Նավթային ճգնաժամ (1973)
Նավթային ճգնաժամ (հայտնի է նաև «նավթային էմբարգո» անունով), որը սկսվել է 1973 թվականի հոկտեմբերի 17-ին։ Այդ օրը Արաբական Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպությունը (ՕՊԵԿ), ինչպես նաև Եգիպտոսը և Սիրիան հայտարարեցին, որ իրենք նավթ չեն մատակարարելու այն երկրներին (Մեծ Բրիտանիա, Կանադա, Նիդեռլանդներ, ԱՄՆ, Ճապոնիա), որոնք աջակցել են Իսրայելին արաբա-իսրայելական պատերազմի ընթացքում Սիրիայի և Եգիպտոսի հետ իր հակամարտության մեջ։ Դա առաջին հերթին վերաբերում էր ԱՄՆ-ին և Արևմտյան Եվրոպայում նրա դաշնակիցներին։ Հաջորդ տարվա ընթացքում նավթի գինը մեկ բարելի դիմաց 3 դոլարից հասել է 12 դոլարի։ 1974 թվականի մարտին էմբարգոն վերացվեց։
1973 թվականի նավթային ճգնաժամը առաջին էներգետիկ ճգնաժամն էր և մինչ օրս համարվում է ամենամեծը։ ՕՊԵԿ-ը նվազեցրել է նավթի արդյունահանման ծավալները ոչ միայն իր օգտին համաշխարհային գների վրա ազդելու համար։ Այս ակցիայի գլխավոր խնդիրն էր քաղաքական ճնշում գործադրել համաշխարհային հանրության վրա՝ արևմտյան երկրների կողմից Իսրայելի աջակցությունը նվազեցնելու նպատակով։
ՕՊԵԿ-ի տնտեսական ճնշման արդյունքը ընդհանուր շուկայի երկրների նախարարների խորհրդի հռչակագիրն էր, որն աջակցում էր արաբների դիրքորոշմանը։ Բացի այդ, Աֆրիկայի գրեթե բոլոր պետությունները խզել էին դիվանագիտական հարաբերությունները Իսրայելի հետ։ Ստեղծված քաղաքական իրավիճակը ուժեղացրեց Իսրայելի կախվածությունը ԱՄՆ-ից և բացահայտեց զարգացած երկրների տնտեսության կախվածության իրական մասշտաբները նավթի գներից։ Արդյունաբերական երկրներում նավթի գների աճը տնտեսական ճգնաժամ է առաջացրել[1]։ Միևնույն ժամանակ, ճգնաժամը նպաստեց Խորհրդային Միությունից դեպի արևմուտք նավթի արտահանման ավելացմանը։
Նավթային ճգնաժամ ԱՄՆ-ում խմբագրել
1973 թվականի նոյեմբերի 7-ին Էներգետիկայի Կոնգրեսին ուղղված հատուկ ուղերձում ԱՄՆ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը ամերիկացիներին կոչ է անում էլեկտրաէներգիա խնայել։ Նրանց առաջարկվում է ավելի քիչ օգտագործել մեքենաները, իսկ եթե դրանք վարեն, ապա վառելիքը խնայելով՝ ավելի ցածր արագությամբ։ Ավիաընկերություններին հանձնարարված էր կրճատել չվերթների թիվը։ Պետական հաստատություններին՝ խնայել էլեկտրաէներգիան և կրճատել ավտոմոբիլային նավատորմը։ ԱՄՆ շրջակա միջավայրի պահպանության գործակալությունը ժամանակավորապես վերացնում է մթնոլորտն աղտոտող ածուխի օգտագործման սահմանափակումները։ Հանվել էին նավթի և չմշակված յուղերի ներմուծման սահմանափակումները։
Աճող ծախսերի պատրվակով նավթային ընկերությունները սկսեցին զգալիորեն բարձրացնել բենզինի և դիզելային վառելիքի, ինչպես նաև ավիացիոն կերոսինի գները։ Բնական գազ արտադրողները էներգիայի հարցերով դաշնային հանձնաժողովից 73 %-ով թանկացման թույլտվություն են պահանջել։
