Երևանցոց Սուրբ Մինաս եկեղեցի (Թբիլիսի)
Երևանցոց Սուրբ Մինաս եկեղեցի չգործող հայկական եկեղեցի Վրաստանի Թբիլիսի քաղաքի Գելաթիի (նախկինում Իորսկայա) փողոցում։
| Երևանցոց Սուրբ Մինաս եկեղեցի | |
|---|---|
| Հիմնական տվյալներ | |
| Տեսակ | եկեղեցի |
| Երկիր |  Վրաստան |
| Տեղագրություն | Թբիլիսի |
 | |
 | |
Պատմություն խմբագրել
Ըստ վրացի հետազոտող Էգնատի Իոսելիանիի՝ եկեղեցին հայկական է[1]։ Հայ աղբյուրագետ, հնագետ Լեոն Մելիքսեթ-Բեկն իր «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին» (Երևան, 1955, էջ 268) գրքի մեջ նշել է, որ եկեղեցին հիմնադրվել է հավլաբարցիների միջոցներով և անվանվել հանուն Սուրբ Մինաս Վկայի[2]։ Հայ և վրացԻ հետազոտողները եկեղեցու հիմնադրման տարեթիվԸ համարում 1790 թվականը։
19-20-րդ դարերում Սբ Մինաս եկեղեցին մի քանի անգամ վերանորոգվել է և հիմնանորոգվել։ Առաջին վերանորոգությունն իրականացվել է 1811 թվականին[3], իսկ առաջին հիմնանորոգումը՝ 1880-ական թվականներին։ Նոր եկեղեցին կրկնում էր հին եկեղեցու աղյուսաշեն փայտածածկ հորինվածքը[4]։ Այն օծվել է 1883 թվականի օգոստոսի 2-ին[5]։ 20-րդ դարի սկզբին քայլեր են ձեռնարկվել նաև եկեղեցու պարսպի և կից երկհարկանի շինության կառուցման ուղղությամբ։
Ճարտարապետություն խմբագրել
Սբ Մինաս եկեղեցին ուշ միջնադարի հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ եռանավ բազիլիկա է` չորս մույթերով, երկու կողմերում ուղղանկյուն ավանդատներով, կիսաշրջանաձև աբսիդով[6]։ Եկեղեցին ընդգրկված է եղել փողոցի ամբողջ երկայնքը։ Ընդարձակ դահլիճը ծածկված է եղել փայտե կամարով, որը երեսպատված է եղել երկթեք թիթեղյա թերթերով։ Ներկայումս փայտյա ծածկը ամբողջությամբ ավերված է։ Արևելյան և արևմտյան ճակատամասերը ճակտոններ չունեն և ամբողջական շինությունն ավելի շատ աշխարհիկ շինություն է հիշեցնում։ Եկեղեցու ներքին տարածքը բավականին մեծ է եղել։ Այն բացի արևելյան կողմից, մյուս երեք կողմերից ունեցել է բավական լայն ու բարձր մուտք։ Եկեղեցին ունեցել է նաև ընդարձակ պատուհաններ։ Ճակատամասերը խիստ համաչափ են։ Արևելյան կողմից եկեղեցու վրա ներկայումս կառուցված է երկար պահեստարան, որը ծածկում է արևելյան պատուհանները։ Կցված կառույցի վերևում երևում է պատուհանի կամարի սկիզբը։ Եկեղեցու արևմտյան ճակատամասին կառուցվել է պահեստ[7]։
Քահանաներ և երեսփոխաններ խմբագրել
19-րդ դարի 20-ական թվականներին Սբ Մինաս եկեղեցում քահանա է եղել Տեր-Հովհաննես ավագ քհն. Աստվածատուրյանը[8]։ Եկեղեցու միաբան քահանաներից են եղել նաև Զաքարիա Տեր-Դավթյանը[9], Ղազարոս քհն. Հովսեփյանցը[10], Գևորգ քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[11], Արիստակես քհն. Բենքլեանցը[12]։
ՄՄ, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 31, վավ. 198-ում 1817 թվականի եկեղեցու երեսփոխ է հիշատակվում պարոն Գրիգորը, որի հաշվեմատյանը պահպանվել է[13]։
20-րդ դարի սկզբի երեսփոխաններից են եղել Նազար Ափյանցը[14], Հովհաննես Մկրտչի ԱվագյանըՀ[15], Պողոս Քաթանյանցը[16], Սեդրակ Բարսեղյանը[17]։
Եկեղեցական կալվածքներ խմբագրել
Հայ Առաքելական Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1838 թվականի կալվածքների տեղեկագրում կա հիշատակություն Սբ Մինաս եկեղեցու շարժական և անշարժ կալվածքների վերաբերյալ։ Տարբեր եկեղեցական իրերից բացի այն ունեցել է նաև վարձակալման տրված սենյակներ, եկեղեցուն կից հողատարածքներ[18]։ 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցուն են պատկանել ինչպես Շիրազխանա փողոցում գտնվող երկու խանութները, այնպես էլ նրա բակում գտնվող ուսումնարանի շինությանը կից մի խանութ[19]։ Կա տեղեկություն, որ Դավիթ Իզմիրյանցը եկեղեցուն է կտակել որոշ կալվածքներ[20]։ Եկեղեցուն նվիրաբերություն է կատարել նաև Ղազար Ափյանցը՝ 1900 թվականին նա եկեղեցուն է նվիրել Հավլաբարի 7-րդ տեղամասում գտնվող 1450 ռուբլի արժողությամբ միահարկ շինություն կից բակով։ Այն զբաղեցրել է մոտ 54, 23 քառ. սաժեն հողատարածք[21]։
խմբագրել
