Մասնակից:Լանա Մելիքյան/Ավազարկղ

Միտրոպոլիտ Էրաթեոս (Վլահոս), «Դրախտ և դժոխք»

Համառոտագիր Ընթերցողի ուշադրությանն է առաջարկվում ժամանակակից հայտնի հույն աստվածաբան Էրաթեոս /Վլահոսի/, Նավպակտի ու Սուրբ Վլահոսի միտրոպոլիտի երկու գլուխների թարգամանությունը՝ «Կյանք մահից հետո» գրքից։ Այս հատվածի հիմնական թեման առնչվում է մարդուն վերաբերող կարևրագույն հարցերին՝ գոյության նպատակին, հետմահու գոյությանը, երանելի կամ տառապալից հետմահու հավերժական գոյությանը։ Հիմք ընդունելով սուրբ հայրերի ուղղափառ ավանդույթները՝ հեղինակը ցույց է տալիս, որ ի հակառակ արևմտյան աստվածաբանակ ավանդույթներին՝ «դրախտը և դժոխքը չի կարելի դիտարկել՝ որպես տարբեր տեղանքներ, քանզի ինքնին Աստված է, որ դառնում է դրախտ՝ սրբերի ու դժոխք՝ մեղավորների համար»։

Նախաբան

Քրիստոսի Երկրոդ Գալուստը, մարմինների հարությունը, մարդկանց ներկայությունը Ահեղ Դատաստանի դատավարությունը, նրանց հավերժ կարգավիճակի վերջնական վճիռը․ այս ամենը հանգուցալուծվում է դրախտով և դժոխքով։ Դրախտը կդառնա արդարների վաստակը, նրանք կարժանան հավերժ երանելի կյանքին, իսկ մեղավորները կնետվեն դժոխք։ Մարդկության պատմությունը սկիզբ է առնում դրախտից։ Երբ պատմությունը կավարտվի, դրախտի հետ մեկտեղ կլինի դժոխք։ Սուրբ Գրքում, նույնպես, բազմիցս խոսվում է դրախտի և դժոխքի մասին։ Սուրբ Գրքի առանցքային գաղափարախոսության համաձայն՝ իր արարումից հետո մարդը բնակվել է դրախտում, իսկ հետագայում օտարվելով և հեռանալով Աստծուց՝ զրկվել դրախտում ապրելու իրավունքից ու վտարվել այնտեղից։ Այդ պահից ի վեր մարդու մեջ առաջանում է վերադառնալու և դրախտում վերաբնակվելու ձգտում։ Քրիստոսը, հայտնվելով մեր մեջ մարդկային կերպարով, տվեց ամենքիս՝ վերականգնելու Աստվածային Սուրբ Երորդության հետ հաղորդակցվելու ու դրախտային կյանքով ապրելու շնորհը։ Այսուհետ մարդը՝ հատկապես եկեղեցեկան կյանքով ապրող հավատավոր քրիստոնյան, ճգնում է պատվիրանապահության մեջ, որպեսզի հաղորդակցվի Սուրբ Հոգու կենարար ու իմաստալից շնորհների հետ, փրկվի և նորեն մտնի դրախտ։ Այսպիսով՝ դրախտի և դժոխքի հետ առնչվող խնդիրները հանդիսանում են Սուրբ Գրքի հիմնական, առանցքային խնդիրներից մեկը։ Ու հենց այդ պատճառով այս հարցը պետք է գրավի մեր ուշադրությունը և ենթարկվի մանրակրկիտ ուսումնասիության։ Դրախտի ու դժոխքի էությունը պետք է բացահայտվի ուղղափառ դավանանքի ու սուրբ հայրերի տեսակետների համաձայն։ Նման աշխատանքը կարևոր է ոչ միայն Սուրբ Գիրքը առավել խորությամբ ըմբեռնելու, այլև բուն եկեղեցու գործը մեր կյանքում, նրա նպատակները և էությունը հասկանալու համար։ Դրախտի ու դժոխքի մասին մտորումները, վերոնշված հարցերի պարզաբանման համար կարող են բավականին օգտակար լինել։ Եվ միևնույն ժամանակ պետք է հասկանալի լինի, որ առանց հստակեցնելու դրախտին ու դժոխքին վերաբերող հարցերւ՝ եկեղեցու առաքինությունը մեր աշխարհում կմնա տարակուսելի։ Հետևաբար այս հարցի պարզաբանումը չափազանց կարևոր նշանակություն ունի բոլոր քրիստոնյաների ու եկեղեցու համար։

Սուրբ գիրքը դրախտի ու դժոխքի մասին

Այս գլխում մեր ուսումնասիրության առարկան կլինի ոչ թե մտային և զգացմունքային դրախտը, որը ներկայացված ու նկարագրված է Հին Կտակարանում, այլ Հիսուս Քրիստոսի ու սուրբ առաքյալների ուսմունքը դրախտի ու դժոխքի մասին։

Դրախտի մասին Նոր Կտակարանում խոսվում է երեք տեղերում։ Առաջին հատվածը Նոր Կտակարանում, որտեղ խոսվում է դրախտի մասին, Քրիստոսի խոստումն է ավազակին, որին խաչում էին իր հետ՝ «Ճշմարիտ եմ ասում քեզ, այսօր Ինձ հետ դրախտում կլինես» (Ղուկաս, 23, 43)։ Դրախտը, որի մասին Հիսուսը խոսում է՝ Աստծու Արքայությունն է։ Հատկանշական է, որ Դրախտը և Աստծու Արքայությունը նույնականացվում են։ Ավազակը խնդրում է Քրիստոսին՝ «Տեր, հիշիր ինձ, երբ գաս Քո թագավորությամբ» (Ղուկաս, 23, 42), իսկ Քրիստոսը խոստանում է նրան մուտք դրախտ։ Երանելի Թեոփիլակտետոսը այս կապակցությամբ տալիս է այսպիսի մեկնաբանություն՝ «Ավազակը, լինելով դրախտում կամ արքայության մեջ, և ոչ միայն նա, այլև բոլոր նրանք, ում Պողոսը հիշատակեց իր ցուցակում, չեն կարող լիարժեք կերպով դրախտային բարիքները վայելել»։ Երկրոդ հատվածը, որտեղ խոսվում է դրախտի մասին, կարելի է գտնել Պողոս առաքյալի Թղթում։ Պողսը հիմնվելով իրա անձնական փորձառության վրա, ասում է՝ «Եվ գիտեմ այնպիսի մեկին՝ (մարմնով, թե մարմնից դուրս, չգիտեմ, Աստված գիտի), որ մինչև դրախտի մեջ հափշտակվեց և անպատմելի խոսքեր լսեց․ որոնք օրինավոր չէ մարդուն պատմել»(Բ Կորնթացիներին 12, 3-4)։