Հատուկ ստեղծված դաշնային հանձնաժողովը հուլիսի կեսերին սենատին ներկայացրեց իր աղմկահարույց զեկույցը, ըստ որի՝ քսան ամերիկյան կորպորացիաներ, որոնք մենաշնորհել են նավթի արտադրությունն ու մաքրումը, ինչպես նաև նավթամթերքների բաշխումը, ուղղակիորեն մեղադրվում էին այն բանում, որ շահույթի համար արհեստականորեն ստեղծում են բենզինի մատակարարման խափանումներ։ Ֆլորիդայի նահանգի դատախազը պահանջել է, որ նավթի մենաշնորհների դեմ հակամենաշնորհային օրենք կիրառվի։ Լոս Անջելեսի դաշնային մեծ ժյուրին իր հերթին մեղադրել է նավթային ընկերություններին տարբեր տեսակի մեքենայությունների մեջ։
Երկարաժամկետ հեռանկարում ճգնաժամը մեծ ազդեցություն ունեցավ ԱՄՆ ավտոարդյունաբերության վրա։ Նախկինում ամերիկյան մեքենաները մեծ էին, ծանր և հզոր։ Մինչև 1971 թվականը Chevrolet Caprice-ի ստանդարտ ութ գլան շարժիչը 400 խորանարդ դյույմ էր (6,5 լ), իսկ Chevrolet Impala-ն մեկ գալոն բենզինով անցնում էր մայրուղով ոչ ավելի, քան 13-15 մղոն (16-18 լ/կմ)։ Ճգնաժամից հետո դրանք դուրս մղվեցին չորս մխոցանի շարժիչներով ճապոնական մոդելների կողմից, որոնք շատ ավելի քիչ բենզին էին օգտագործում՝ Toyota Corona, Toyota Corolla, Nissan Sunny, Honda Accord: Չդիմանալով մրցակցությանը՝ Դետրոյթի ավտոարդյունաբերողները ստիպված էին ստեղծել ավելի թեթև մեքենաների արտադրություն, ինչպիսիք են Ford Pinto-ն, Chevrolet Vega-ն և այլն։ Մինչև 1985 թվականը միջին ամերիկյան մեքենան արդեն սպառում էր մեկ գալոն բենզին յուրաքանչյուր 17,4 մղոն (13,5 լ/կմ)[2]։ Oldsmobile 98-ի նման շքեղ սեդան մեքենաների պահանջարկը վերականգնվեց 1970-ականների կեսերին, բայց դրանց շուկան զանգվածային չէր։ Ford Thunderbird-ի նոր մոդելները մեծապես նվազել են չափերով և հզորությամբ, իսկ Ford Galaxie-ն հանվել է հավաքման գծից 1974 թվականին։
Ճգնաժամից հետո՝ 1975 թվականին, ստեղծվեց ԱՄՆ ռազմավարական նավթային պահուստը։ Նավթի նմանատիպ պաշարներ (ներմուծման առնվազն 3-ամսյա ծավալ) ստեղծվել են բազմաթիվ երկրներում, որոնք անդամակցել են միջազգային մարմնին Միջազգային էներգետիկ գործակալություն. պահուստների առկայությունը թույլ տվեց նվազեցնել մի քանի հետագա նավթային ճգնաժամերի բացասական ազդեցությունը։
Արձագանք այլ երկրների ճգնաժամին խմբագրել
Լեհաստան խմբագրել
Արդյունաբերական արդիականացման և սպառողական ապրանքների մատչելիության բարձրացման ծրագիրը, որը ներդրվեց Էդվարդ Հերեկի կողմից, ձախողվեց նավթային ճգնաժամից հետո, իսկ երեք տարի անց Լեհաստանում սպառողական ապրանքների գները սկսեցին կտրուկ աճել։
ԽՍՀՄ խմբագրել
Նավթային ճգնաժամի և դրան հաջորդած նավթի գների քառապատիկ աճի արդյունքում կտրուկ աճեցին ԽՍՀՄ-ից նավթի արտահանման մատակարարումները։ Սկսվում են նաև սովետական նավթի խոշոր առաքումները համաշխարհային շուկա, առաջին հերթին Լեհաստանի միջոցով, որոնց տարածքում տեղադրվել են նավթատարներ, օրինակ՝ Դրուժբա։
Ֆրանսիա խմբագրել
