Օդեսայի ջարդ (1821)

Պոգրոմ
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Վայր	Օդեսա
Թվական	21 Հունիսի 1821
Զոհվածների քանակ	17

Օդեսայի ջարդ, հրեական ջարդ Օդեսայում 1821 թվականին հունիսի 19-ին, որի ժամանակ սպանվել է 17 մարդ, վիրավորվել ավելի քան 60-ը։ Առաջին հայտի ջարդը Ռուսասկան կայսրությունում^[1]^[2]։ Օսմանյան կայսրության դեմ հունական հեղափոխության իրադարձությունների հետևանք էր^[3]։ Նախաձեռնողները չեն հայտնաբերվել։

Նախապատմություն խմբագրել

19-րդ դարի սկզբին Օդեսան բազմազգ քաղաք էր, որում առևտուրը վերելք էր ապրում, ազատ կարգավիճակի շնորհիվ^[4]։ Օդեսայում կային հունական և հրեական մեծ համայնքները(կազմում էին քաղաքի բնակչության 10%-ը), ովքեր այդ ժամանակահատվածում մրցում էին տնտեսական ազդեցության և արտոնությունների համար^[5], այս մրցակցությունը վատթարացել է էթնիկ և կրոնական հակամարտությունների պատճառով։ Ընդ որում, երկու համայնքներն էլ քաղաքի հարավ-արևելյան մասում էին, նավահանգստի մոտ գտնվող թաղամասերում^[6]։

Հույները ապստամբեցին Օսմանյան կայսրության դեմ 1821 թվականի սկզբին, ավելին, Օդեսային հունական համայնքը նշանակալի դեր է խաղացել, այս ապստամբության նախապատրաստման և աջակցության գործում։ Հույն բնակչության դեմ բռնաճնշումների ժամանակ թուրքերը 1821 թվականի ապրիլի 10-ին Կոստանդնուպոլսում սպանեցին ուղղափառ պատրիարք Գրիգոր Ե-ին։ Շատ հույները թուրքական բռնաճնշումներից փախել են, Օսմանյան կայսրությունից` Օդեսա։ Նրանք մեղադրում էին Կոստանդնուպոլսի հրեաներին թե՛ թուրքական իշխանություններին աջակցելու^[7], թե՛ պատրիարքի մարմինը խոշտանգելու մեջ^[3]^[8]^[9]։ Պատմաբան Յուլիուս Հեսսեն կարծում էր, որ հույն փախստականների և Կոստանդնուպոլսից պատրիարքի մարմինը Օդեսա տեղափոխելուց հետո, այս խոսակցությունները սկսեցին տարածվել Օդեսայում և դարձան ջարդերի պատճառներից մեկը^[10]։

Ջարդ խմբագրել

1821 թվականի հունիսի 19-ին, այն օրը, երբ տեղի ունեցավ Գրիգոր Ե-ի հուղարկավորությունը, հույն քրիստոնյա բնակչությունը, լսելով խոսակցությունները, կազմակերպում են հակահրեական ջարդ, որը միաժամանակ սկսվեց քաղաքի երեք մասերում^[10]։ Վարկածներից մեկի համաձայն զինված հույները հարձակվել են հերաների վրա, ովքեր տեսնելով թաղման թափորը ժամանակ չունեին հանելու իրենց գլխարկները^{[К 1]}։ Ռուսական ամբոխը միացել է ջարդին։ Ջարդի ժամանակ զոհվել է 17 մարդ և վիրավորվել ավելի քան 60-ը^[11]։

Հրեական դրամափոխները թալանվել են, կազակները և զինվորները մասնակցել են այս կողոպուտին; հարյուրավոր հրեական ընտանիքներ կորցրել են իրենց ողջ հարստությունը։ Հարձակման է ենթարկվել Օդեսայի սինագոգը։ Ըստ լեգենդի, ջարդերի արագ ավարտին նպաստել է քաղաքում հայտնի հրեա Բելյան, ով ազդեցությունն է ունեցել քաղաքի վարչակազմում^[10]։

Միջոցառման ականատես գերմանացի գրող Յոհան Հենրիխ Չոկեն կարծում էր, որ հարձակումը նախապես ծրագրված էր։ Նրա խոսքով` ոստիկանությունը տեղյակ է եղել կատարվելիք ջարդի մասին և հրեաների խորհուրդ է տվել մնալ տանը և փակել իրենց խանութները։ Նա ասաց, որ հույներն են հրահրել հարձակումը, բայց ոչ մի հույն չի ձերբակալվել ռուս ամբոխի մեջ^[3]։ Արդյունքում ջարդ հրահրողները չեն հայտնաբերվել։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, դա տեղի է ունեցել այն պատճառով, որ հույն ջարդարարները կրել են ռուսական հագուստ^[10]։