Մեկնաբանելով այս տողերը՝ սուրբ Նիկոդեմոսը նշում է, որ «դրախտը՝ պարսկերեն բառ է, որը նշանակում է բազմազան տնկիներով հագեցած այգի․․․»։ Միևնույն ժամանակ նշում, որ Պողոս առաքյալի «հափշտակությունը» դրախտ, համաձայն մի շարք մեկնաբանների, նշանակում է, որ «նա արժանացել է դրախտի վերաբերյալ աննկարագրելի ու անարտահայտելի գաղտնի տեղեկությունների, որոնք մինչ այսօր անհայտ են մնում մեզ»։ Սուրբ Մաքսիմոսը՝ Պողոս առաքյալի վկայության վերաբերյալ ասում է, որ նա համբարձվելով՝ մինչև երրորդ երկիր, անցավ երեք երկինքների միջով՝ գործնական իմաստասիրության, բնական մտահայեցության և միստիկական աստվածաբանության, որը հենց նշանակում է երորդ երկինք և որտեղից էլ ինքը հափշտակվեց դրախտ։ Այսպիսով՝ նրան բացվեցին Հին Կտակարանում տեղ գտած այնպիսի գաղտնիքներ, ինչպիսիք կենաց, չարի և բարու ծառերի առեղծվածն է, այն քերովբեի և վերջինիս հրեղեն սրի իմաստը, որի միջոցով հրեշտակը պահպանում էր Եդեմի մուտքի «դարպասները»։ Հովհաննեսի Հայտնության մեջ է, որ երրորդ անգամ հիշատակվում է դրախտի մասին։ Էթեսոսի Եպիսկոպոսին ասվում է՝ «Նա, ով հաղթի, նրան թույլ կտամ ուտել կենաց ծառից, որ Աստծո դրախտի մեջտեղում է» (Հայտն․ 2,7)։ Համաձայն սուրբ Անդրեաս Կեսարացու մեկնաբանության՝ կենաց ծառը այլաբանորեն խորհրդանշում է հավերժ կյանքի խորհուրդը։ Այսինքն՝ Աստված խոստանում է շնորհել մեզ բարիքներ ապագայում։ Եվ համաձայն Արեթոս Կեսարացու մեկնաբանական խոսքի՝ «դրախտը՝ երանելի ու հավերժ կյանք է»։

Հետևաբար՝ դրախտը, հավերժ կյանքը ու Աստծու Արքայությունը՝ նույն իրականության տարբեր անվանումներ են։ Այստեղ մենք նպատակ չունենք ուսումնասիրել «դրախտ», «Աստծո Արքայություն» և «Երկնքի Արքայություն» հասկացությունների փոխհարաբերությունները։ Ասենք միայն, որ ակնհայտ է, որ դրախտը հավերժ կյանք է, որը սերտորեն փոխկապակցված է Աստծու հետ։

«Դժոխք» բառը (հուն․ koladze - տառապանք) առաջացել է koladzo բայից և ունի երկու նշանակություն։ Առաջինը՝ իր մեջ պարունակում է «էտել ծառի ճյուղերը», երկրորդը՝ «պատժել» իմաստները։ Այս բառը Սուրբ Գրքում հիմնականում ընկալվում է երկրոդ իմաստով։ Դրա հետ մեկտեղ անրաժեշտ է նշել, որ «պատիժը» ենթադրում է, որ ոչ թե Աստված, այլ հենց մարդն է ինքը իրեն պատժում, որովհետև մերժում է Աստծո կողմից շնորված բարիքները։ Աստծո հետ կապի խզումը նշանակում է պատժվել, հատկապես եթե հիշենք, որ մարդը ստեղծված է Աստծո կերպարով և նմանությամբ, և հենց այդ հանգամանքն է հաղորդում մարդու գույությանը ամբողջական իմաստ։ Դժոխքի մասին Սուրբ Գրքում խոսվում է երկու անգամ։ Առաջին անգամ Ավետարանում խոսվում է դժոխքի մասին այն տեղում, որտեղ Քրիստոսը պատմում է ապագա Դատաստանի մասին։ Քրիստոս ասաց՝ «Եվ սրանք պիտի գնան հավիտենական տանջանքի մեջ, իսկ արդարները՝ հավիտենական կյանքի» (Մատթ․ 25.46)։ Եթե այս տողերը կապենք նախորդների հետ՝ «Հեռացեք Ինձնից, անիծյալներ, հավիտենական կրակի մեջ, որը պատրաստված է Սատանայի և նրա հրեշտակների համար» (Մատթ․ 25.41), ապա պարզ կլինի, որ դժոխքը այստեղ նույնացվում է հավերժ հուրի հետ, որը նախատեսված է ոչ թե մարդկանց, այլ սատանայի ու նրա հրեշտակների համար։

Երկրորդ անգամ դժոխքի մասին տեղեկանում ենք Հովհաննես Ավետարանչի՝ Առաջին Ընդհանրական Թղթի գրառումից՝ «Սիրո մեջ վախ չկա․ կատարյալ սերը հեռու է վանում վախը, որովհետև վախը տանջանք է (kaladze) իր մեջ ներառում․ նա, ով վախենում է, սիրո մեջ կատարյալ չէ» (Ա․Հովհան․ 4, 18)։ Իհարկե, այստեղ դժոխքի մասին խոսվում է ոչ թե Քրիստոսի Երկրորդ Գալուստից հետո հաստատված՝ մեղավորների կենսակերպի, այլ տանջալից ապրումների տեսանկյունից, որը խորթ է սիրուն, ու հենց այդ պատճառով կապված վախի հետ։ Բացի հիշատակված դրվագներից, Սուրբ Գրքում բազմաթիվ արտահայտություններ ենք նկատում, որոնք փոխարինում են դժոխք բառը՝ «հավիտենական կրակ» (Մատթ․ 25.41), «դրսի խավար» (Մատթ․ 25.30), «գեհենի կրակ» (Մատթ․ 5.22), և այլն։ Այս տեսակի արտահայտությունների վերլուծությանն այստեղ չենք անդրադառնա։ Միայն գրքի վերջում ամփոփելով ուսումնասիրության արդյունքները՝ հետհայաց կնետեք նշված բառակապակցություններին, լույս սփռելով նրանց իմաստի վրա՝ ելնելով Եկեղեցու ու սուրբ հայրերի՝ դրախտի ու դժոխքի մասին տեսակետներից։

Սուրբ Հայրերը դրախտի ու դժոխքի մասին

Չափազանց կարևոր է դրախտի ու դժոխքի հարցի պարզաբանման համար ուսումնասիրել սուրբ հայրերի տեսակետները, ուսմունքներն ու կարծիքները։ Սուրբ հայրերը Եկեղեցու իրական ուսուցիչներն են, նրանք անսասան պահպանել են եկեղեցու ավանդույթները ու պայքարել աղավաղումների դեմ։ Այսպիսով՝ Սուրբ Գրքի ճշգրիտ մեկնաբանությունները հիմնված են սուրբ հայրերի շնորհաշատ հոգևոր ձեռքբերումների վրա, քանզի Եկեղեցին Քրիստոսի մարմինն է, և Եկեղեցին ոչ միայն գրում է Սուրբ Գիրքը, այլ նաև մեկնաբանում։ Համաձայն սուրբ հայրերի ընդհանրական դրույթների և ուսմունքների՝ դրախտը ու դժոխքը գոյություն ունեն մարդկային, և ոչ աստվածային տեսանկյունից։ Իհարկե, և՛ դրախտը, և՛ դժոխքը իրական են՝ որպես գոյության տարբեր վիճակներ, բայց իրենց մեջ ընկած տարբերությունը Աստծու կողմից արտոնված չեն։ Համաձայն Եկեղեցու ավանդույթների ու սուրբ հայրերի ուսմունքների՝ սխալ կլինի դրախտը ու դժոխքը տեղակայել տարբեր տեղերում, քանզի Ինքը՝ Աստված է, որ սրբերի համար դառնում է դրախտ, իսկ մեղավորների համար՝ դժոխք։

Ըստ սուրբ հայրերի հավաքական տեսակետի՝ այս դրույթը սերտորեն կապված է Աստծո և մարդու միջև թշնամության ու հաշտության հետ։ Սուրբ գրքում չի ասվում, որ Աստված հաշտվում է մարդու հետ, այլ հակառակը՝ մարդն է հաշտվում Աստծո հետ՝ Քրիստոսի միջնորդությամբ։ Իսկ սրբերը պարզաբանելով այս հարցը՝ ասում են, որ Աստված երբեք մարդու նկատմամբ թշնամական վերաբերմունք չի ցուցաբերում, բայց ավախ մարդն ինքն է դառնում Աստծո թշնամին՝ եթե չի հաղորդակցվում և իր կյանքը չի կապում Բարձրյալի հետ։ Հասկանալի է, որ եթե նույնիսկ մարդը դառնում է Աստծո թշնամին, Աստված երբեք ի պատասխան թշնամաբար չի արձագանքում։ Այլ բան է, որ գործելով մեղք, մարդը պատկերացնում է Աստծուն բարկացած ու թշնամացած իր նկատմամբ։

Եկեք նշված թեման ավելի մանրակրկիտ ներկայացնենք՝ հենվելով սուրբ հայրերի տեսակետների վրա։ Կարծում եմ, Իսահակ Նինվացու /Ասորու/ պնդումները ու հայացքները բավականին հանգամանալից են անդրադառնում դրախտի և դժոխքի գոյության փաստին։ Դրախտի մասին նա ասում է՝«դրախտը՝ Աստծու սերն է»։ Բնականաբար, երբ մենք խոսում ենք սիրո մասին, ապա նկատի ունենք հավերժ, անանց, անսկիզբ աստվածային էներգիան։ Սուրբ Իսահակ Նինվացին /Ասորին/ գրում է՝ «Դրախտը՝ Աստծու սերն է, որտեղ միաձուլված են երջանկությունն ու երանելիությունը»։ Բայց ի զարմանաս շատերի՝ նա դժոխքի մասին ասում է գրեթե նույնը՝ «դժոխքը՝ աստվածային սիրո մտրակն է»։ Նա գրում է՝ «Ասում եմ, գեհենում չարչարվողները խոցվում են աստվածային սիրով, և աստվածային սիրո կողմից հասցված տառապանքները ընկալվում են անչափ սաստիկ ու դաժան»։ Այսպիսով, դժոխքը Աստծու սիրուց բխող տառապանք է։ Սուրբ Իսահակ Ասորին ասում է, որ մեղավորի հոգին ի պատասխան Աստծո սիրո, խիստ տրտմում է՝ «այդ տեսակի վիշտը գերազանցում է բոլոր հնարավոր պատիժների սարսափը»։ Հիրավի, ինչքան ցավ կարող է զգալ հոգին, եթե մերժի որևէ մեկի սերը, ավելին, ընդիմանա, աբստամբի նրա դեմ։ Ըստ երևույթին՝ չկա ավելի սարսափելի բան, քան քեզ սիրողի նկատմամբ անպատշաճ վերաբերմունք դրսևորելը։ Այս ամենը համադրելով Աստծո սիրո հետ՝ կարելի պատկերացնել աննկարագրելի ցավի աստիճանը դժոխքում։ Սուրբ Իսահակ Ասորին նպատակահարմար է գտնում պնդել, որ «մեղավորները գեհենում չեն զրկվում Աստծո սիրուց»։ Հետևաբար, մարդիկ նույնիսկ դժոխքում չեն զրկվի Աստծո սիրուց։ Աստված սիրելու է բոլորին՝ արդարներին և մեղավորներին, բայց ամեն ոք յուրովի կընկալի ու կվերապրի այդ սերը։ Ամեն դեպքում, չի կարելի պնդել, որ դժոխքը Աստծո բացակայությունն է։ Յուրաքանչուրը ունի Աստծու հետ հարաբերվելու իր փորձը, և Քրիստոս ամենքին կշնորհի իր ներկայության բերկրանքը՝ ըստ մարդու «արժանիքների», նրա «սխրանքների չափի»։ Միևնույն ժամանակ պետք է նշել, որ Աստված իր շնորհները հավասարաչափ առաջարկում է բոլորին՝ առանց խտրականության, բայց մարդիկ կարողանում են ընդունել շնորհները այնքանով, որքանով ի վիճակի են։ Աստծու սերը տրվում է բոլորին հավասարապես, բայց այդ սերը գործում է երկակի՝ մեղավորներին տանջում է, արդարներին՝ ուրախացնում։ Ամփոփելով ուղղափառության ավանդույթները ու վարդապետությունը՝ սուրբ Իսահակ Ասորին գրում է՝ «Սերը իր ուժգնությամբ գործում է երկակի՝ մեղավորներին տանջում է, ինչպես և այս աշխարհում մենք տառապում ենք, և ուրախացնում է նրանց, որոնք հաջողել են աստվածահաճո կյանք վարելու մեջ»։ Այսպիսով, Աստծու սերը մարդկանց մեջ տարբերություն չի դնում, բոլորին առատորեն ու հավասարչափ տալիս է իր շնորհները, բայց մարդկանց՝ Աստծո սերը ընկալելու կարողությունները տարբեր են։ Աստված Մովսեսին ասաց՝ «․․․ Կողորմեմ նրան, ում ողորմելու եմ, և կգթամ նրան, ում գթալու եմ» (Ելից, 33, 19)։ Հիշատակելով այս դրվագը՝ Պողոս Առաքյալը լրացնում է՝ «Այսինքն՝ ում որ կամենա, ողորմում է և ում կամենա, խստացնում է» (Հռոմեացիներին, 9, 18)։ Այս խոսքերը անրաժեշտ է մեկնաբանել ուղղափառ վարդապետության համաձայն։ Ինչպե՞ս հասկանալ, որ Աստված կամենում է ոմանց ողորմել, իսկ մյուսներին՝ «խստացնել»։ Արդյո՞ք Ատված կողմնակալ է։ Համաձայն երանելի Թեոթիլակտես Բուլղարացու մեկնաբանության՝ այս տարբերությունը բխում է մարդկային բնույթից, այլ ոչ Աստծու էությունից ու գործելակերպից։ Երանելի Թեոթիլակտեսը ասում է՝ «Ինչպես արևն է հալեցնում է մոմը ու պնդացնում կավը միևնույն ճառագայթի ու տաքության դեպքում, այդպես էլ Աստված՝ Փարավոնի կավե, սիրտը խստացրեց»։ Աստծու սերը լուսավորւմ է բոլորին նույն ուժգնությամբ, բայց նրա ազդեցությունը պայմանավորված է մարդու հոգու վիճակով։ Այս տեսակետների հետ համամիտ է նաև սուրբ Բասիլեվս Մեծը։ Մեկնաբանելով սաղմոսները՝ նա հիշեցնում է հրաշքի մասին, երբ երեք հրեա պատանիներ Բաբելոնում նետվեցին բոցաշունչ հրի մեջ։ Այնտեղ հուրը կարծես բաժանվեց երկու մասի՝ մեկ մասը այրում էր կրակի շուրջ հավաքված մարդկանց, իսկ մյուսը՝ «իր մեջ ընդունեց Սուրբ Հոգուն ու զովացրեց պատանիներին։ Նրանք կարծես թե ծառի տակ խաղաղությամբ վայելում էին զով քամու շունչը»։ Այսինքն, նույն հուրը այրում էր նրանց, որոնք հավաքված էին կրակի շուրջ, և միևնույն ժամանակ պաշտպանում ու զովացնում էր պատանիներին, որոնք նետված էին հենց բոցաշունչ կրակի մեջ։ Սուրբ Բասիլեվս Մեծը նշում է, որ հուրը ունի երկակի ուժ՝ այրելու և լուսավորելու։ Նրանք, ովքեր արժանի են այրման՝ ցավ կապրեն, իսկ սրտով մաքուրները ու հոգով խոնարհները կլուսավորվեն, կպայծառանան, իմաստությամբ կլցվեն։ Իր միտքը սուրբ Բասիլեվսն ավարտում է հիասքանչ արտահայտությամբ՝ «Աստված իր երկլեզվանի կրակով այրում է մեղավորների ու միևնույն ժամանակ լուսավորում է սրբերի հոգիները»։

