Վիքիպեդիա

Մասնակից:Diana1503/Ավազարկղ

< Մասնակից:Diana1503

Առասպել, ժողովրդական ժանր՝ բաղկացած պատմություններից, որոնք սկզբունքային դեր են կատարում հասարակության մեջ, ինչես օրինակ՝ հիմնական հեքիաթները: Առասպելների գլխավոր հերոսները սովորաբար աստվածներն են կամ կիսաստվածները կամ գերբնական մարդիկ [1][2][3]։ Առասպելները հաճախ քաջալերվում են տիրակալների և քահանաների կողմից և սերտորեն կապված են կրոնի կամ հավատքի հետ[1]: Իրականում շատ հասարակություններ միավորում են իրենց առասպելները, լեգենդները և պատմությունը՝ համարելով, որ առասպելները իրենց հեռավոր անցյալի իրական վկայություններն են[1][2][4][5]: Առասպելներ հյուսելն առաջացել է դեռևս հին ժամանակներում, երբ աշխարհը վերջնականապես չէր ձևավորվել[6][7]: Այլ առասպելների հիմքում ընկած են հասարակության սովորույթների, հաստատությունների և արգելքների ձևավորման և հաստատման գործընթացը[1][7]: Առա101սպելների ներկայացման և ծեսերի կատարման միջև բարդ փոխկապակցվածություն կա։

Առասպելի ուսումնասիրությունը սկսվել է հին պատմության շրջանում: Յուհեմերուսի, Պլատոնի և Սալուստիուսի կողմից առաջարկվող Հունական առասպելների տեսակները զարգացել են Նեոպլատոնականների շնորհիվ, իսկ ավելի ուշ՝ վերապատմվել Վերածննդի շրջանի առասպելագիրների կողմից: Առասպելի ուսումնասիրությունը մինչև օրս էլ շարունակվում է մնալ ակադեմիական ոլորտների լայն շրջանակներում, այդ թվում՝ բանահյուսության ուսումնասիրություն, բանասիրություն և հոգեբանություն: Առասպել տերմինը կարող է նաև վերաբերել առհասարակ առասպելների կամ որոշակի թեմայի հետ կապված առասպելների կառուցվածքի ուսումնասիրությանը: Առասպելի կառուցվածքների ակադեմիական համեմատությունը հայտնի է որպես համեմատական առասպելաբանություն:

Խիզախության բալլադներ (1877) Արթուրյան առասպելաբանության հատված
Տե՛ս նաև՝ Կրոն և առասպելաբանություն

Առասպել խմբագրել

Առասպելի սահմանումները որոշ չափով տարբերվում են: Ֆիննացի բանահյուս Լաուրի Հոնկոն առաջարկում է լայն տարածում ունեցող մի սահմանում.

Առասպել, աստվածների պատմություն, աշխարհի ստեղծման, հիմնարար իրադարձությունների, աստվածների օրինակելի սխրագործությունների կրոնական վկայություն, որոնց արդյուքնում ստեղծվել են աշխարհը, բնությունը և մշակույթը իրենց բոլոր կողմերով և ձևավորել են իրենց կարգը, որը դեռևս ուժի մեջ է: Առասպելը արտահայտում և սահմանում է հասարակության կրոնական արժեքներն ու նորմերը, այն առաջարկում է վարքագծի մի օրինակելի կաղապար, վկայում է գործնական արդյունքներ ունեցող արարողության ազդեցության մասին և հիմնում է պաշտամունքի սրբություն: [8]

Այլ բնագավառների գիտնականներ օգտագործում են առասպել տերմինը տարբեր ձևերով[9][10][11]: Լայն իմաստով՝ բառը կարող է վերաբերել ցանկացած ավանդական պատմության [12][13][14] , ժողովրդական թյուրըմբռնման կամ որևէ երևակայական էության[15]:

Առասպելը և բանահյուսության այլ ժանրերը կարող են մասամբ համընկնել, մինչդեռ առասպելը հաճախ տարբերվում է այնպիսի ժանրերից, ինչպիսիք են՝ լեգենդը և ժողովրդական հեքիաթը, որոնք համարվում են սրբազան պատմվածքներ[16][17]: Ժողովրդական հեքիաթների որոշ տեսակներ, ինչպիսիք են օրինակ՝ կախարդական պատմությունները, ճշմարիտ չեն համարվում, այդ իսկ պատճառով դրանք կարող են առասպելներից տարբերվել[18][19][20]: Առասպելներում գլխավոր հեսրոսները հիմնականում աստվածներն են, կիսաստվածները կամ գերբնական մարդիկ [1][2][3], մինչդեռ լեգենդներում որպես գլխավոր հերոս ներկայացված են մարդիկ[1]: Չնայած շատ բացառություններ կամ համակցություններ կան, ինչպես՝ Իլիականի, Ոդիսևսի և Էնեիդի դեպքում[21][22]: Ավելին, քանի որ պատմությունները տարածվում են մշակույթների միջև կամ հավատքները փոխվում են, առասպելները կարող են ինչ-որ տեղ համարվել ժողովրդական հեքիաթներ, դրանց աստվածային հերսները կարող են վերափոխվել մարդկանց կամ կիսամարդկանց, ինչպես օրինակ՝ հսկաների, էլֆերի և փերիների[2][23][24]: Իսկ պատմական և գեղարվեստական նյութը ժամանակի ընթացքում կարող է ձեռք բերել առասպելական հատկանիշներ: Օրինակ՝ Բրիտանիայի հարցը (Մեծ Բրիտանիայի լեգենդար պատմությունը, հատկապես որոնց հիմքում Արթուր արքան է և Կլոր սեղանի ասպետները)[25] և Ֆրանսիայի հարցը, որոնք ծագել են 5-րդ և 8-րդ դարերի պատմական իրադարձություններից և առասպելացվել են վերոնշյալ դարերի ընթացքում:

Առօրյայում օգտագործելիս՝ առասպել բառը կարող է օգտագործվել որպես հավաքական հավատք, որն իրականում չունի հիմքեր կամ՝ որպես ցանկացած կեղծ պատմություն[26]: Այսպիսի օգտագործումը, որը երբեմն ընդհանրական[27] է, ծագել է կրոնական առասպելները և այլ մշակույթների հավատքները որպես սխալ պիտակավորելուց, բայց այն տարածվել է նաև ոչ կրոնական համոզմունքները բացահայտելու համար[28]: Այնուամենայնիվ, բանահյուսների և նմանատիպ այլ բնագավառների, ինչպես օրինակ՝ մարդաբանության գիտնականների կողմից լայնորեն կիրառվող առասպել տերմինի դեպքում կարևոր չէ, թե պատմվածքը համարվում է ճշմարիտ, թե հակառակը[29]:

Քանի որ առասպել տերմինը լայնորեն կիրավում է ակնարկելու համար մի պատմություն, որն օբյեկտիվորեն ճիշտ չէ, ապա պատմվածքի նույնականացումը առասպելի հետ կարող է չափազանց քաղաքական լինել. կրոնական շատ համախոհներ կարծում են, որ իրենց կրոնի պատմությունը ճշմարիտ է, հետևաբար հրաժարվում են այդ պատմությունները «առասպելներ» անվանել: Չնայած դրան, գիտնականներն այժմ խոսում են Քրիստոնեական առասպելաբանության, Հրեական առասպելաբանության, Իսլամական առասպելաբանության, Հինդուական առասպելաբանության և այլնի մասին: Ավանդաբար Արևմտյան գիտությունը՝ իր Հուդա-քրիստոնեական ժառանգությամբ, Աբրահամյան կրոնների պատմվածքները դիտարկել է ավելի շատ որպես աստվածաբանության, քան առասպելաբանության իրավասություն, միևնույն ժամանակ գաղութացված մշակույթների կրոնական պատմությունները, ինչպիսիք են օրինակ՝ Հինդուիզմի պատմությունները, առասպելների հետ նույնականացնելը թույլ տվեց Արևմտյան գիտնականներին ցույց տալ, որ դրանք ավելի ցածր ճշմարտացիության մակարդակ ունեն, քան Քրիստոնեության պատմությունները: Բոլոր կրոնական պատմվածքները առասպել պիտակավորելը կարող է դիտվել որպես տարբեր ավանդույթների հավասարություն[30]:

