Ֆիլոգենեզ և օնտոգենեզ փիլիսոփայություն
Ֆիլոգենեզ և օնտոգենեզ (հուն. phylon - ցեղ, տոհմ, on, ontos - գոյ, genesis - ծագում), կենսագենետիկական օրենք կամ բիոգենեզ (հուն. bios — կյանք, genesis — ծագում), տերմիններ, որոնք ներմուծել է Է. Հեկկելը (1866 թ.) նշանակելու համար օրգանիզմների պատմական, սեռային (ֆիլոգենեզ) և անհատական (օնտոգենեզ) զարգացումը։
Ֆիլոգենեզ և օնտոգենեզ խմբագրել
Կենդանի բնության զարգացման պրոցեսում ֆիլոգենեզը և օնտոգենեզը անխզելիորեն կապված և փոխադարձաբար պայմանավորված են։ Օնտոգենեզը պատմական զարգացման արդյունք է, այսինքն ֆիլոգենեզի արդյունք, մյուս կողմից ֆիլոգենեզը տեղի է ունենում անհատական փոփոխությունների հողի վրա, այսինքն օնտոգենեզի հողի վրա՝ կենսագենետիկական օրենք։ Այս փոխներգործության մեջ արտացոլվում է մասի (անձի) և ամբողջի (սեռ), առանձինի և ընդհանուրի միասնությունը, զարգացման պարուրաձև պրոցեսի դիալեկտիկան, զարգացում, որի յուրաքանչյուր էտապում վերառված ձևով վերարատադրվում են նախորդ էտապներում տեղի ունեցած որակական թռիչքները։ Ֆիլոգենեզի և օնտոգենեզի միասնության գաղափարն առաջ է քաշվել Դարվինի կողմից, մշակվել է Է. Հեկկելի, Միչուրինի և ուրիշների կողմից[1]։
Կենսագենետիկական օրենք խմբագրել
«Կենսագենետիկական օրենք» տերմինը ձևակերպել է Մյուլլերը 1864 թվականին, այնուհետև ներմուծել է Է. Հեկկելը 1866 թվականին, չնայած այդ օրենքի դրսևորումները նկատվել են ավելի վաղ (գերմանացի բնափիլիսոփա Օկեն, ռուս կենսաբան Ռուլին և ուրիշներ)։ «Օնտոգենեզը ֆիլոգենեզի եզրակացությունն է»։ Այսպիսի ձևակերպում տվեց Հեկկելը։ Ֆիլոգենեզի և օնտոգենեզի հարաբերակցության խնդրի հիմնավոր հետազոտությունը կատարել է Դարվինը։ Կենսագենետիկական օրենքի մեթոդաբանական նշանակությունն այն է, որ այն հուսալի հենարան է ծառայում զարգացման տեսության համար (Ֆ. Էնգելս)[2]։
Կենսագենետիկական օրենքը հանդիսացավ պարզից դեպի բարդը որակական զարգացման բնագիտական հաստատումը, էվոլյուցիոն տեսության հաստատումը։ Բոլդուին, Սթենլի Հոլլը, Ֆրոյդը և ուրիշներ փորձեր են արել կենսագենետիկական օրենքի նշանակությունը տարածելու անհատի հոգեկան զարգացման բնագավառի վրա։ Բայց դա հասարակական երևույթները կենսաբանական օրենքների գործողությամբ բացատրելու մեխանիստական փորձերի դրսևորումներից մեկն էր։