Հետևաբար, գեհենի հուրը լույս չի սփռում՝ այն զուրկ է լուսավորելու, իմաստացնելու հատկությունից։ Իսկ արդարների վրա ընկած լույսը կիզիչ չէ․ այն այրելու, ցավ պատճառելու ցանկություն չունի։ Դա կլինի Աստծու գործունեության տարբեր ընկալումների արդյունք։ Ամեն դեպքում, յուրաքանչյուրը կյուրացնի Աստծու հոգևոր ազդեցությունը, Նրա էներգիան իր վիճակին ու կարողություններին համապատասխան ։

Դրախտի ու դժոխքի մասին՝ սուրբ Իսահակ Ասորու ու Մեծն Բասիլեվսի վերոշարադրված տեսակետների հետ համամիտ են ոչ միայն առանձին հայրերը, այլ մեծաթիվ մտավորականներ, սուրբ հայրեր ու նույնիսկ ող Ուղղափառ եկեղեցին։ Նրանք բոլորն էլ հավերժ հուրը և հավերժ կյանքը մեկնաբանում են ապոպատիկ եղանակով։ Ասելով, որ սուրբ հայրերի ու եկեղեցու մեկնաբանական ոճը ապոպատիկ է, մենք նկատի ունենք ոչ այնքան այն հանգամանքը, որ մեկնաբանությունը վերացական կամ փիլիսոփայական է, այլ այն, որ ապոպատիկ մեկնաբանությունները չեն առնչվում սովորական ռացիոնալ մարդկային մտածողության, զգայական իրերի՝ նրանց պատկերացնումների հետ։

Այս կետում կարելի նաև մատնանշել արևելյան ուղղափառության ու արևմտյան՝ լատինական, դրախտի ու դժոխքի մասին տեսակետների և ավանդույթների տարբերությունները։ Վերջիններս դրախտը ու դժոխքը ներկայացնում են մարդկային, զգայական պատկերացնումներին համահունչ՝ ավելի նյութականցված, տեղայնացված։ Այս կարևոր ճշմարտությունը անգնահատելի նշանակություն և կարևորություն ունի բոլոր քրիստոնյաների համար։ Սուրբ Գրիգոր Աստվածաբանը մանրամասնորեն խոսել է մարմինների հարության, Դատաստանի ու Աստծո սրբերի հատուցման մասին։ Նրա ուսմունքի համաձայն՝ մաքուր հոգիները ապագայում լուսավորվելու են այնքանով, որքանով որ մաքուր էին, իսկ այդ լույսը անվանում ենք Երկնային Արքայություն։ Իսկ «հոգով կույրերի համար նույն լույսը վերածվում է խավարի», որը շեշտում է Աստծուց օտարման փաստը։ Այսինքն, հավերժ կյանքը՝ լույս է հոգով սրբվածների համար և հոգիների մաքրության աստիճանից է կախված նրանց երջանկությունը, երանելիությունը, պայծառությունը։ Եվ միևնույն ժամանակ հավերժ կյանքը դառնում է խավար նրանց համար, ում հոգիները մնում են կույր։ Նա ով իր երկրային կյանքում չլուսավորվեց, չնվաճեց Սուրբ Հոգու շնորհը, չաստվածացավ։ Զգայական իրերի շրջանակում այս տարբերությունը կարելի է ներկայացնել հետևյալ օրինակով՝ արևի լույսը առողջ աչքերին հնարավորություն է տալիս տեսնել ավելին, իսկ հիվանդին կարող է նույնիսկ ցավ պատճառել։ Ակնհայտ է, որ «մեղավոր է» ոչ թե արեգակը, այլ աչքի վիճակը։ Նույնը տեղի կունենա Քրիստոսի երկրոդ գալստյան ժամանակ։ Քրիստոսը կլինի մեղավորների անկման ու արդարների համբարձման պատճառը։ Աստծո Խոսքը և՛ այսօր, և առավել ևս հավիտենականության մեջ «ահեղ է մեղավորների ու միևնույն ժամանակ ընդունելի արդարների, մաքուր սիրտ և խոնարհ հոգի ունեցողների համար», քանզի ոչ ոք չի զբաղեցնում որևէ դիրք հավերժ, այլ համաձայն իր մաքրության աստիճանի։ Ամեն ոք այնքանով է ընդունում, կլանում Աստծու հավասարաբաշխ, բոլորի համար տարածվող էներգիան, ազդեցությունը, որքանով մաքրվում է իր սիրտը և միտքը։ Հտևաբար, համաձայն Գրիգոր Աստվածաբանի, «դրախտը ու դժոխքը՝ նույն աստվածային իրողությունն են», քանի որ ամեն ոք կլանում է աստվածային սերը համաձայն իր հոգեվիճակի ընդունակությունների։ Իր քարոզներից մեկում նա բացականչում է՝ «Ով Սուրբ Երորդություն, Որի անվերապահ ծառան եմ։ Ով Սուրբ Երորդություն, Ում բոլորը ճանաչելու են՝ ոմանք հրճվելով, ոմանք էլ տառապելով»։ Այսպիսով, մարդկանց համար նույն Սուրբ Երորդությունը կարող է մի դեպքում հիացմունքի ու հրճվանքի առիթ դառնալ, իսկ մյուսում՝ տառապանքի ու տանջանքի։

