիր նշանագրերի ժամանակներից:Կենտրոնական քառակուսին շրջապատված է «ծին» նշանագրերով, որոնց թիվը ութն է:Կարծում ենք «ծին» նշանագրերի միջոցով արտահայտված այս թիվը նշանակում է առաջինութ աստվածների ծնունդը: Ընդ որում, «ծին» նշանագրի իրար կից զույգերը տարբերակվում են իրենց գույներով, ինչը հավանաբար արտահայտում է նրանց արական և իգական էությունները (ըստ վաղ միջնադարյան հայ մատենագրության, այդպիսի չորս զույգերից էր կազմված նախաքրիստոնեական դիցարանը. Արամազդ, Վահագն, Միհր, Տիր և Անահիտ,Աստղիկ, Նանէ, Բարշամին):

Հիշյալ գորգերը մեզ են հասել XIX-XXդդ, գործել են գեղջուկ կանայք, ովքեր գաղափար անգամ չունեին ոչ նշանագրերի ու նրանց իմաստների, ոչ նախաքրիստոնեական աստվածների ու նրանց պաշտամունքի մասին: Նրանք գորգագործության արվեստը ժառանգել են իրենց մայրերից և այդ ճանապարհով դարեր շարունակ այն ժառանգաբար մի սերնդից փոխանցվել է մյուսին: Սակայն գորգերի նշանագրային կառուցվածքը և այդ նշանագրերի միջոցով գաղափարագրված դիցաբանական սյուժեների առկայությունը խորհել է տալիս, որ նախաքրիստոնեական ժամանակներում գորգերը ծիսա-պաշտամունքային համակարգի մաս են կազմել և գորգի նշանագրային տեքստերը կազմել են քրմերը:

Նկար 13.«Ծին» նշանագրերով ամբողջական գորգի պատկեր (Վ. Թաթիկյան, Արցախիտոհմագորգերը, Երևան, 2004, պատկեր 121):

Մայր Աստվածուհու նշանագիր

Մայր Աստվածուհուն անվանել են Սնուցող, բայց դեռ վաղուց էր պարզ, որ նա ունեցել է այլ անուններ: Նրա անունը պատկերագրել են մի շարք նշաններով՝ լուսնի մահիկ, աստղ, գալար, շրջան, շեղանկյուն, լեռ, ծառ, տուն, եղջյուր, դուռ, աղավնի, կարապ, ծիծեռն, շուշան, օձ, ցուլ,կով, եղջերու, այծ, սրանք ծառայել են որպես Աստվածուհու բազմաթիվ անունների գաղափարագրեր: Տարածված էր Առաջավոր Ասիայում:

Սանրվածքի ձևով Մայր Աստվածուհու պատկերումն ավելի տարածված էր Եգիպտոսում և Քանանում: Եգիպտոսում այս խորհրդանշան-սանրվածքի մեծ տարածվածության պատճառով գիտնականներն այն կոչել են «Հաթհորիսանրվածք», իսկ նշանագիրն ավելի հայտնի է «Օմեգա նշան», քանի որ այն նման է հունական մեծատառ օմեգային:

(Հ. Մարտիրոսյան, Հայկական ժայռապատկերների և հին աշխարհի գրային համակարգերիծագումնաբանական առմչությունները, Բազմավէպ, 2008, էջ 198-247)

Մայր Աստվածուհու և «օմեգա» նշանի միջև կապը հայտնի դարձավ Միջագետքում կասիտական իշխանության ժամանակաշրջանին պատկանող և kudurru կոչվող սահմանաքարերի տվյալներով: Կասիտական սահմանաքարերից մեկի վրա Ան, Էնլիլ, Հայ աստվածների պատկերագիր անվանա ձևերից հետո դրված է ինչ որ Աստծո անվան պատկերագիրը, որը կազմված է օմեգանշանից և ծակող, կտրող զենքի (դանակ, դաշյուն, տեգ) պատկերից: Նույն սահմանաքարի հակառակ երեսին սեպագիր արձանագրության մեջ Ան, Էնլիլ, Հայ անուններից հետո նշվում է Նինհուրսագ ( d Nin-hur-sag-ga 2 ) Մայր Աստվածուհու անունը:

(W. H. Ward, The seal cylinders of western Asia, The Carnegie institution of Washington, 1910, p. 404)