Առասպելաբանություն խմբագրել

Ներկայումս առասպելաբանությունը սովորաբար օգտագործվում է որպես մարդկանց մի խմբի առասպելների հավաքածու, բայց կարող է նաև նշանակել այդ առասպելների ուսումնասիրություն[31] : Օրինակ՝ Հունական առասպելաբանությունը, Հռոմեական առասպելաբանությունը և Հեթիթական առասպելաբանությունը նկարագրում են այդ մշակույթներում պատմվող առասպեների կառուցվածքը: Բանահյուս Ալան Դանդեսը սահմանում է առասպելը որպես սրբազան պատմվածք, որը բացատրում է, թե ինչպես են աշխարհը և մարդկությունը զարգացել ու հասել իրենց ներկայիս վիճակին: Դանդեսը դասակարգում է սրբազան պատմվածքը որպես « մի պատմություն, որը ծառայում է որևէ մշակույթի հիմնական աշխարհայացքը սահմանելուն՝ բացատրելով իրական աշխարհի ոլորտները և նկարագրելով հասարակության հոգեբանական և սոցիալական գործելակերպն ու իդեալները» [32]: Մարդաբան Բրյուս Լինքոլնը սահմանում է առասպելը որպես «պատմողական գաղափարախոսություն» [33][34]:

Առասպելագրություն խմբագրել

Առասպելների դասակարգումը կամ սահմանումը երբեմն հայտնի է որպես առասպելագրություն. տերմին, որը կարող է նաև օգտագործվել որպես առասպելների գիտական հավաքածու(կամ, շփոթեցնող կերպով՝առհասարակ առասպելների ուսումանսիրություն)[35]: Դասական ավանդույթի կարևորագույն առասպելագիրները, այդ թվում նաև՝ Օվիդը (մ.թ.ա 43-17-18դդ), ում առասպելները պատմելը խորապես ազդեցիկ է եղել, 5-րդ դարի վերջի և 6-րդ դարի սկզբի լատինացի գրող Ֆաբիուս Պլանսիադես Ֆուլգենտիուսը, ում Առասպելաբանությունները (լատ.՝ Mitologiarum libri III) խմբավորվել են և բարոյական մեկնաբանություններ տվել առասպելների լայն շրջանակի, Վատիկանի միջնադարյան անանուն առասպելագիրները, ովքեր զարգացրել են այն դասական առասպելների հավաքածուն, որոնք Միջնադարում դեռևս ազդեցիկ դեր ունեին և Վերածննդի ժամանակաշրջանի գիտնական Նատալիս Քոմեսը, ում տասը հատորանոց Mythologiae-ն հետվերծննդյան Եվրոպայում դարձավ դասական առասպելաբանության հիմնական աղբյուր[36]: Այլ նշանավոր առասպելագրություններ ներառում են իսլանդացի Սնորի Սթարլուսոնին վերագրվող 13-րդ դարի Արձակ Էդդան, որը Միջնադարից պահպանված Նորվեգական առասպելաբանության գլխավոր ուսումնասիրությունն է:


Միֆոս խմբագրել

Քանի որ առասպելը(միֆ) երբեմն օգտագործվում է ընդհանրական իմաստով, որոշ գիտնականներ նախընտրել են փոխարենը օգտագործել միֆոս տերմինը[32]: Այնուամենայնիվ միֆոս-ին այժմ ընդհանուր առմամաբ վերագրվում է իր արիստոտելյան իմաստը՝ «սյուժեի մաս» կամ «փոխկապակցված առասպելների և պատմությունների կառուցվածք, հատկապես այն առասպելների և պատմությունների, որոնք պատկանում են կրոնական կամ մշակութային որոշակի ավանդույթի»[37]: Այն երբեմն օգտագործվում է մասնավորապես ժամանակակից, գեղարվեստական առասպելաբանության համար, ինչպես օրինակ՝ Հ.Պ Լովքրաֆթի աշխարհի կառուցումը:

Միֆոպեա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Միֆոպեա

Առասպելաբանության «գիտակից սերունդը» անվանվել է mythopoeia Ջ.Ռ.Ռ. Թոլքինի կողմից[38][39]: Հայտնի է, որ այն նաև առաջարկվել է առանձին նացիստ գաղափարախոս Ալֆրեդ Ռոզենբերգի կողմից:

Առասպել և առասպելաբանություն տերմինների ծագումը խմբագրել

 
Դեոդոկուսը հաղթում է Ոդիսևսին Երգ, Ֆրանչեսկո Հայեց,1813–15


Առասպել բառը ծագում է Հին հունական μῦθος [mȳthos] բառից, որը նշանակում է` խոսք, պատմվածք, հորինվածք, առասպել, սյուժե: Անգլիականացված ձևով այս հունարեն բառը գործածվել է անգլերենում (իսկ հետագայում փոխառվել է նաև այլ եվրոպական լեզուների կողմից) 19-րդ դարի սկզբին ավելի նեղ իմաստով, որպես գիտական տերմին ավանդական մի պատմության համար, որը ներառում է գերբնական էակներ կամ ուժեր, որոնք մարմնավորում կամ տալիս են ինչ-որ բանի, ինչպես օրինակ`հասարակության վաղ պատմության, կրոնական հավատքի, արարողության կամ բնական երևույթի բացատրություն, էթիոլոգիա կամ հաստատում[40]:

Իր հերթին հին հունական μυθολογία [mythología] բառը («պատմություն», «գիտության ճյուղ», «լեգենդներ», «պատմություններ պատմելը») mȳthos բառի և -λογία [-logia](ուսումնասիրություն) վերջածանցի միավորումն է և նշանակում էր` հորինվածք, պատում[41]: Պլատոնը, համապատասխանաբար, օգտագործել է mythología բառը որպես ցանկացած տեսակի հորինվածքի կամ պատումի համար օգտագործվող տերմին:

Հունական տերմին mythología -ն հետագայում փախառնվեց լատիներենում: Ավելի ուշ լատինական առասպելաբանությունը, որը հայտնվեց լատինացի հեղինակ Ֆուլգենտիուսի «5-րդ դարի առասպելաբանություն» անունով, բացատրություն տվեց իրենց աստվածների մասին հունական և հռոմեական պատմություններին, որն այժմ անվանում ենք դասական առասպելաբանություն: Ֆուլգենտիուսի «Առասպելաբանությունում» ուսումնասիրության առարկան ակնհայտորեն դիտարկվում է որպես մեկնաբանման կարիք ունեցող և ոչ ճշմարիտ իրադարձություններ պարունակող այլաբանություններ[42]:

Այնուհետև լատինական տերմինը փոխառվեց Միջնադարյան ֆրանսերենում որպես mythologie. 15-րդ դարում ֆրանսերենից կամ լատիներենից անգլերենը փոխառեց «առասպելաբանություն» (mythology) բառը, սկզբում` «առասպելի կամ առասպելների նկարագրություն, առակների բացատրություն, նմանօրինակ նկարագրությունների գիրք» իմաստով: Բառն առաջին անգամ ակնարկվել է Ջոն Լիդգեյթի` 1425 թ. գրված «Տրոյայի գրքի» մեջ[43][45][46]:

Լիդգեյթից մինչև 17-18դդ. առասպելաբանությունն օգտագործվում էր` բարոյախոսություն, առակ, այլաբանություն կամ ավանդական պատմությունների հավաքածու նշանակելու համար, որոնք ճշմարիտ չէին համարվում [43][48]: Ի վերջո այն կիրառվեց որպես աշխարհի այլ բազմակրոն մշակույթների ավանդական պատմությունների նման կառուցվածքներ[43]:

Այսպիսով «առասպելաբանություն» բառը անգլերեն լեզվի մեջ մտավ նախքան «առասպել» բառը, Ջոնսոնի բառարանում օրինակ նշված է ոչ թե «առասպել», այլ «առասպելաբանություն» բառը[51]: Իրականում, հունական փոխառնված mythos (հոգ.`mythoi)[53] և լատինական mythus(հոգ.`mythi)[55] բառերից երկուսն էլ հայտնվել են անգլերենում նախքան 1830 թվականի «առասպելի» օրինակը[58]:


Նշանակությունները Հին Հունաստանում խմբագրել

μῦθος (mythos) տերմինը ի հայտ է գալիս Հոմերոսի և նրա դարաշրջանի այլ գրողների ստեղծագործություններում[59]: Այս աշխատանքներում տերմինն ունի մի քանի իմաստ. զրույց, պատմվածք, խոսք, պատմություն, հեքիաթ և բառ:

Դրա հետ կապված λόγος (logos) տերմինի պես, mythos-ը ներկայացնում է այն ամենն, ինչ կարող է արտահայտվել բառերի տեսքով, ինչը կարող է հակադրվել ἔργον (ergon) տերմինի հետ, որը հունարենում նշանակում է` գործողություն, արարք և աշխատանք[59]: Mythos տերմինը չունի ճշմարիտ և կեղծ պատմությունների հստակ տարանջատում:

Հին Հունաստանի թատրոնի համատեքստում, mythos տերմինը նշանակում էր` առասպել, պատմվածք, բովանդակություն և պիեսի սցենար[60]: Դեյվիդ Ուայլսի համաձայն` այս դարաշրջնում mythos հունական տերմինն իր մեջ ներառում էր տարբեր իմաստների մի ամբողջ շրջանակ` անժխտելի կեղծիքից մինչև կրոնական կամ խորհրդանշական իմաստ ունեցող պատմություններ[60]:

Փիլիսոփա Արիստոտելի(մ.թ.ա 384–322) համաձայն` թատերական պիեսի ոգին իր առասպելն էր (mythos) [60]: Mythos տերմինը օգտագործվում էր նաև որպես Հունական ողբերգության հիմնական նյութ: Այդ դարաշրջանի ողբերգակները ոգեշնչվում էին Հունական առասպելաբանությունից` «ավանդական պատմվածաշարերի»նյութից, որոնք վերաբերում էին աստվածներին և հերոսներին[60]: Դեյվիդ Ուայլսը նկատում է, որ հունական ողբերգության մասին ժամանակակից պատկերացումները կարող են շփոթեցնող լինել: Համատարած կարծիք կա, որ հնագույն ժամանակներում հանդիսատեսը արդեն ծանոթ էր պիեսի հիմքում ընկած առասպելին և կարող էր կանխագուշակել պիեսի ընթացքը: Այնուամենայնիվ, սպասելի չէր, որ հույն դրամատուրգները նույնությամբ վերարտադրեն ավանդական առասպելները` բեմի համար դրանք հարմարեցնելիս: Փոխարենը, նրանք վերամշակում էին առասպելները և ներկայացնում նոր տարբերակները[60]: Պատմաբանները, ինչպես օրինակ` Եվրիպիդեսը(մ.թ.ա 480–406) հիմնվում էին առկախության վրա` հանդիսատեսի հետաքրքրությունն արթնացնելու համար: Իր ստեղծագործություններից մեկում Մերոպը փորձում է կացնով սպանել իր տղային սպանողին` տեղյակ չլինելով, որ հարցականի տակ դրված մարդն իրականում իր որդին է: Այս ստեղծագործության վերաբերյալ հանդիսատեսի արձագանքի հնագույն նկարագրության համաձայն ` հանդիսատեսը իրականում բացարձակապես անտեղյակ էր, թե նա արդյոք կգործի որդեսպանություն, թե ժամանակին կկանգնեցվի: Նրանք ահաբեկված ոտքի կանգնեցին և իրարանցում ստեղծեցին[60]:

Դեյվիդ Ուայլսը նշում է, որ Հին Հունաստանի ավանդական առասպելը առաջնային դրա բանավոր ավանդույթի մի մասն էր: Այս դարաշրջանի հույները գրագետ մշակույթ ունեին, բայց չունիեն սրբազան տեքստեր: Տեքստերում արձանագրված և անփոփոխ ձևով մշտապես պահպանվող առասպելների վերջնական կամ հաստատուն տարբերակներ չկային[61]: Փոխարենը առասպելների բազմաթիվ տեսակներ էին շրջանառության մեջ: Այս տեսակները փոխակերպվել են երգերի, պարերի, պոեզիայի և տեսանելի արվեստի: Առասպելներ ներկայացնողները իրավունք ունեին ձևափոխելու իրենց աղբյուրի նյութը` նոր ստեղծագործություն ստանալու համար` նոր հանդիսատեսի պահանջները բավարարելու կամ ի պատասխան ստեղծված նոր իրավիճակի[61]: Հին Հունաստանում երեխաները ծանոթ էին ավանդական առասպելներին դեռ վաղ տարիքից: Փիլիսոփա Պլատոնի(մ.թ.ա 428–347) համաձայն` մայրերն ու դայակները իրենց երեխաներին պատմում էին առասպելներն իրենց տեսակետից: Դեյվիդ Ուայլսը նկարագրում է նրանց որպես առասպելական գիտելիքների շտեմարան[61]:

Բրյուս Լինքոլնը ուշադրություն է հրավիրում Հեսիոդոսի ստեղծագործություններում տեղ գտած mythos և logos տերմինների հայտնի իմաստի վրա: «Թեոգոնիայում» Հեսոիդոսը մուսաներին է վերագրում և՛ ճշմարտություններ վկայելու, և՛ ճշմարտանման կեղծիքներ պատմելու կարողությունը[62]: Բայը, որն օգտագործվում է նյութի մեջ կեղծիքներ պատմելու համար կոչվում է legein, որը ստուգաբանորեն կապված է logos բառի հետ: Ձեռագիր ավանդույթի մեջ ճշմարտություններ վկայելու համար օգտագործվող բայի երկու տարբերակ կա: Առաջին տարբերակը` gerusasthai, իսկ երկրորդը` mythesasthai: Վերջինս mytheomai (խոսել, պատմել) բայի ձևն է, որը ստուգաբանորեն զուգադրվում է mythos բառի հետ[62]: « Ստեղծագործություններ և օրեր» աշխատության մեջ Հեսիոդոսը նկարագրում է իր եղբայր Պերսեսի հետ ունեցած իր վեճը: Նա իր ընթերցողին նաև հայտնում է եղբորը ճշմարտություններ պատմելու իր մտադրության մասին: Ճշմարտություն պատմելու համար նա օգտագործում է mythesaimen բառը` mytheomai բառի մեկ այլ ձևը[62]:

Լինքոլնը հանգում է այն եզրակացությանը, որ Հեսոիդոսն զուգադրում էր « mythos-ի խոսքը» (ինչպես անվանում է Լինքոլնը) ճշմարտությունն ասելու, իսկ «logos-ի խոսքը» սուտ ասելու և իրական մտքերը թաքցնելու(կեղծիք) հետ[62]: Այս եզրակացությունն ամրապնդված է Հեսոիդոսի այլ ստեղծագործություններում logoi (logos-ի հոգնակի ձևը) հոգնակի տերմինի օգտագործմամբ: Երեք անգամ տերմինն ասոցացվում է «գայթակղիչ» և երեք անգամ` «կեղծիքներ» տերմինների հետ[62]: Իր` աստվածների ծագումնաբանության մեջ Հեսոիդոսը թվում է logoi-ն Էրիսի երեխաների շարքում: Վերջինս մարմնավորում է պայքարը, որի երեխաները աղետաբեր կերպարներ են և մարմնավորում են ընդհարման ֆիզիկական և բանավոր տարբեր ձևեր[62]:

Առասպելների մեկնաբանությունը խմբագրել

Համեմատական առասպելաբանություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Համեմատական առասպելաբանություն

Համեմատական առասպելաբանությունը տարբեր մշակույթների առասպելների համակարգված համեմատումն է: Այն նպատակ ունի բացահայտել բազմաթիվ մշակույթների առասպելների հիմքում ընկած թեմաները: Որոշ դեպքերում համեմատական առասպելաբանները օգտվում են առանձին առասպելաբանության միջև եղած նմանություններից` պնդելու համար, որ այդ առասպելաբանություններն ունեն ընդհանուր աղբյուր: Այս աղբյուրը կարող է ոգեշնչում լինել առասպելներ ստեղծելու համար կամ ծառայել որպես «նախաառասպելաբանություն», որը բաժանվել է յուրաքանչյուր մշակույթի առասպելաբանությունների մեջ[63]:

Ֆունկցիոնալիզմ խմբագրել

Մի շարք մեկնաբաններ պնդում էին, որ առասպելների գործառույթը հասարակություն և հասարակական վարքագիծ կազմելն ու ձևավորելն է: Էլիադը պնդում էր, որ առասպելի հիմնական գործառույթներից մեկը վարքագծի նմուշներ հաստատելն է[64][65], և որ առասպելները կարող են կրոնական փորձառություն տալ: Առասպելները պատմելով կամ վերաբեմադրելով` ավանդական հասարակությունների անդամները հեռանում են ներկայից` վերադառնալով առասպելական դարաշրջան` այդպիսով ավելի մոտենալով աստվածայինին[4][65][66]:

Հոնկոն պնդում է, որո որոշ դեպքերում հասարակությունը վերաբեմադրում է առասպելը`փորձելով վերարտադրել առասպելական դարաշրջանի հանգամանքները: Օրինակ`կարող է վերաբեմադրել ամենասկզբում աստծո կողմից կատարվող բուժումը ` ինչ-որ մեկին ներկայում բուժելու նպատակով[8]: Նույն կերպ` Բարթսը պնդում էր, որ ժամանակակից մշակույթը բացահայտում է կրոնական փորձառությունը: Քանի որ մարդու բարոյականությունը սահմանելը գիտության խնդիրը չէ, կրոնական փորձառությունը փորձ է` կապ ստեղծելու բարոյական անցյալի հետ, որը հակադրվում է տեխնոլոգիական ներկայի հետ[67]: Պաթանայկը սահմանում է առասպելաբանությունը, որպես «մարդկանց օբյեկտիվ ճշմարտություն, որը հաղորդվում է պատմությունների, սիմվոլների և ծեսերի միջոցով»: Այնուհետև հավելում է` «ի տարբերություն երևակայության, որը ոչ ոքի ճշմարտությունը չէ և պատմության, որը ձգտում է լինել բոլորի ճշմարտությունը, առասպելաբանությունը ինչ-որ մեկի ճշմարտությունն է»[68]:


Յուհեմերիզմ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Յուհեմերիզմ
Տե՛ս նաև՝ Հերդոտոս

Ըստ մի տեսության` առասպելները պատմական իրադարձությունների աղավաղված վկայություններն են[69][70]: Այս տեսության համաձայն` հեքիաթասացները պարբերաբար մշակում են պատմական վկայություններն այնքան ժամանակ, մինչև այդ վկայությունների անձիք ձեռք բերեն աստվածների կարգավիճակ[69][70]: Օրինակ` քամու աստված Աիլոսի առասպելը կարող է առաջացած լինել այն պատմական իրադարձությունից մի թագավորի մասին, որն իր ժողովրդին սովորեցրել է առագաստանավերն օգտագործել և մեկնաբանել քամիները[69]: Հերոդոտոսը(մ.թ.ա 5-րդ դար) և Պրոդիուսը նմանատիպ պնդումներ են արել[70]: Այս տեսությունը կոչվում է յուհեմերիզմ` ի պատիվ առասպելաբան Յուհեմերոսի(320 թ.), որը ենթադրում էր, որ հունական աստվածները առաջացել են մարդկային էակների մասին լեգենդներից[70][71]:

Այլաբանություն խմբագրել

Ըստ որոշ տեսությունների`առասպելները առաջացել են որպես բնական երևույթների այլաբանություններ. Ապոլլոնը արևի ներկայացուցիչն է, Պոսեյդոնը` ջրի և այլն[70]: Մեկ այլ տեսության համաձայն` առասպելներն առաջացել են որպես փիլիսոփայական կամ հոգևոր հասկացությունների այլաբանություններ. Աթենասը իմաստուն կշռադատության ներկայացուցիչն է, Աֆրոդիտեն` ցանկության և այլն[70]: Մյուլերը համաձայն է առասպելի այլաբանական տեսության հետ: Նա կարծում է, որ առասպելները առաջացել են որպես բնության այլաբանական նկարագրություններ և աստիճանաբար սկսել են մեկնաբանվել բառացիորեն: Օրինակ` ծովի պոետիկ նկարագրությունը որպես` «մոլեգին» աստիճանաբար ընկալվել է բառացիորեն, ինչի շնորհիվ ծովը հետագայում համարվել է մոլեգին աստված[72]:

Անձնավորում խմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Առասպելաբանաստեղծական միտք

Որոշ մտածողներ պնդում էին, որ առասպելները առարկաների և ուժերի անձնավորման արդյունքն են: Ըստ այս մտածողների ` նախնադարյան մարդիկ երկրպագել են բնական երևույթները, ինչպես օրինակ` կրակը և օդը` աստիճանաբար աստվածացնելով դրանք[73]: Օրինակ` ըստ այս տեսության`նախնադարյան մարդիկ հակված էին իրերը տեսնելու աստվածների և ոչ թե պարզապես առարկաների տեսքով[74]: Այսպիսով, նրանք նկարագրում էին բնական երևույթները որպես մարդկային աստվածների արարքներ, ինչի շնորհիվ էլ առաջացան առասպելները[75]:

Տե՛ս նաև՝ Առասպել և ծես

Առասպել-ծես տեսության համաձայն` առասպելը կապված է ծեսի հետ[76]: Իր ամենածայրահեղ ձևով` այս տեսությունը պնդում է, որ առասպելներն առաջացել են, որպեսզի բացատրեն ծեսերը[77]: Այս պնդումն առաջին անգամ առաջ է քաշել Սմիթը[78], որի համաձայն մարդիկ սկսում են ծեսեր կատարել առասպելի հետ կապ չունեցող պատճառներով: Մոռանալով ծեսի իրական պատճառը`նրանք բացատրում են դա առասպել հորինելով և առասպելում նկարագրվող իրադարձությունները ծեսերի մեկնաբաններին ներկայացնելով[79]: Ֆրեյզերը պնդում է, որ մարդիկ սկզբում հավատացել են կախարդական ծեսերին, ավելի ուշ նրանք սկսեցին կորցնել իրենց հավատը կախարդանքի հանդեպ և հորինեցին աստվածների մասին առասպելներ` վերամեկնաբանելով իրենց ծեսերը որպես աստվածներին խաղաղեցնելու նպատակով արվող կրոնական ծեսեր[80]:

Ակադեմիական գիտաճյուղի պատմություն խմբագրել

Պատմականորեն, առասպելաբանության ուսումնասիրության կարևոր մոտեցումները ներառում են Վիկոյի, Շելինգի, Շիլլերի, Յունգի, Ֆրոյդի, Լևի-Բրահլի, Լևի-Ստրաուսի, Ֆրայի, Սովետական դպրոցի և Առասպելի և ծեսի դպրոցի մոտեցումները[81]:

Հին Հունաստան խմբագրել

 
Բաբելոնիայի և Ասորեստանի առասպելներն ու լեգենդները (1916)

Առասպելի քննադատական մեկնաբանությունը սկսվել է նախասոկրատյաններից[82]: Յուհեմերուսը նախաժամանակակից ամենաականավոր առասպելաբաններից էր: Նա մեկնաբանում էր առասպելները որպես պատմական իրական իրադարձություններ, որոնք աղավաղվել են վերապատմվելու ընթացքում: Սալյուստիուսը բաժանում էր առասպելները հինգ ենթախմբի. աստվածաբանական, ֆիզիկական (կամ բնական օրենքներին վերաբերող), հոգևոր(կամ հոգուն վերաբերող), մատերիալ և խառը: Խառը տիպին պատկանող առասպելները նրանք են, որոնք ներառում են թվարկված երկու կամ ավելի տեսակների փոխազդեցությունը և օգտագործվում են մասնավորապես հաղորդակցման մեջ:

Պլատոնն ակնհայտորեն դատապարտում էր բանաստեղծական առասպելը` Հանրապետության մեջ կրթությունը քննարկելիս: Նրա քննադատությունը նախ և առաջ նրա հիման վրա էր, որ անկիրթները կարող են աստվածների և հերոսների մասին պատմությունները ուղիղ իմաստով հասկանալ: Սակայն իր գրվածքներում նա պարբերաբար անդրադառնում էր առասպելներին: Մինչ Պլատոնականությունը զարգանում էր Միջին Պլատոնականություն և նեոպլատոնականություն կոչված փուլերում, գրողները, ինչպիսիք են օրինակ` Պլուտարքոսը, Պորֆիրին, Պրոկլուսը, Օլիմպիոդորուսը և Դամասիուսը, բացահայտորեն գրում էին ավանդական և Օրֆիկ առասպելների սիմվոլիկ մեկնաբանության մասին[83]:

Առապելաբանական թեմաները զգալիորեն կիրառվեցին գրականության մեջ` Հոմերոսից սկսած: Արդյունքում ստացված աշխատանքը կարող է ուղղակիորեն վերաբերել առասպելաբանական նախադրյալներին` առասպելի կառուցվածքի մի մաս չդառնալով (Կուպիդոն և Փսիխեա): Միջնադարյան սիրավեպը առասպելը վերածում է գրականության: Յուհեմերիզմը, ինչպես նշվեց` առասպելները ռացիոնալ է դարձնում` նախկինում առասպելաբանական հատկություն ունեցող թեմաները պրագմատիկ համատեքստերի հիմքում դնելով: Սրա օրինակը մշակութային կամ կրոնական հիմնական փոփոխություններին հետևելն է (հատկապես հեթանոսական առասպելաբանության վերամեկնաբանումը, որին հաջորդեց քրիստոնեականությունը):


Եվրոպական վերածնունդ խմբագրել

 
Բարդուղիմեոս դի Ջովաննիի այս կտավը Մետամորֆոների երկրորդ կեսի հետ է կապվում: Վերևի ձախ կողմում Յուպիտերը դուրս է գալիս ամպերից, որպեսզի Մերկուրիին կարգադրի ազատել Io-ն:

Կիսաստվածային առասպելաբանության հանդեպ հետաքրքրությունը կրկին առաջացավ Վերածննդի ժամանակաշրջանում: 16-րդ դարում ի հայտ եկան առասպելագրության վաղ ստեղծագործությունները, այդ թվում`Theologia Mythologica -ն(1532):