Անրաժեշտ եմ համարում հիշատակել նաև Թեսալոնիկեի արքիեպիսկոպոս Գրիգոր Պալամային, որը, նույնպես, այս ուսմունքի կողմնակիցն էր։ Հիշատակելով Հովհաննես Մկրտչի խոսքերը Քրիստոսի մասին՝ «Նա ձեզ կնքելու է Սուրբ Հոգով ու հրով» ( Մաթ․, 3,11; Ղուկ․, 3,16), սուրբ Գրիգոր Պալաման ակնարկում է, որ Սուրբ Հոգու Շնորհը ոմանց տրտմեցնելու է, իսկ մյուսներին՝ լուսավորելու։ «Նա (Հովհաննես Մկրտիչը) ասում է, որ մկրտելու է ձեզ Սուրբ Հոգով ու հրով, որը ոմանց կտրտմեցնի, իսկ մյուսներին՝ կլուսավորի, և դա տեղի կունենա բնականոն կերպով ըստ մարդկանց հոգեվիճակի»։ Սուրբ Գրիգոր Պալամայի տեսակետը անրաժեշտ է դիտարկել իր հոգևոր աստվածային շնորհների տեսության համատեքստում։ Սուրբը ուսուցանում էր, որ բոլոր արարված էակները հաղորդակից են հոգևոր աստվածային շնորհներին, բայց ոչ նույնաքանակ ու հավասարաչափ կերպով։ Սուրբ մարդկանց հաղորդակցությունը Սուրբ Հոգու Շնորհների հետ, տարբերվում է այլ բանական էակների հաղորդակցության հնարավորություններից։ Նա գրում է՝ «Բոլորը կապված են Աստծու հետ, բայց սրբերի կապը ավելի սերտ ու էականապես տարբեր է»։ Ըստ Եկեղեցու ուսմունքի մենք գիտենք, որ Աստծու հոգևոր շնորհները տարբեր անվանակոչումներ ունեն, որոնք պայմանավորված են նրանց գործունեությամբ։ Եթե շնորհը սրբագործում է, նա կոչվում է սուրբ, եթե լուսավորում է՝ լույս, եթե աստվածացնում է՝ աստվածային։ Հաճախ այս շնորհները կոչվում են բնագործող, կենսագործող, իմաստագործող։ Այսպիսով բոլոր արարածները հաղորդակցվում են աստվածային հոգևոր շնորհների հետ տարբեր ձևերով։ Հետևաբար մենք պետք է տարբերենք սրբերի կողմից շնորհների յուրացման հնարավորությունները մյուսներից։

Այս ամենը վերաբերում է նաև Սուրբ Հոգու Շնորհների ներազդեցությանը հավերժական կյանքում։ Արդարները հանդերձյալ կյանքում լուսավորվում ու աստվածանում են, իսկ մեղավորները՝ այրվում ու տառապում՝ հաղորդակցվելով նույն բնույթի աստվածային էներգիայի հետ։ Բոլոր նշանավոր անապատականները նույնպես այս ուսմունքի կողմնակիցներն էին։ Օրինակ, սուրբ Գրիգոր Սինայացին ասում էր՝ «միևնույն հուրը ոմանց համար տանջալի է, իսկ մյուսների համար՝ բերկրալի»։ Ասելով «հուր»՝ նա նկատի ուներ Աստցու Շնորհը, Նրա էներգիաները, որը մարդիկ ստանում են արդեն երկրային կյանքում և որը «ոմանց այրում է, քանզի անմաքուր են», իսկ «մյուսներին լուսավորում է ըստ նրանց կատարելության չափի»։ Իհարկե, Աստվածային Շնորհները հանդերձյալ կյանքում չեն լուսավորի, իմաստացնի ապաշխարելուց խուսափած մեղավորներին։ Սրբերի ճգնավորական փորձը վկայում է, որ իրենց ճգնության սկզբնական փուլում Աստվածային Շնորհը կարծես այրում է կրքերը, մեղքերը, իսկ հետագայում սրտի մաքրության հետ մեկտեղ նույն Շնորհը ընկալվում է որպես լույս։ Այսօր էլ բազմաթիվ վանականներ, հավատավորներ խոստովանում են, որ ապաշխարելով, գիտակցելով իրենց մեղքերը, անցնելով դժոխքի փորձառություն, հանկարծակի կիզիչ հուրը վերածվել է լույսի ու երանելիության զգացմունքի։ Նույն շնորհը, որը զղջման, ապաշխարանքի ընթացքում ընկալվում է որպես այրիչ հուր, վերածվում է լույսի, երբ մարդու սիրտը մաքրվում է։ Կարևոր է նշել, որ խոսքը գնում է ոչ թե հոգեբանական կամ անձնական գործընթացների, այլ Սուրբ Հոգու Շնորհների ընկալման, հաղորդակցման փորձի մասին։

Դրախտը և դժոխքը եկեղեցու կյանքի մեջ

Եկեղեցու սուրբ հայրերի ուսմունքները ունեն բավականին մեծ նշանակություն եկեղեցական կյանքի կազմակերպման համար։ Սուրբ հայրերը՝ մտավորականներ, փիլիսոփաներ կամ հավատքի մասին կարծիքներ արտահայտող ազատ քաղաքացիներ չեն։ Նրանք արտահայտում են Եկեղեցու դիրքորոշումները, որոնք հիմնված են փորձի վրա, մեկնաբանում են հայտնությունները։ Այստեղ կներկայացնեմ երկու օրինակներ, որոնք վկայում են այն մասին, որ սրանք համայն Եկեղեցու համոզմունքն ու հավատքն են։

Առաջին օրինակը՝ Սուրբ Պատարագի արարողակարգը, որը, կախված լինելով մարդկանց հոգեվիճակից, ներազդում է ամենքի վրա յուրովի։ Մեղավորին կարող է զայրացնել, տրտմեցնել, այրել, բայց եթե այդ մարդը վճռական մերժում է իր մեղքերը, ապաշխարում է, ապա Սուրբ Պատարագը նրա հոգին խաղաղեցնում, լուսավորում է։ Պողոս առաքյալը գրում է կորնթացիներին՝ «Ուստի, ով որ այս հացն ուտի կամ տիրոջ գավաթը խմի անարժանաբար, պարտական պիտի լինի Տիրոջ մարմնին և արյանը (Ա Կոր․ 11,27)»։ Հաստատելով այդ միտքը՝ «Դրա համար էլ ձեր մեջ շատ թույլեր ու հիվանդոտներ կան, և շատերն էլ ննջել են (Ա Կոր․ 11, 30)», առաքյալը նշում է պատճառը՝ «Որովհետև անարժանաբար ուտողը և խմողը իր անձի դատապարտությունն է ուտում և խմում (Ա Կոր․ 11,29)»։ Հաղորդվելով Քրիստոսի Մարմնին ու Արյանը, սուրբ նշխարները դառնում են սրտով մաքուր մարդկանց համար հավիտենական կյանք, իսկ մեղավորների՝ դատապարտություն և մահ, նույնիսկ մարմնական մահվան պատճառ։ Բազմաթիվ հիվանդությունների ու նույնիսկ մահվան պատճառ կարող է դառնալ անարժանաբարո «ուտելը ու խմելը», ուստի առաքյալը տալիս է խորհուրդ՝ «Ուրեմն թող ամեն մարդ քննի իր անձը և հետո միայն ուտի այդ հացից և խմի այդ գավաթից (Ա Կոր․ 11,28)»։ Հարկավոր է Պողոս առաքյալի այս միտքը համադրել իր բոլոր թղթերի ոգու հետ։ Ըստ Պողոս Առաքյալի Աստծու Շնորհը պետք է լուսավորի մարդու սիրտը՝ «Որովհետև լավը, որ սիրտը շնորհով հաստատվի (Եբր․ 13,9)»։ Ակնհայտը, որ նախկան Սուրբ Պատարագին մասնակցելը, մարդը պետք է քննի իր հոգին, քանզի Աստծու Շնորհը սրտով մաքուրներին սրբացնում է, խոնարհներին՝ իմաստացնում, խաղաղասերներին՝ օրհնում, իսկ մեղավորներին և չզղջացողներին՝ դատապարտում ու դժոխային վիճակի է մատնում։ Հենց այդ պատճառով է, որ քահանան Սուրբ Պատարագի ժամանակ խնդրում է Աստծուն հեռու վանել դատը մեզանից ու մեր մեղքերին թողություն շնորհել։ Այս առումով հատկանշական է սուրբ Հովհաննես Ոսկեբերանի աղոթքի խոսքերը՝ «Հաղորդակցվելով Քո հետ, Տեր, համտեսելով Քո Սուրբ Նշխարները մաքուր խղճով ի թողություն մեղքերի և ի խոստումն Սուրբ Հոգու Շնորհների, խնդրում ենք Քեզ չդատել, այլ գթալ մեզ»։ Քրիստոսի Երկրոդ Գալուստի խորհուրդը նույնպես պարունակում է այս միտքը՝ նրանց համար, ովքեր ապաշխարեցին ու մաքրեցին իրենց սրտերը, Աստված դառնում է դրախտ, իսկ մեղավորների համար՝ դժոխք։

Երկրոդ օրինակը տեսնում ենք սրբապատկերների մեջ, որոնցում պատկերավոր կերպով արտացոլված է եկեղեցու ուսմունքը։ Պատկերների մեջ, որտեղ նկարագրված են Երկրոդ Գալուստի դրվագները, հաճախ կարող ենք տեսնել հետևյալը՝ Աստծու գահից տարածվում է լույս, որի մեջ են սրբերը, և նույն գահից բխում է հրաբոց մի գետ, որի մեջ այրվում են մեղավորները։ Եվ լույսի, և հրեղեն գետի ակունքը նույնն է։ Այս տեսակի պատկերները համոզիչ կերպով հաստատում են մեր այն պնդումներն այն մասին, որ աստվածային շնորհները, էներգիաները միաժամանակ լուսավորում և այրում են, կախված լինելով մարդու հոգեվիճակի հետ, այսինքն՝ նույն շնորհը արդարին լուսավորում է, իսկ մեղավորին այրում։

Աստվածաբանական, հոգևոր ու ճգնավորական եզրակացություններ

Վերաշարադրված տեսակետները վերացական, տեսական ճշմարտություններ չեն, այլ անմիջականորեն առնչվում են եկեղեցական կյանքի հետ։ Քանզի սուրբ հայրերի ուսմունքները դրախտի ու դժոխքի վերաբերյալ հիմք են հանդիսանում Սուրբ Գրքի, մեկնաբանական գրականության ընկալման ու ընդհանուր եկեղեցական կյանքի կազմակերպման համար։ Այս գլխում մենք մանրամասնորեն կքննարկենք հոգևոր և գործնական հետևանքները, որոնք բխում են դրախտի ու դժոխքի ուղղափառ դավանանքի ընկալումներից։

ա/ Դրախտը և դժոխքը Աստծու շնորհների ազդեցություններն են մարդկանց վրա, աստվածային գործողությունները։ Սուրբ հայրերը համամիտ են, որ դրախտը ու դժոխքը ստեղծված, արարված իրականություն չեն, ինչպես ընդունված է պատկերել ֆրանկ-լատինական ավանդություններում։ Սուրբ Օգոստինոսից ի վեր լատինական, իսկ հետագայում կաթոլիկ աստվածաբանները նույնպես, դժոխային հուրը համարում էին արարված, իրական այրվող կրակ։ Նրանք ենթադրում էին, որ դժոխքի «բնակիչները» Աստծուն չեն տեսնելու։ Դանթեի դժոխքը, այնտեղ նկարագրված տանջանքները՝ բավականին տարածված պատկերացում են քրիստոնյա աշխարհում։ Ըստ լատինական աստվածաբանների՝ աշխարհը կազմված է երեք մակարդակներից՝ անփոփոխ երկնքից, որը բնակեցված է երանելի հոգիներով, փոփոխական երկրից՝ մարդկանց փորձություններով խրատելու և անդրաշխարհից, որտեղ տառապում են մեղավորները՝ մեղքերից սրբագրվելու համար (հենց այս նկատառումներից ելնելով՝ առաջարկվեց «քավարանի հուր» հասկացությունը)։

Արևելյան ուղղափառ հայրերը նշում են, որ դրախտը ու դժոխքը Աստծու պարգև կամ պատիժ չեն, այլ դիտարկվում են, համապատասխանաբար որպես առողջություն և հիվանդություն։ Առողջները՝ այսինքն կրքերից, մոլություններից ազատգրվածները, լուսավորվում, պայծառանում, տոգորվում են աստվածային շնորհներով, իսկ հիվանդները, այսինքն մեղավորները՝ կարծես թե այրվում են։ Սուրբ Գրքերում Աստծու Փառքը ներկայացվում է հակադիր հասկացություններով՝ խավար – լույս, հուր – գիշեր, պայծառություն – ամպ, կայծակ – ծուխ․ Նրանք, ովքեր անշահախդիր սիրում են Աստծուն, տեսնում են Իրեն՝ որպես Ընկեր՝ լույսի մեջ, իսկ շահամոլները ու ամբարտավանները՝ որպես հրեղեն Դատավոր։ Կան դեպքեր, երբ դրախտը բնութագրվում է ոչ միայն որպես լույս, այլ խավար բառով։ Լեզվաբանական առումով այս բառերը միմյանց հակառակ իմաստներ ունեն՝ խավարը լույսի հականիշն է։ Բայց աստվածաբանական գրականության մեջ լույսի փոխարեն նշվում է խավարը, որովհետև աստվածային լույսը գերազանցում է բոլոր իմանալի լույսերը։ Դժոխքը, նույնպես, նկարագրվում է «հուր - խավար» կերպարանքով։ Անրաժեշտ է նշել, որ ոչ դժոխքն է հուր և խավար, ոչ էլ դրախտն է լույս կամ մթություն։ Այդ պատճառով սուրբ հայրերը շփոթմունքից խուսափելու համար գերադասում են օգտագործել ափոթետիկ տերմինաբանություն։ Այսպիսով ակնհայտ է, որ դրախտը և դժոխքը արարված աշխարհներ չեն։ Հանդերձյալ կյանքում և՛ արդարները, և՛ մեղավորները տեսնելու են Աստծուն, բայց եթե առաջինները վայելելու են Աստծու հետ անմիջական շփման բերկրանքը, ապա երկրորդները զրկված են լինելու Աստծու հետ հաղորդակցվելուց։ Խելագար հարուստի առակում՝ հարուստը Աբրահամին ու Ղազարոսին տեսնում է բարձր տեղում, բայց կտրված լինելով Աստծուց, հարուստը այրվում էր հուրի մեջ։ Աստված կարծես՝ անտեսանելի լինելով, այրում էր հարուստին։ Այս առակը բավականին իրատեսական է ներկայացնում հոգիների հետմահու իրավաճակների տարբերությունները ու կարգավիճակները։

բ/ Աստվածային շնորհների ընկալման տարբերությունները կախված են մարդկանց հոգևոր կարողություններից, վիճակից, նրանց սրտերի մաքրության աստիճանից։ Հենց այդ պատճառով սրբագործվելու սկիզբը պետք է դրվի երկրային կյանքում։ Հիմնականում մարդը պետքը մաքրի իր սրտից բխող խորհուրդները և միտքը։ Միտքը՝ հոգու «գահն» է, մտքի միջնորդությամբ է մարդը հաղորդակցվում Աստծու հետ։ Ադամական մեղքից ի վեր մարդու միտքը մթագնած է՝ միտքը նույնականացավ տրամաբանական մտածողության, միավորվեց կրքերի, տենչանքի, մոլությունների, միախառնվեց աշխարհի հետ։ Այսպիսով անրաժեշտություն առաջացավ մաքրել նաև միտքը։ Սուրբ Գրիգոր Աստվածաբանը առաջարկում է հակիրճ բանաձև՝ «Սկզբում դու մաքրվիր, հետո զրուցիր Սրբի հետ»։ Իսկ եթե որևէ մեկը առանց ճգնության ու ինքնամաքրման փորձառության, որի հիմնական նպատակն է՝ մաքրագործել սիրտը, հանդգնում է մեկնաբանել Սուրբ Գրքերը կամ վիճել սրբերի հետ, ապա հասկանալի է դառնում սուրբ Գրիգորի զգուշացումը․ կլինի այն, ինչ տեղի ունեցավ Իսրայելի ժողովրդի հետ, երբ նրանք չէին կարողանում նայել Մովսեսի աստվածային շնորհներով պայծառացած դեմքին։ Այն, ինչ ասաց Մանուեն իր կնոջը՝ «Անկասկած մեռնելու ենք, քանի որ Աստծուն տեսանք» (Դատ․ 13,22)։ Այն ինչ տեղի ունեցավ Պետրոս առաքյալի հետ ձկնորսության հրաշքի ժամանակ՝ «Ինձնից հեռու գնա, ով Տեր, որովհետև ես մեղավոր մարդ եմ» (Ղուկ․ 5,8)։ Նույնը կլինի, ինչ տեղի ունեցավ Պողոս առաքյալի հետ, որը լինելով շնորհազուրկ, հանկարծակի առերեսվեծ Քրիստոսի հետ, ում հալածում էր, ու կուրացավ։ Նաև հարյուրապետի հետ տեղի ունեցածը, որը բժշկելու խնդրանքով դիմեց Քրիստոսին։ Նա դողալով աղաչում էր Տիրոջը իր տուն չմտնել, ինչի համարել ել գովասանքի արժանացավ։ Գրիգոր Աստվածաբանը այս առումով խորհուրդ է տալիս բոլոր նրանց, ովքեր դեռ ծառայում են այս աշխարհի տիրակալին, օրինակ վերցնել հայրուրապետից և իր հետ կրկնել՝ «Տեր, ես արժանի չեմ Քեզ իմ հարկի տակ ընդունելու» (Մաթ․ 8,8)։

Այնուամենայնիվ հարկ չե մնալ ընդմիշտ այդպիսի վիճակում։ Ցանկանալով առերեսվել Քրիստոսի հետ, թող մարդը հետևի Զաքհեոսի օրինակին՝ բարձրանա թզենու վրա, այսինքն «հեռանա իր կրքերից և խոնարհվի», թող ընդունի իր հոգու մեջ Աստծուն, Բանը։ Մենք բոլորս կարիք ունենք գիտաքցելու մեր «հիվանդության», մեղավորության իրողությունը և բժշկվելու, մաքրվելու համար ճիգեր գործադրելու անրաժեշտությունը։ Սրբելով հոգին, միևնույն ժամանակ անրաժեշտ է զարդարել այն Քրիստոսի ուժով ու գործելակերպով։ Քանզի վերակենդանացնելով մեր հոգիները, ամրացնելով մեզ ողջամտությամբ ու այլ կենարար հոգևոր շնորհներով, մենք ինքներես կլիանան աստվածային լույսով ու իմաստությամբ, ապա և մեր մերձավորներին կլուսավորենք աստվածային իմաստալից ճառագայթներով։ Որպես եզրակացություն սուրբ Գրիրոր Աստվածաբանը դիպուկ նկատում է՝ «Իսկ մինչ այդ ձգտենք ճգնել զոհաբերելով մեզ Բանին, քանզի առաջին հերթին աստվածային շնորհները ու բարիքները պետք է ընդունենք ինքներս, բացահայտելով մեր հոգիների մեջ աստվածային կերպարը և ձեռք բերելով մեր կորսված նմանությունն առ Աստված»։ Այսպիսով՝ Ուղղափառ Եկեղեցիները համաձայն Քրիստոսի բուն ուսմունքի ոգուն պնդում են մաքրվելու ու ապաշխարելու անրաժեշտության մասին՝ «Ապաշխարեցեք, որովհետև երկնքի թագավորությունը մոտեցել է» (Մաթ․ 4,17)։ Միայն ապաշխարանքի միջոցով մարդը կարող է ճանաչել Աստծուն, քանզի աստվածաճանաչողությունը իմացաբանական խնդիր չէ, այլ գործունյա զննում։

գ/ Եկեղեցու ամենակարևոր գործն է՝ բժշկել, առողջացնել մարդու հոգին, մաքրել նրա սիրտը ու միտքը։ Սրբվելով, մարդու հոգին ու միտքը լուսավորվում են, և ոչ միայն Աստվածատեսության համար, այլ որպեսզի Աստված հիրավի դառնա մարդու համար դրախտ ու Երկնքի Արքայություն։ Ի շնորհիվ Սուրբ Պատարագի ու ճգնակենցաղ քրիստոնեական կյանքի այդ ամենը իրականանում է՝ փոխլրացնելով միմյանց, մարդը իրոք արմատապես վերափոխվում է։ Եկեղեցու բազմաթիվ արարողություններ վերջիվերջո միտված են մարդու հոգու բժշկմանն, առողջացմանն՝ սկսած մկրտությունից։ Օրինակ, բազմաթիվ աղոթքների նպատակն է իմաստացնել, լուսավորել միտքը։ Հետևաբար Սուրբ Պատարագը և ընդհանրապես եկեղեցական բոլոր ծեսերը, տոները, արարողությունները ոչ այնքան «տոմսի վաճառք է» դրախտ, որքան մարդու հոգու բժշկում, որպեսզի երբ մարդը տեսնի Աստծուն, Նա դառնա իր դրախտը, այլ ոչ թե դժոխքը (մենք բոլորես էլ անխնդիր՝ և մեղավորները, և արդարները, առերեսվելու ենք Աստծու հետ)։ Երբ ուսումնասիրում ենք լատինական ճգնակենցաղ կյանքի նպատակները, ապա հասկանում ենք, որ նրանք ձգտում են տեսնել Աստծուն։ Բայց խնդիրը բնավ այդ՝ թեկուզ և փառահեղ, հանդիպման մեջ չէ, քանզի ամեն դեպքում բոլոր մարդիկ տեսնելու, հանդիպելու են Աստծուն «դեմ առ դեմ» (ավետարաններում Տերը դրա մասին միանշանակորեն ասում է)։ Խնդիրն ունի այլ բնույթ՝ անրաժեշտ է, որպեսզի մարդը Աստծու հետ հանդիպման ժամանակ ունենա առողջացած հոգի։ Եկեղեցին տիրապետում է բուժման մեթոդներին՝ բազմաթիվ սուրբ հայրերի ճգնակենցաղ կյանքի փորձը ու նրանց ուսմունքները, երկերը, զրույցները, խրատները և գործերը վկայում են այդ մասին։