Հաստատվել են էներգետիկ քաղաքականության երեք հիմնական ուղղություններ, որոնք ուղղված են Ֆրանսիայի տնտեսության անկախության ապահովմանը՝ միջուկային էներգիայի արագացված զարգացում, ածուխի օգտագործման վերադարձ և էներգախնայողության նկատմամբ հատուկ ուշադրություն։ Կառավարությունը գործի է դրել էլեկտրաէներգիայի խնայողության կոշտ ծրագիր. տեսուչները հանկարծակի արշավանքներ են իրականացրել գրասենյակներում, խանութներում և արտադրություններում և չափել ջերմաստիճանը, եթե այն գերազանցում է սահմանված 20 °C-ը, տուգանք են սահմանել։ Բացի այդ, արգելք է դրվել ցանկացած գովազդի վրա, որը խրախուսում էր էլեկտրաէներգիայի սպառումը[3]։
Ճապոնիա խմբագրել
- Էլեկտրաէներգիայի արտադրության և արդյունաբերական արտադրության փոխանցում հեղուկ վառելիքից այլ կրիչների։
- Միջուկային էներգիայի զարգացման արագացում։ Ածուխի և հեղուկացված բնական գազի ներմուծման ավելացում։
- Արդյունաբերության մեջ էներգախնայողության ծրագրի հաջող իրականացում, մասնավորապես՝ նավթի օգտագործումը նվազեցնելու համար։
Դեռևս 1971 թվականին կառավարությունը զեկույց էր պատրաստել «էներգատար»-ից «գիտատար» արդյունաբերության անցնելու անհրաժեշտության մասին։ Զեկույցը քննադատության ենթարկվեց, բայց 1973 թվականի ճգնաժամը ստիպեց արագորեն իրականացնել նոր ռազմավարություն։ «Մենք որոշել ենք ընդերքի ռեսուրսները փոխարինել ինտելեկտուալ ռեսուրսներով»,- հիշում է արտաքին առևտրի և արդյունաբերության նախարարության նախկին փոխնախարար Նաոհիրո Ամայան։
Ավտոսպորտ խմբագրել
Նավթային ճգնաժամի հետևանքների պատճառով չեղարկվել են մի շարք խոշոր միջազգային ավտոմոբիլային մրցումներ։ Մասնավորապես, չեն կայացել 1974 թվականի հանրահավաքի աշխարհի առաջնության միանգամից երեք փուլ, որոնք, ըստ նախնական պլանի, պետք է անցկացվեին Մոնակոյում, Շվեդիայում և Հունաստանում[4]։
Էներգախնայող տեխնոլոգիաներ խմբագրել
1973 թվականի էներգետիկ ճգնաժամի հետևանքներից մեկը էներգաարդյունավետության և էներգախնայողության ոլորտում գիտական հետազոտությունների ակտիվացումն էր, ինչպես նաև աշխարհի արդյունաբերական զարգացած երկրներում վերականգնվող էներգիայի տեխնոլոգիաների զարգացումը, որոնք ունեին մեծ գիտական և տեխնոլոգիական ներուժ և ֆինանսական միջոցներ։
Այս ուղղություններով ինտենսիվ աշխատանքների արդյունքը, ի թիվս այլ արդյունավետ տրանսպորտային միջոցների և շինարարության ոլորտում ջերմության խնայողության առաջադեմ նորմերի, դարձավ։ Ճգնաժամը մի շարք երկրներում խթանել է նաև էներգիայի սպառման և խնայողության նոր էթիկան։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Амманн, 2018, էջ 70
- ↑ Frum, David How We Got Here: The 70s The Decade That Brought You Modern Life - For Better Or Worse. — New York: Basic Books, 2000. — P. 321—322. — 450 p. — ISBN 978-0465041961
- ↑ Ергин, 2011, էջ 708—710
- ↑ «История WRC. 1974 - Первые проблемы». wrc-info.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 13-ին.