Ժամանակակից, արևմտյան դպրոցին պատկանող առասպելների մասին առաջին տեսություններն ի հայտ եկան 19-րդ դարի երկրորդ կեսին[82]` երբ առասպել բառը եվրոպական լեզուներում ընդունվեց որպես գիտական տերմին[40]: Դրանք որոշ չափով զարգանում էին ի շնորհիվ նոր հետաքրքրության Եվրոպայի վաղեմի անցյալի և տիրապետական մշակույթի հանդեպ, որը զուգորդվում էր Ռոմանտիկ Ազգայնականության հետ և համառոտ ներկայացված էր Յակոբ Գրիմմի հետազոտության մեջ(1785–1863): Այս շարժումը շեղեց եվրոպացի գիտնականների ուշադրությունը ոչ միայն դասական, այլ նաև մատերիալ առասպելների վրա, որոնց հետ այժմ զուգորդվում էին Նորվեգական առասպելաբանությունը, Ֆիննական առասպելաբանությունը և այլն: Արևմտյան տեսությունները զարգանում էին որոշ չափով նաև ի շնորհիվ եվրոպացիների փորձերի` գաղութատիրության շրջանում իրենց հանդիպած մշակույթները, պատմությունները և կրոնները հասկանալու և կարգավորելու: Նրանց հանդիպածների մեջ մտնում էին և՛ չափազանց հին տեքստեր, ինպես օրինակ` Սանսկրիտ Ռիգվեդան և Սամարական Գիլգամեշի դյուցազներգությունը, և՛ ժամանակակից բանավոր պատմվածքներ, ինչպես օրինակ` Ամերիկայի բնիկ ժողովրդի առասպելաբանությունները և աֆրիկական ավանդական կրոններում պատմվող պատմությունները[84]:

19-րդ դարի գիտնականների մտավոր համատեքստի ձևավորմանը խորապես խթանեց էվոլուցիայի մասին առաջացող գաղափարները: Այս գաղափարները ընդունում էին, որ շատ Եվրասիական լեզուներ, ըստ այդմ ենթադրաբար նաև`պատմություններ, ծագել են մեկ ընդհանուր նախալեզվից (հնդեվրոպական լեզու), որն ըստ երևույթին վերակառուցվել է դրան նախորդող լեզուների համեմատության ընթացքում: Դրանց մեջ կար նաև այն գաղափարը, որ մշակույթները հավանաբար զարգացել են տեսակների նման[84]: 19-րդ դարի տեսություններն, առհասարակ, ձևավորում էին առասպելը որպես մտքի ձախողված կամ թերզարգացած ձև` հաճախ մեկնաբանելով առասպելը որպես ժամանակակից գիտության պարզունակ կրկնօրինակ միագիծ էվոլուցիայի շրջանակներում, ըստ որի մարդկանց մշակույթները տարբեր արագությամբ ընթանում են մշակութային զարգացման գծային ուղով[85]:

19-րդ դարի վերջի առասպելաբանական գլխավոր տեսություններից մեկը «բնության առասպելաբանությունն» էր, որի հիմնական ներկայացուցիչներից էին Մաքս Մյուլերը և Էդվարդ Բըրնեթ Թայլորը: Այս տեսությունն առաջ էր քաշում այն միտքը, որ «պարզունակ մարդը» հիմնականում մտահոգված էր բնական աշխարհով: Դրա մեկնաբանմամբ առասպելները, որոնք տհաճ էին թվում (օրինակ սեքսի, ինցեստի կամ մարդակերության մասին հեքիաթները) փոխաբերություններ էին բնական երևույթների, օրինակ`գյուղատնտեսական բերքատվության համար[86]: Չկարողանալով հասկանալ իրենց կողմից չկառավարվող բնական օրենքները, նախնադարյան մարդիկ փորձում էին բացատրել բնական երևույթները` անշունչ առարկաներին հոգի վերագրելով` դրանով զարգացնելով անիմիզմը: Ըստ Թայլորի` մարդկային միտքը զարգացել է փուլերով` սկսելով առասպելաբանական գաղափարներից և աստիճանաբար հասնելով գիտական գաղափարների[87]: Մյուլերը ևս համարում էր, որ առասպելը առաջացել է լեզվից` նույնիսկ առասպելն անվանելով «լեզվի հիվանդություն»: Նա ենթադրում էր, որ առասպելները ծագել են հին լեզուներում վերացական գոյականների և չեզոք սեռի բացակայության շնորհիվ: Այդպիսի լեզուներում անխուսափելի խոսքի անթրոպոմորֆիկ ձևերը աստիճանաբար ընկալվում էին ուղիղ իմաստով` տանելով այն մտքին, որ բնական երևույթներն իրականում գիտակից էակներ կամ աստվածներ են[72]: Ոչ բոլոր գիտնակաները և ոչ էլ 19-րդ դարի գիտնականերն էին ընդունում այս տեսակետը: Լուսիեն Լևի-Բրահլը պնդում էր, որ «պարզունակ մտածելակերպը մարդկային մտքի վիճակ է և ոչ թե դրա պատմական զարգացման փուլ»[88]: Ժամանակակից գիտությունը, նշելով «բնության առասպելաբանության» մեկնաբանությունների մասին վկայության հիմնարար բացակայությունը այն մարդկանց շրջանում, որոնք իսկապես տարածում էին առասպելները, ևս չի ընդունել «բնության առասպելաբանության» գլխավոր գաղափարները[89][90]:

Ջեյմս Ջորջ Ֆրեյզերը ընկալում էր առասպելները որպես կախարդական ծեսերի ոչ ճիշտ մեկնաբանություն, որոնք իրենց հերթին հիմնված էին բնական օրենքի սխալ գաղափարի վրա. այս գաղափարը կետրոնական էր «առասպել և ծես» մտքի դպրոցի համար[91]: Ֆրեյզերի համաձայն` մարդիկ սկսել են իրենց կողմից չկառավարվող կախարդական օրենքների մասին անհիմն հավատով: Երբ նրանք գիտակցել են, որ այս օրենքների կիրառումն անօգուտ է, թողել են իրենց հավատը բնական օրենքի հանդեպ և սկսել են հավատալ մարդկային աստվածներին, որոնք կառավարում են բնությունը` այդպիսով զարգացնելով կրոնական առասպելները: Միաժամանակ, մարդիկ շարունակում են կիրառել նախկին կախարդական արարողությունները սովորությունից ելնելով ` վերամեկնաբանելով դրանք որպես առասպելական իրադարձությունների վերակենդանացումներ: Ի վերջո մարդիկ գիտակցում են, որ բնությունն առաջնորդվում է բնության օրենքներով և բացահայտում են իրենց իրական բնությունը գիտության միջոցով: Այստեղ ևս գիտությունը առասպելը դարձնում է թերզարգացած, ինչպես մարդկային `«կրոնի միջոցով կախարդանքից մինչև գիտություն» առաջընթացը[80]:

Սեգալը նշել է, որ այդպիսի տեսությունները, հակադրության մեջ դնելով առասպելական միտքը և ժամանակակից գիտական միտքը, ստիպում են մարդկանց չընդունել առասպելը[92]:


Քսաներորդ դար խմբագրել

Քսաներորդ դարի սկզբին մեծ աշխատանք կատարվեց` առասպելների մեկնաբանման մեջ զարգացնելով հոգեվերլուծական մոտեցումները: Դրա հեղինակը Զիգմունդ Ֆրոյդն էր, որը, դասական առասպելից ոգեշնչվելով, 1899 թվականին սկսեց զարգացնել Էդիպյան բարդույթի գաղափարը իր Երազների մեկնաբանության մեջ: Յունգը ևս փորձեց հասկանալ առասպելների հիմքում ընկած հոգեբանությունը: Յունգի պնդմամբ` բոլոր մարդիկ ունեն բնածին անգիտակցական հոգեբանական ուժեր, որոնք նա անվանում է արխետիպեր: Նա կարծում է, որ տարբեր մշակույթների առասպելների միջև նմանությունները ապացուցում են համընդհանուր արխետիպերի գոյությունը[93]:

 
Պրոմեթևս (1868), Գուստավ Մորո: Հեսոիդոսի և հավանաբար Էսկուլոսի(հունական եռապատում` Պրոմեթևսը կապված, Պրոմեթևսը ազատված, Պրոմեթևս Փիրպորոս) առասպելում Պրոմեթևսին կապում են և տանջում` մարդկությանը կրակ տալու համար:

Քսաներորդ դարի կեսին մեծ զարգացում ապրեց առասպելաբանության կառուցվածքային տեսությունը, որի հեղինակը Լևի Ստրաուսն էր: Լևին պնդում էր, որ առասպելներն արտացոլում են մտքում գոյություն ունեցող կաղապարները և մեկնաբանում էր այդ կաղապարները որպես ավելի շատ մտավոր կառուցվածքներ, մասնավորապես հակադրությունների զույգեր (լավ/վատ, կարեկցող/քարսիրտ), քան անգիտակից զգացմունքներ կամ պահանջներ[94]:

Միաժամանակ Բրոնիսլավ Մալինովսկին առաջ քաշեց առասպելների վերլուծությունը կենտրոնանալով դրանց` իրական աշխարհում կատարող սոցիալական գործառույթի վրա: Նա այն մտքին էր, որ ծագման պատմությունների նման առասպելները կարող են ունենալ առասպելական կանոնադրություն` օրինականացում` մշակութային նորմերի և սոցիալական հաստատությունների համար[95]: Այդպիսով, հետևելով Կառուցվածքային դարաշրջանին(1960-ականներից-1980-ականներ), առասպելների` մարդաբանական և սոցոլոգիական գերակշռող մոտեումները առասպելը համարում էին պատմվածքի ձև, որը կարելի է սովորել և որը մեկնաբանվում և վերլուծվում է գաղափարախոսության, պատմության և մշակույթի նման: Այլ կերպ ասած, առասպելը պատմություններ հասկանալու և պատմելու ձև է, որը կապված է ուժի, քաղաքական կառուցվածքների, քաղաքական և տնտեսական շահերի հետ: Այս մոտեցումները հակադրվում են այնպիսի մոտեցումների հետ, ինչպիսիք են` Ժոզեֆ Քամփբելի և Էլիադի մոտեցումները, ըստ որոնց առասպելըը էապես կապված է ծայրահեղ սրբազան նշանակությունների հետ, որոնք մշակութային առանձնահատկություններից դուրս են: Առասպելը տարբեր սոցիալական գիտությունների կողմից ուսումնասիրվել է մասնավորապես պատմության հետ միասին: Այս ուսումնասիրությունների մեծ մասը ենթադրում է, որ պատմությունը և առասպելը տարբեր են, այն առումով, որ պատմությունը փաստացի է, իրական, ճշգրիտ և ճշմարիտ, մինչդեռ առասպելը` հակառակը:

1950-ականներին, Բարթսը հրապարակեց ժամանակակից առասպելներն ու դրանց ստեղծումն ուսումնասիրող էսսեների շարք իր Առասպելաբանություններ գրքում, որը ի հայտ եկավ որպես վաղ ստեղծագործություն առասպելի հետկառուցվածքային նորաստեղծ մոտեցման մեջ, որն ընդունում էր առասպելների գոյությունը ժամանակակից աշխարհում և ժողովրդական մշակույթի մեջ:

Քսաներորդ դարում Արևմտյան մշակույթի մեջ արագ աշխարհիկացում տեղի ունեցավ: Դրա շնորհիվ արևմտյան գիտնականները սկսեցին ավելի պատրաստակամորեն վերլուծել Աբրահամյան լեզուների պատմվածքները, ինչպես` առասպելները. որոշ աստվածաբանները, ինչպես օրինակ` Ռուդոլֆ Բալթմանը պնդում էին, որ ժամանակակից քրիստոնեությունը պետք է հակաառասպելականացնել[96], և այլ կրոնական գիտնականներ ընդունեցին այն գաղափարը, որ Աբրահամյան պատմվածքների առասպելաբանական կարգավիճակը դրանց կարևորության օրինական առանձնահատկությունն է[92]: Առասպելների, Երազների և առեղծվածների և Հավերժական վերադարձի իր հավելվածում Էլիադը անդրադառնում է ժամանակակից մարդկանց` առասպելները և սրբազանի իմաստը մերժելու մտահոգություններին: Քրիստոնեա աստվածաբան Կոնրադ Հայերսը գրում է, որ


  ...առասպելն այսօր լրացուցիչ բացասական իմաստներ է ձեռք բերել, որոնք կրոնական համատեքստում դրա իմաստի լրիվ հակառակն են... այնուամենայնիվ, կրոնական համատեքստում առասպելները բացարձակ ճշմարտության` առավել հիմնական և կարևոր ճշմարտությունների` պատմություններ դարձած հաղորդիչներ են: Դրանց միջոցով մարդիկ կարգավորում և մեկնաբանում են իրենց կյանքը և արժեք ու նպատակ են գտնում իրենց գոյության մեջ: Առասպելները մարդուն կապում են սրբազան իրականությունների, գոյության, ուժի և ճշմարտության հիմնական աղբյուրների հետ: Դրանք ընկալվում են ոչ միայն որպես սխալի հակադիր, այլ նաև ժամանցի համար պատմվող պատմություններից և մարդկանց ձանձրալի, ընտանեկան, գործնական լեզվից էապես տարբերվող երևույթներ: Դրանք տալիս են լինելու և դառնալու առեղծվածների պատասխանները, առեղծվածներ, որոնք որպես այդպիսիք թաքնված են, թեպետ բացահայտվում են պատմության և ծեսի միջոցով: Առասպելները առնչվում են ոչ միայն ճշմարտության, այլ նաև բացարձակ ճշմարտության հետ: 
 [97]
 

Քսանմեկերորդ դար խմբագրել

Ե՛վ տասնիներորդ դարի հետազոտության մեջ, որը հակված էր ընդունել պատմություններն ու բանահյուսությունները որպես կիսով չափ վերացած առասպելների անկատար հատվածներ, և՛ քսաներորդ դարի կառուցվածքային աշխատության մեջ, որը նպատակ ուներ բացահայտել տվյալ առասպելի` հաճախ տարբեր տեսակների հիմքում ընկած կաղապարներն ու կառուցվածքները, միտում կար ամփոփել աղբյուրները` գիտնականների ենթադրությունները կամ առասպելների հիմքում ընկած ձևերը ավելի կատարյալ դարձնելու նպատակով վերստեղծելու համար: Այնուամենայնիվ, քսաներորդ դարի վերջից պոստմոդեռնիզմից ազդեցություն կրած հետազոտողները, փոխարենը, հակված էին պնդել, որ տվյալ առասպելի յուրաքանչյուր վկայություն ունի իր մշակութային նշանակությունն ու կարևորությունը և որ առասպելները ներկայացնում են ոչ թե էլ ավելի կատարյալ ձևից անկում, այլ ճկուն են և փոփոխական[98]:

Հետևաբար գոյություն չունի առասպելի «օրիգինալ տարբերակ» կամ «օրիգինալ ձև» հասկացություն: Այս շարժման հայտնի օրինակ է Ա.Կ Ռամանուջանի Երեք հարյուր ռամայանացիներ էսսեն[99]: Համապատասխանաբար, գիտնականները մարտահրավեր նետեցին այն նախապատվությանը, որ մի ժամանակ տրված էր տեքստերը առասպելաբանության իրադրություն համարելուն` առաջ քաշելով այն միտքը, որ այլ միջոցներ, ինչպես օրինակ` վիզուալ արվեստը կամ նույնիսկ լանդշաֆտը և տեղանունը, կարող են նույնքան կամ ավելի կարևոր լինել[100]:


Ժամանակակից առասպելաբանություն խմբագրել

 
1929 Բելգիական թղթադրամ, որի վրա պատկերված է Սիրիսը, Նեպտունը և գավազան:

Ժամանակակից հասարակության մեջ առասպելը հաճախ դիտարկվում է որպես պատմությունների հավաքածու: Մշակութային հետազոտությունների բնագավառի գիտնականները ուսումնասիրում են, թե ինչպես է առասպելը տեղ գտել ժամանակակից զրույցներում: Թվային մեդիայի շնորհիվ առասպելաբանական զրույցը կարող է ավելի շատ հանդիսատես ունենալ, քան երբևէ: Տարբեր առասպելային տարրեր են հայտնվում հեռուստատեսության, կինոյի և վիդեո խաղերի շրջանում[101]:

Չնայած առասպելը ավանդաբար փոխանցվել է բանավոր ավանդույթի շնորհիվ` փոքր մասշտաբով, կինոարտադրությունը հնարավորություն է տվել կինոարտադրողներին ֆիլմի միջոցով առասպելները փոխանցել ավելի մեծ հանդիսատեսի[102]: Յունգյան հոգեբանության մեջ առասպելները մշակույթի կամ հասարակության նպատակների, վախերի, ձգտումների և երազանքների արտահայտությունն են[103]:

Ժամանակակից վիզուալ պատումի հիմքում ընկած է առասպելաբանական ավանդույթը: Ժամանակակից շատ ֆիլմեր հիմնվում են հին առասպելների վրա` պատմություններ կերտելու համար: Մշակութային հետազոտությունների գիտնականների շրջանում Ուոլթ Դիսնեյ ընկերությունը հայտնի է մանկության ավանդական առասպելները «վերակերտելով»[104]: Թեպետ շատ ֆիլմեր այնքան պարզ չեն, որքան Դիսնեյի հեքիաթները, շատ ֆիլմերի սյուժեների հիմքում ընկած է առասպելների հիմնական կառուցվածքը: Առասպելաբանական արխետիպերը, ինչպես օրինակ` տեխնոլոգիայի չարաշահման մասին նախազգուշական հեքիաթը, աստվածների միջև ճակատամարտերը և ստեղծման պատմությունները հաճախ խոշոր կինոարտադրության թեմաներն են լինում: Այս ֆիլմերը հաճախ ստեղծվում են կիբերփանկ ժանրի մարտաֆիլմերի, ֆանտաստիկայի, դրամայի և ապոկալիպտիկ հեքիաթների տեսքով[105]:

21-րդ դարի ֆիլմերը, ինչպես օրինակ` Տիտանների բախումը, Անմահները և Տորը շարունակում են պեղումներ անել ավանդական առասպելաբանությունից` ժամանակակից սյուժե ստանալու համար: Հեղինակները որպես իրենց գրքերի հիմք օգտվում են առասպելաբանությունից, ինչպես օրինակ` Ռիք Ռիորդանը, որի Պերսի Ջեքսոնը և Օլիմպիականները վիպաշարի գործողությունները տեղի են ունենում մերօրյա աշխարհում, որտեղ հունական աստվածներն ակնհայտ են[106]:

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bascom, 1965, էջ 9
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 "myths", A Dictionary of English Folklore
  3. ↑ 3,0 3,1 Doniger O'Flaherty, Wendy (1975). Hindu Myths. Penguin. էջ 19. ISBN 978-0-14-044306-6. «I think it can be well argued as a matter of principle that, just as 'biography is about chaps', so mythology is about gods.»
  4. ↑ 4,0 4,1 Eliade, 1998, էջ 23
  5. ↑ Pettazzoni, 1984, էջ 102
  6. ↑ Dundes, 1984, էջ 1
  7. ↑ 7,0 7,1 Eliade, 1998, էջ 6
  8. ↑ 8,0 8,1 Honko, Lauri (1984). «The Problem of Defining Myth». In Dundes, Alan (ed.). Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth. University of California Press. էջ 49. {{cite book}}: Unknown parameter |editorlink= ignored (|editor-link= suggested) (օգնություն)
  9. ↑ Dundes, 1984, էջ 147
  10. ↑ Doty, 2004, էջեր 11–12
  11. ↑ Segal, 2015, էջ 5
  12. ↑ Kirk, 1984, էջ 57
  13. ↑ Kirk, 1973, էջ 74
  14. ↑ Apollodorus, 1976, էջ 3
  15. ↑ «myth». Merriam-Webster's Collegiate Dictionary (10th ed.). Springfield, Massachusetts: Merriam-Webster, Inc. 1993. էջ 770.
  16. ↑ Salamon, Hagar; Goldberg, Harvey E. (2012). «Myth-Ritual-Symbol». In Bendix, Regina F.; Hasan-Rokem, Galit (eds.). A Companion to Folklore. Wiley-Blackwell. էջ 125.
  17. ↑ Bascom, 1965, էջ 7
  18. ↑ Bascom, 1965, էջեր 9, 17
  19. ↑ Eliade, 1998, էջեր 10–11
  20. ↑ Pettazzoni, 1984, էջեր 99–101
  21. ↑ Kirk, 1973, էջեր 22, 32
  22. ↑ Kirk, 1984, էջ 55
  23. ↑ Doty, 2004, էջ 114
  24. ↑ Bascom, 1965, էջ 13
  25. ↑ «romance | literature and performance». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2017-11-06-ին.
  26. ↑ "myth, n., §2" OED Online, Oxford University Press, June 2018, www.oed.com/view/Entry/124670. Accessed 23 August 2018.
  27. ↑ Howells, Richard (1999). The Myth of the Titanic. Macmillan. ISBN 978-0-312-22148-5.
  28. ↑ Eliade, Myths, Dreams and Mysteries, 1967, pp. 23, 162.
  29. ↑ Winzeler, Robert L. (2012) Anthropology and Religion: What We Know, Think, and Question Rowman & Littlefield, pp. 105–106.
  30. ↑ David Leeming (2005). «Preface». The Oxford Companion to World Mythology. Oxford University Press. էջ vii. ISBN 978-0-19-515669-0..
  31. ↑ Kirk, 1973, էջ 8
  32. ↑ 32,0 32,1 Grassie, William (March 1998). «Science as Epic? Can the modern evolutionary cosmology be a mythic story for our time?». Science & Spirit. 9 (1). «The word 'myth' is popularly understood to mean idle fancy, fiction, or falsehood; but there is another meaning of the word in academic discourse .... Using the original Greek term mythos is perhaps a better way to distinguish this more positive and all-encompassing definition of the word.»
  33. ↑ Lincoln, Bruce (2006). «An Early Moment in the Discourse of "Terrorism": Reflections on a Tale from Marco Polo». Comparative Studies in Society and History. 48 (2): 242–259. doi:10.1017/s0010417506000107. JSTOR 3879351. «More precisely, mythic discourse deals in master categories that have multiple referents: levels of the cosmos, terrestrial geographies, plant and animal species, logical categories, and the like. Their plots serve to organize the relations among these categories and to justify a hierarchy among them, establishing the rightness (or at least the necessity) of a world in which heaven is above earth, the lion the king of beasts, the cooked more pleasing than the raw.»
  34. ↑ Patxi Xabier Lezama Perier (2018). Basque Mythology: History of the myths and deities of the Basque mythology – via books.google.
  35. ↑ "mythography, n." OED Online, Oxford University Press, July 2018, https://www.oed.com/view/Entry/124691. Accessed 12 September 2018.
  36. ↑ Jane Chance, Medieval Mythography, 2 vols (Gainesville, 1994–2000).
  37. ↑ Oxford English Dictionary, 3rd ed. "mythos, n." Oxford University Press (Oxford), 2003.
  38. ↑ "mythopoeia, n." OED Online, Oxford University Press, July 2018. Accessed 12 September 2018.
  39. ↑ See Mythopoeia (poem); cf. J.R.R. Tolkien, Tree and Leaf; Mythopoeia; The Homecoming of Beorhtnoth Beorhthelm's Son (London: HarperCollins, 2001) [first published 1964] 978-0-00-710504-5.
  40. ↑ 40,0 40,1 "myth, n.", "mythos, n." OED Online, Oxford University Press, July 2018. Accessed 12 September 2018.
  41. ↑ Oxford English Dictionary, 1st ed. "-logy, comb. form". Oxford University Press (Oxford), 1903.
  42. ↑ Fulgentius, Fabius Planciades (1971). Fulgentius the Mythographer. Ohio State University Press. ISBN 978-0-8142-0162-6.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Oxford English Dictionary, 3rd ed. "mythology, n." 2003. Accessed 20 Aug 2014.
  44. ↑ Lydgate, John. Troyyes Book, Vol. II, ll. 2487. Կաղապար:Enm icon Reprinted in Henry Bergen's Lydgate's Troy Book, Vol. I, p. 216. Kegan Paul, Trench, Trübner, & Co. (London), 1906. Accessed 20 Aug 2014.
  45. ↑ "...I [ Paris ] was ravisched in-to paradys.
    "And Þus Þis god [sc. Mercury], diuers of liknes,
    "More wonderful Þan I can expresse,
    "Schewed hym silf in his appearance,
    "Liche as he is discriued in Fulgence,
    "In Þe book of his methologies..."[44]
  46. ↑ "mythology". Online Etymology Dictionary
  47. ↑ Browne, Thomas. Pseudodoxia Epidemica: or, Enquiries into Many Received Tenets and Commonly Presumed Truths, Vol. I, Ch. VIII. Edward Dod (London), 1646. Reprinted 1672.
  48. ↑ All which [sc. John Mandevil's support of Ctesias's claims] may still be received in some acceptions of morality, and to a pregnant invention, may afford commendable mythologie; but in a natural and proper exposition, it containeth impossibilities, and things inconsistent with truth.[47]
  49. ↑ Johnson, Samuel. "Mythology" in A Dictionary of the English Language: in which the Words are Deduced from their Originals, and Illustrated in their Different Significations by Examples from the Best Writers to which are Prefixed a History of the Language and an English Grammar, p. 1345. W. Strahan (London), 1755.
  50. ↑ Johnson, Samuel. A Dictionary of the English Language, p. 1345. W. Strahan (London), 1755. Accessed 20 Aug 2014.
  51. ↑ Johnson's Dictionary, for example, has entries for mythology,[49] mythologist, mythologize, mythological, and mythologically [50]
  52. ↑ Shuckford, Samuel. The Creation and Fall of Man. A Supplemental Discourse to the Preface of the First Volume of the Sacred and Profane History of the World Connected, pp. xx–xxi. J. & R. Tonson & S. Draper (London), 1753. Accessed 20 Aug 2014.
  53. ↑ "That Mythology came in upon this Alteration of their [Egyptians' Theology, is obviouſly evident: for the mingling the Hiſtory of theſe Men when Mortals, with what came to be aſcribed to them when Gods, would naturally occaſion it. And of this Sort we generally find the Mythoi told of them..."[52]
  54. ↑ Coleridge, Samuel Taylor. "On the Prometheus of Æschylus: An Essay, preparatory to a series of disquisitions respecting the Egyptian, in connection with the sacerdotal, theology, and in contrast with the mysteries of ancient Greece." Royal Society of Literature (London), 18 May 1825. Reprinted in Coleridge, Henry Nelson (1836). The Literary Remains of Samuel Taylor Coleridge: Shakespeare, with introductory matter on poetry, the drama, and the stage. Notes on Ben Jonson; Beaumont and Fletcher; On the Prometheus of Æschylus [and others. W. Pickering. էջեր 335–.
  55. ↑ "Long before the entire separation of metaphysics from poetry, that is, while yet poesy, in all its several species of verse, music, statuary, &c. continued mythic;—while yet poetry remained the union of the sensuous and the philosophic mind;—the efficient presence of the latter in the synthesis of the two, had manifested itself in the sublime mythus περὶ γενέσεως τοῦ νοῦ ἐν ἀνθρωποῖς concerning the genesis, or birth of the νοῦς or reason in man."[54]
  56. ↑ Abraham of Hekel (1651). «Historia Arabum(History of the Arabs)». Chronicon orientale, nunc primum Latinitate donatum ab Abrahamo Ecchellensi Syro Maronita e Libano, linguarum Syriacae, ... cui accessit eiusdem Supplementum historiae orientalis (The Oriental Chronicles. e Typographia regia. էջեր 175–. (Լատիներեն) Translated in paraphrase in Blackwell, Thomas (1748). «Letter Seventeenth». Letters Concerning Mythology. printed in the year. էջեր 269–.
  57. ↑ Anonymous review of Upham, Edward (1829). The History and Doctrine of Budhism: Popularly Illustrated: with Notices of the Kappooism, Or Demon Worship, and of the Bali, Or Planetary Incantations, of Ceylon. R. Ackermann. In the Westminster Review, No. XXIII, Art. III, p. 44. Rob't Heward (London), 1829. Accessed 20 Aug 2014.
  58. ↑ "According to the rabbi Moses Ben Maimon, Enos, discoursing on the splendor of the heavenly bodies, insisted that, since God had thus exalted them above the other parts of creation, it was but reasonable that we should praise, extol, and honour them. The consequence of this exhortation, says the rabbi, was the building of temples to the stars, and the establishment of idolatry throughout the world. By the Arabian divines however, the imputation is laid upon the patriarch Abraham; who, they say, on coming out from the dark cave in which he had been brought up, was so astonished at the sight of the stars, that he worshipped Hesperus, the Moon, and the Sun successively as they rose.[56] These two stories are good illustrations of the origin of myths, by means of which, even the most natural sentiment is traced to its cause in the circumstances of fabulous history.[57]
  59. ↑ 59,0 59,1 Anderson (2004), p. 61
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 60,5 Wiles (2000), pp. 5–6
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Wiles (2000), p. 12
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 62,4 62,5 Lincoln (1999), pp. 3–5
  63. ↑ Littleton, 1973, էջ 32
  64. ↑ Eliade, 1998, էջ 8
  65. ↑ 65,0 65,1 Honko, 1984, էջ 51
  66. ↑ Eliade, 1998, էջ 19
  67. ↑ Barthes, 1972
  68. ↑ Pattanaik, Devdutt (14 September 2015). «Why I Insist On Calling Myself A Mythologist». Swarajya. Վերցված է 24 July 2016-ին.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Bulfinch, 2004, էջ 194
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 Honko, 1984, էջ 45
  71. ↑ "Euhemerism", The Concise Oxford Dictionary of World Religions
  72. ↑ 72,0 72,1 Segal, 2015, էջ 20
  73. ↑ Bulfinch, 2004, էջ 195
  74. ↑ Frankfort, Frankfort, էջ 4
  75. ↑ Frankfort, Frankfort, էջ 15
  76. ↑ Segal, 2015, էջ 61
  77. ↑ Graf, 1996, էջ 40
  78. ↑ Meletinsky, 2014, էջեր 19–20
  79. ↑ Segal, 2015, էջ 63
  80. ↑ 80,0 80,1 Frazer, 1913, էջ 711
  81. ↑ Guy Lanoue, Foreword to Meletinsky, p. viii.
  82. ↑ 82,0 82,1 Segal, 2015, էջ 1
  83. ↑ Perhaps the most extended passage of philosophic interpretation of myth is to be found in the fifth and sixth essays of Proclus’ Commentary on the Republic (to be found in The Works of Plato I, trans. Thomas Taylor, The Prometheus Trust, Frome, 1996); Porphyry’s analysis of the Homeric Cave of the Nymphs is another important work in this area (Select Works of Porphyry, Thomas Taylor The Prometheus Trust, Frome, 1994). See the external links below for a full English translation.
  84. ↑ 84,0 84,1 Tom Shippey, 'A Revolution Reconsidered: Mythography and Mythology in the Nineteenth Century', in The Shadow-Walkers: Jacob Grimm’s Mythology of the Monstrous, ed. by Tom Shippey, Medieval and Renaissance Texts and Studies, 291/Arizona Studies in the Middle Ages and the Renaissance, 14 (Tempe, AZ: Arizon Center for Medieval and Renaissance Studies, 2005), pp. 1–28 (esp. pp. 4–13).
  85. ↑ Segal, 2015, էջեր 3–4
  86. ↑ John McKinnell, Meeting the Other in Norse Myth and Legend (Cambridge: Brewer, 2005), pp. 14-15.
  87. ↑ Segal, 2015, էջ 4
  88. ↑ Mâche, Francois-Bernard (1992). Music, Myth and Nature, or The Dolphins of Arion. էջ 8. ISBN 978-3-7186-5321-8.
  89. ↑ Richard M. Dorson, 'The Eclipse of Solar Mythology', in Myth: A Symposium, ed. by Thomas A. Sebeok (Bloomington: Indiana University Press, 1955), 25–63.
  90. ↑ John McKinnell, Meeting the Other in Norse Myth and Legend (Cambridge: Brewer, 2005), pp. 14–15.
  91. ↑ Segal, 2015, էջեր 67–68
  92. ↑ 92,0 92,1 Segal, 2015, էջ 3
  93. ↑ Boeree.
  94. ↑ Segal, 2015, էջ 113
  95. ↑ Harvey Birenbaum, Myth and Mind (Lanham, MD: University Press of America, 1988), pp. 152–153.
  96. ↑ Rudolf Bultmann, Jesus Christ and Mythology (New York: Scribner, 1958).
  97. ↑ Hyers, 1984, էջ 107
  98. ↑ E.g. John McKinnell, Both One and Many: Essays on Change and Variety in Late Norse Heathenism, Philologia: saggi, ricerche, edizioni a cura bi Teresa Pàroli, 1 (Rome, 1994).
  99. ↑ A.K. Ramanujan, ‘Three Hundred Rāmāyaṇas: Five Examples and Three Thoughts on Translation’, in Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia, ed. by Paula Richman (Berkeley: University of California Press, 1991), pp. 22–48; reprinted in A.K. Ramanujan, The Collected Essays of A.K. Ramanujan (Oxford: Oxford University Press, 2004), pp. 131–60, 978-0-19-566896-4.
  100. ↑ E.g. Ken Dowden, The Uses of Greek Mythology (London: Routledge, 1992).
  101. ↑ Ostenson, Jonathan (2013). «Exploring the Boundaries of Narrative: Video Games in the English Classroom» (PDF). www2.ncte.org/.
  102. ↑ Singer, Irving (2008). Cinematic Mythmaking: Philosophy in Film. MIT Press. էջեր 3–6.
  103. ↑ Indick, William (November 18, 2004). «Classical Heroes in Modern Movies: Mythological Patterns of the Superhero». Journal of Media Psychology.
  104. ↑ Koven, Michael (2003). Folklore Studies and Popular Film and Television: A Necessary Critical Survey. University of Illinois Press. էջեր 176–195.
  105. ↑ Corner, 1999, էջեր 47–59
  106. ↑ Mead, Rebecca (2014-10-22). «The Percy Jackson Problem». The New Yorker. ISSN 0028-792X. Վերցված է 2017-11-06-ին.

References խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Diana1503/Ավազարկղ&oldid=6219083» էջից