Պատմաբան Ջոն Քլիրը գրել է, որ ջարդը թողել է անպատասխան հարցերը այն մասին, թե ջարդը նախապես ծրագրված էր, թե ինքնաբուխ, ովքեր էին հրահրողները և խռովարարները, և որոնք էին դրդապատճառները։ Ջարդը դարձավ տեղական նշանակության իրադարձություն, որն անհայտ մնաց կայսրության մյուս մասերում, արագ կապի և ազգային լրատվամիջոցների բացակայության պատճառով^[12]։

Հետագա իրադարձություններ խմբագրել

Հետագայում հունական բնակչության արտահոսքի և հրեական բնակչության արագ աճի ֆոնին, Օդեսայում ամեն տարի հրեաների և քրիստոնյաների(ներառյալ հույների) մեջ, տեղի էին ունենում բախումներ, ներառյալ նաև հրեական որոշ տներում գիշերային ապակիներ կոտրելը և Ծաղկազարդի օրերին ու Սուրբ Հարության նախօրեին փողոցներում հրեաների ծեծը։ Կրոնական ծայրահեղականության գործոնը արձանգրվել է նաև 1849, 1859, 1871 թվականներին ^[13]։ 19-րդ դարի ջարդերի հետ կապված` Ջոն Քլիրը Օդեսան անվանել է «Ռուսական կայսրության ամենաշատ ջարդերի ենթարկված քաղաքը»^[14]։

Նշումներ խմբագրել

↑ Կրոնավոր հրեան պարտավոր է գլուխը ծածկված պահել, см. Klier, 2004, p. 16

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Погромы՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
↑ «Pogroms». Holocaust Encyclopedia (անգլերեն). United States Holocaust Memorial Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2024 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 2-ին.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Klier, 2004, էջ 17
↑ Isabella Buzynski. «The History of Odessa» (անգլերեն). The Alliance for Networking Visual Culture. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 2-ին.
↑ Демина, 2003, էջ 149—150
↑ Klier, 2004, էջ 16
↑ John Klier. «Pogroms». The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe (անգլերեն). Yale University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 3-ին.
↑ Doxiadis, 2018, էջ 34
↑ Демина, 2003, էջ 151
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ЕЭБЕ, 1912
↑ Klier, 2004, էջ 17: «...According to one account, a group of Jews were slow to doff their hats and were set upon by armed Grecks. A riot ensued, which was soon joined by a Russian mob, culminating in the death of seventeen people and wounding of sixty more»
↑ Klier, 2004, էջ 17—18
↑ Демина, 2003, էջ 152—153
↑ Antisemitism: a historical encyclopedia, 2005

Գրականություն խմբագրել

Марина Демина Греко-еврейское противостояние в Одессе в XIX веке // Тирош. Труды по иудаике, славистике, ориенталистике. — Институт славяноведения РАН, центр «Сэфер», 2003. — № 6. — С. 149—154.
Evdoxios Doxiadis State, Nationalism, and the Jewish Communities of Modern Greece. — Bloomsbury Publishing, 2018. — 216 с. — ISBN 9781474263474
John Doyle Klier, Shlomo Lambroza Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History. — 2. — Cambridge University Press, 2004. — 416 с. — ISBN 9780521528511

[11] Կրոնավոր հրեան պարտավոր է գլուխը ծածկված պահել, см. Klier, 2004, p. 16

[1] Погромы՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում

[2] «Pogroms». Holocaust Encyclopedia (անգլերեն). United States Holocaust Memorial Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2024 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 2-ին.

[Klier—2004——17-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Klier, 2004, էջ 17

[4] Isabella Buzynski. «The History of Odessa» (անգլերեն). The Alliance for Networking Visual Culture. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 2-ին.

[Демина—2003——149—150-5] Демина, 2003, էջ 149—150

[Klier—2004——16-6] Klier, 2004, էջ 16

[7] John Klier. «Pogroms». The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe (անգլերեն). Yale University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 3-ին.

[Doxiadis—2018——34-8] Doxiadis, 2018, էջ 34

[Демина—2003——151-9] Демина, 2003, էջ 151

[ЕЭБЕ—1912——-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ЕЭБЕ, 1912

[Klier—2004——17...According_to_one_account,_a_group_of_Jews_were_slow_to_doff_their_hats_and_were_set_upon_by_armed_Grecks._A_riot_ensued,_which_was_soon_joined_by_a_Russian_mob,_culminating_in_the_death_of_seventeen_people_and_wounding_of_sixty_more-12] Klier, 2004, էջ 17: «...According to one account, a group of Jews were slow to doff their hats and were set upon by armed Grecks. A riot ensued, which was soon joined by a Russian mob, culminating in the death of seventeen people and wounding of sixty more»

[Klier—2004——17—18-13] Klier, 2004, էջ 17—18

[Демина—2003——152—153-14] Демина, 2003, էջ 152—153

[Antisemitism:_a_historical_encyclopedia—2005——-15] Antisemitism: a historical encyclopedia, 2005

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[К 1]

[11]

[12]

[13]

[14]