ե/ Մենք պետք է զերծ մնանք մոլության այն տեսակից, երբ ամեն գնով փորձում ենք տեսնել Աստծուն՝ նույնիսկ օգտվելով արևելյան հնարքներից՝ օրինակ, մեդիտացիայից։ Այդ կարգի հետաքրքրասիրությունը ոչ միայն կարող է շեղել մարդուն ճշմարիտ հավատքի ուղիներից, այլ նաև հոգևոր պատրանքի մեջ գցել։ Առաքելական ուղղափառ եկեղեցին հոգին մաքրելու, բժշկելու խնդիրը դիտարկում է որպես առաջնահերթություն, քանզի անմաքուր, մեղավոր մարդկանց համար Աստվածատեսությունը վերածվում է յուրօրինակ դժոխքի։ Ազատագրելով հոգին բազմատեսակ ախտերից, սրբագործվելով, մարդը բժշկվում է, իսկ բժշկվել՝ նշանակում է ձեռք բերել անշահախնդիր սիրո շնորհ։

զ/ Դժոխքը՝ Աստծու բացակայությունը չէ, ինչպես հաճախ լսում ենք, այլ Աստծու ընկալումն է հրեղեն տեսքով ու ազդեցությամբ։ Այսպիսով՝ դրախտի ու դժոխքի ապրումները մենք կարող ենք ունենալ արդեն այստեղ, մեր երկրային կյանքում։ Եթե ասենք ավելի հստակ, ապա Երկրոդ Գալուստի ժամանակ մեր հանդիպման բնույթը Քրիստոսի հետ լիովին պայմանավորված է լինելու արդեն այստեղ մեր ունեցած փորձառության հետ։ Դրախտը՝ մտային իրերի զննում է, և նա, ով իր մաքրությամբ է արժանանում Աստվածատեսությանը, աղոթքով հայտնվում է այնպիսի հոգեվիճակում, որ կարծես մտնում է Աստծու Տուն։ Իսկ նա, ով դեռ ճգնում, սրբագործվում է, նման է պանդուխտի, անցորդի։ Չնայած, որ նա ցանկանում է մտնել «տուն», բայց դեռ չի կարող դա անել, քանզի դեռահաս է, հոգևոր շնորհների ձեռքբերման կարիք ունի։ Կրքերի, տենչանքների մարումը հոգին տեղակայում է դրախտում, այսինքն դրախտը՝ հոգու ցանկական մասի վերակենդանացումն է։ Գերաշնորհ Եղիա քահանան նշում է, որ խաղաղությամբ պսակված հոգին արժանանում է դրախտին ու արդարների ընկերակցությանը։ Համաձայն սուրբ Գրիգոր Սինայացու՝ հուրը, խավարը, գեհենը և տարտարոս, որոնք դժոխքի հոմանիշներն են, «ցանկասիրությունն, տգիտությունն, բղջախոհությունն են, այսինքն մեղքի զազրելի գարշահոտությունները։ Այսպիսով, ցանկասիրությունը ու կամայականությունը, տգիտությունը ու խավարը, կրքերի ու մեղքերի գարշահոտությունը արդեն այստեղ, այս կյանքում յուրահատուկ դժոխքի համտեսում են։ Նրանք այս կյանքում խոստանում են մեղավորներին հավիտենական դժոխք։

Վերջաբան

Վերոնշված վերլուծության արդյունքում հարկ է նշել հետևյալը՝ եկեղեցին հիվանդանոց, բուժարան է, որտեղ մարդը բժշկվում է։ Քահանայի հիմնական գործառույթը կայանում է հոգեբժշկության մեջ։ Իհարկե, եկեղեցու սպասավորները կարող են մասնակցել բարեգործական տարբեր միջացառումների, մատուցել այլ տեսակի ծառայություններ, բայց քահանայի համար ամենակարևոր գործը մնում է հոգեբժշկությունը։ Այդ գործունեությունը հույժ մարդասիրական միտում ունի, քանզի հետևանքները հավերժական են։ Եթե մարդը անտեսում է իր ապագան հավերժության մեջ, ապա ինչպե՞ս է հնարավոր իմաստավորել աշխարհիկ հոգսերի նկատմամբ մեր շահագրգռվածությունը։ Աշխարհիկ եկեղեցին Քրիստոսի եկեղեցին չէ։ Մարդը արարված և կոչված է ոչ միայն այս կարճաժամկետ կյանքը ապրելու, այլև երկնային կյանք պատրաստված մտնելու համար, հետևաբար եկեղեցին պետք է հոգ տանի ամբողջական մարդու համար, որը բաղկացած է հոգուց և մարմնից։ Ոմանք քննադատում են եկեղեցին՝ հասարակության կարիքների նկատմամբ դրսևորված անտարբերության համար․ եկեղեցին թերանում է հասարակության նկատմամբ իր առաքելության իր մեջ։ Իրոք, եկեղեցին պետք է արձագանքի հասարակությանը հուզող խնդիրներին, փորձի իր համեստ աջակցությունը ցուցաբերել դրանց լուծման գործում։ Բայց արդյո՞ք մահը լրջագույն խնդիր չէ հասարակության համար։ Ամեն ոք, այսպես, թե այնպես գիտակցում է իր մահկանացու լինելը, մտահոգվում այդ անխուսափելի հեռանկարով, և միևնույն ժամանակ մենք հաճախակի առնչվում ենք մեր մտերիմների, սիրելիների մահվան հետ, որը մեզ պատճառում է աննկարագրելի հոգևոր տառապանքներ, ցավ։ Արդյո՞ք մահը կարևոր խնդիրներից չէ՝ լինի անձնական, թե՝ հասարակական առումներով։ Եվ եկեղեցին զբաղվում է այս սարսափելի խնդիրներով, օգնում մարդուն հաղթահարել իր վիշտը՝ Քրիստոսի հետ կապ հաստատելով։ Միայն այն փաստը, որ եկեղեցին անդադար զբաղվում է մարդկանց հոգիների առողջացմամբ՝ անմիջականորեն դրական առումով ազդում է հասարակական կյանքի մթնոլորտի վրա։ Առողջ հոգու տեր մարդը խաղաղասեր, անկեղծ, անշահախնդիր է, և հետևաբար նվիրված է ընտանիքին, հայրենիքին և այլ շատ ասպարեզներում դրսևորում է իրեն դրականորեն։ Հետևաբար, ինչպես հիվանդանոցները չեն դադարեցնում իրենց գործունեությունը՝ բոլոր տեսակի փոփոխությունների դեպքում, այդպես ել եկեղեցին՝ որպես հոգու առողջացման հիմնական հաստատություն, պետք է գործի անդադար։ Եկեղեցին մեզ տրամադրում է մեր հոգիների բժշկման համար իր սրբերի փորձը, Սուրբ Պատարագի հրաշքը, որպեսզի այստեղ և հիմա, բայց նաև Քրիստոսի Երկրոդ Գալուստի ժամանակ, Աստծու շնորհները լինեն մեր փրկության ու լուսավորման, և ոչ խավարի ու տառապանքի հիմքերը։