Սբ Մինաս եկեղեցուն կից ծխական դպրոցի բացման վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ կա սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից։ 1860-1862 թվականներին Սբ․ Մինաս եկեղեցու գավթում կառուցվել են նոր սենյակներ, որոնցից մեկն էլ օգտագործվել է ուսումնական նպատակներով[22]։ Հետագայում՝ 1872 թվականին, Մակար արքեպիսկոպոսի ղեկավարությամբ Սբ․ Մինաս եկեղեցուն կից բացվել է Մարիամյան օրիորդական ուսումնարանի մասնաճյուղը։ 1870-ական թվականների վերջին եկեղեցուն կից բացվել է նաև հայտնի Իզմիրյան դպրոցը[23]։
Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին խմբագրել
Եկեղեցու հանդեպ 1920-1930-ական թվականներին բոլշևիկների վարած հակաեկեղեցական ու հակակրոնական քաղաքականությունն իրենց ազդեցությունն ունեցան։ 1924 թվականին Թիֆլիսի կենտգործկոմի որոշմամբ Սբ Մինաս եկեղեցին հատկացվեց Հավլաբարի շրջկոմին` շրջանային ակումբ բացելու համար[24]։ Հետագայում եկեղեցու շենքը օգտագործվել է որպես կարի արտադրամաս։ 1990-ական թվականների կեսերից շենքը եղել է ամայի։
2007 թվականի հոկտեմբերի 1-ին եկեղեցուն տրվեց պատմական հուշարձանի կարգավիճակ, սակայն այն ոչնչով չի նպաստել եկեղեցու պահպանման գործընթացին։ Այդ առնչությամբ Վիրահայոց թեմը բազմաթիվ նամակներ է հղել պատկան մարմիններին, սակայն՝ անարդյունք։ 2009 2011, 2012, 2015 թվականներին Վիրահայոց թեմը բազմաթիվ նամակներով Վրաստանի պատկան մարմիններին ներկայացրել է Սբ․ Մինաս և այլ եկեղեցիների վիճակի մասին, սակայն կրկին անարդյունք են մնացել։
Անձրևների պատճառով 2014 թվականի սեպտեմբերի 19-ին քանդվել է եկեղեցու տանիքը[25]։
Եկեղեցու տարածքը ցանկապատված չէ, և վերջին տարիներին եկեղեցու տարածքի համար վեճեր են ծագել եկեղեցու հարևանությամբ ապրող բնակիչների միջև։ Եկեղեցու հարակից տարածքը սեփականաշնորհվել է մասնավոր անձի կողմից։ Եկեղեցու տարածքում սկսել են կառուցվել մասնավոր շինություններ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 233
- ↑ Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. գ., Երևան, 1955, էջ 268
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 16-ի շրջ
- ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1880, N 49, էջ 4
- ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1883, N 1, էջ 4
- ↑ Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, «Էջմիածին», 2009 (Զ), էջ 74
- ↑ Մելիքսեթ-Բեկ Լ., 1923: Նյութեր Տփիլիսիի և «Սոմխիթի» հնությունների պատմության համար, Մեր գիտությունը», 1923, 1, Տփիլիսի, էջ 92։ Տղեմալաշվիլի Օ., 1967, Թբիլիսի (ուղեցույց), Թբիլիսի
- ↑ ՄՄ, Ներսես Աշտարակեցու արխիվ, թղթ. 166, վավ. 874
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2614, թ. 63
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2273, թ. 238
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2375, թ. 1-ի շրջ.-2
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2380, թ. 1-ի շրջ.-2
- ↑ ՄՄ, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 31, վավ. 198
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1050, թ. 2
- ↑ ԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2464, թ. 10
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 21
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 37
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թթ. 78-ի շրջ.-80
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 60
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 17, 39
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 4, գ. 3861, թ. 1; 8
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2252, թթ. 115-116; ֆ. 56, ց. 5, գ. 55, թթ. 411-412 և շրջ
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2273, թ. 71-ի շրջ.
- ↑ ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3135, թ. 3 և շրջ
- ↑ Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան