Մասնակից:Armine Hakobyan/Ավազարկղ

Նյուտոնն իր առաջին հայտնագործությունները կատարել է լույսի մասին ուսմունքի բնագավառում:XVII դարում թվում էր,թե ֆիզիկայի այդպիսի տարբեր բնագավառներ,ինչպիսիք են մեխանիկան և օպտիկան,սերտորեն հյուսված էին միմյանց հետ և զարգանում էին փոխադարձ կապերով:Գալիլեյը սկիզբ դրեց ոչ միայն մեխանիկային,այլև օպտիկային:Կեպլերը հայտնագործեց մոլորակների շարժման ճշգրիտ օրենքները,հնարեց հեռադիտակը և դրեց երկրաչափական օպտիկայի հիմքերը:Դեկարտը ճշգրտեց իներցիայի օրենքի ձևակերպումը,լուծեց մարմինների հարվածի և ֆիզիկական ճոճանակի խնդիրները,միաժամանակ մշակելով օպտկայի հիմունքները:Հյույգենսը մեխանիկայի ստեղծման գործում Նյուտոնի անմիջական նախորդն էր և էական ավանդ մուծեց օպտիկայի զարգացման բնագավառում:դարը հանդիսացավ ոչ մի միայն մեխանիկայի ստեղծման դար,այլև լույսի մասին գիտության՝ օպտիկայի ստեղծման դար: Նյուտոնն առաջինն էր,որ սկսեց << որսալ>>,հետազոտել և չափել արեգակնային լույսը:Նա իր հայտնագործությունները կատարեց՝ օգտվելով Գալիլեյի,Կեպլերի, Դեկարտի և Հյույգենսի տված գաղափարներից:Նրանք ստիպեցին Նյուտոնին մտածել այնպիսի խնդիրների մասին ,որոնք կենսական կարևոր նշանակութուն ունեին գիտության համար:Եվ այսպես,Նյուտոնի ժամանակ օպտիկայում ամեն ինչ <<աղմկում էր նոր աշխատություններով>>:Օպտիկայի վարպետները հղկում էին դիտապակիները և պրրիզմաները,պատրաստում էին հեռադիտակներ և մանրադիտակներ,գիտնականները փորձեր էին անում,տեսություններ էին ստեղծում,հաշվումներ էին կատարում:Այդ ստեղծագործական մթնոլորտն իր մեջ ներգրավեց քսաներեքամյա Նյուտոնին:Օպտիկայի մասին իր առաջին հիշատակարանում նա գրում է <<...1666 թվականի սկզբներին /այն ժամանակ ես զբաղված էի օպտիկական,ոչ շրջանաձև,այլ,այլ ուրիշ ձևի ապակիների հղկմամբ/,ես ձեռք բերեցի ապակյա եռանկյունաձև պրիզմա,որպեսզի դրանով ստանամ գույների նշանավոր երևույթը>>: Նյուտոնի այդ վկայությունը ցույց է տալիս,որ մինչև <<գույների նշանավոր երևույթի>> փորձերն սկսելը,նա զբաղված էր ապակիների հղկումով՝ դրանց այլ ձև տալու համար:Ինչու՞ էր նա այդ անում:Արդեն առաջին օօպտիկները համոզվել էին,որ դիտախողովակներում պատկերն ստացվում է անորոշ և խեղաթյուրված:Միանգամայն ակնհայտ է,որ Նյուտոնին զբաղեցնում էր այդ անհարմարությունների վերացման և հեռադիտակների որակի բարձրացման գործնական հարցը:Այդ հարցի շուրջը կատարած հետազոտությունները նրան հանգեցրին այն կարևոր եզրակացությանը,որ նա շատ ավելի ուշ իր <<Օպտիկայում>> ձևակերպեց հատուկ առաջարկի կամ <<Թեորեմայի>> ձևով`<<Առաջարկ VII, Թեորեմա VI>>:<<Հեռադիտակների կատարելագործմանն արգելակում է լույսի ճառագայթների տարբեր բեկվածությունը>>: Նյուտոնի առավել վաղ <<Դասախոսություններ օպտիկայի մասին>> աշխատության մեջ ,որը վերաբերում է 1669 թվականին,բայց միայն մահից հետո է հրատարակվել,նա այդ հարցի մասին ավելի հանգամանորեն է խոսում: Նյուտոնը կարծում էր,որ ապակու ոչ մի հղկումով չի կրելի այն վերացնել,այդ պատճառով էլ դա հեռադիտակ--ռեֆլեկտորների գլխավոր,արմատական չարիքն է ,և առաջարկում էր բոլորովին հրաժարվել այդ ապակիներից և անցնել մետաղյա հայելիների:Դիտապակիների փոխարեն հայելիների օգտագործումը հնարավորություն է տալիս լուծելու նաև մի այլ խնդիր ,որը Նյուտոնը իր Օպտիակյում /առաջարկ VIII,խնդիր II/ձևակերպում է տառացիորեն երկու բառով.<<Կարճացնել հեռավորությունը>>:

Էլիեյզեր Շտեյնբարգ (իդիշ՝ אליעזר שטײנבאַרג, Լեյզեր Օվշիեվիչ (Լազար Օվսեյեվիչ) Շտեյնբարգ; 2 մարտի 1880, Լիպկաններ, Խոտինի գավառ, Բեսարաբական նահանգ - 27 մարտի 1932, Չերնովիցա, Ռումինիա)- հրեա առակագիր, բանաստեղծ, դրամատուրգ,մանկավարժ: Հրեական գրականության դասական:

Կենսագրություն խմբագրել

Լիպկաններում խմբագրել

Էլիեյզեր Շտեյնբարգը ծնվել է Բեսսարաբիայում գտվող Լիպկան վայրում, որը գտվում էր Պրուտի աջ ափին (ներկայիս Մոլդովայի Բրիչանսկի շրջանում): Ազգակցական կապեր ուներ գրողներ Իեգուդա Շտեյնբարգի հետ (որոշ տվյալներով հորեղբոր տղաներ): Մինչև 1919 թիվը ապրեց գրեթե դուրս չգալով Լիպկաններից, որտեղ և աշխատում էր իդիշի և Իվրիտիի ուսուցիչ տեղական դպրոցներում: Հրատարալել է պիեսներ, բանաստեղծություններ, մանկավարժության մեթոդական ձեռնարկներ՝ դրսևորելով իրեն հրեական երկլեզվության հետևողական ջատագով: Ամբողջ Բեսարաբիայում կարդում էր դասախոսություններ ժամանակակից հրեական գրականության մասին: Տպագրվել է նաև իվրիտով: Առանձնահատուկ ջանք է թափել իդիշում մանկական գրականության զարգացման գործում՝ անընդհատ հրատարակելով հետաքրքիր պատմություններ, հեքիաթներ և տեսական հոդվածներ չերնովյան հետևյալ պարբերական հրատարակությունում՝ «Դոս նայե լեբմ» (Նոր կյանք), «Ֆրայհայտ» (Ազատություն), 1928 թվից «Չերնովիցեր բլետեռ» (Շ.Ա.Սոյֆերի հրատարակությամբ): Շտենբերգի պիեսները՝ «Ավրոմ-ավինու» (Պապ Աբրահամ), «Դեռ բարդիչևեր ռեբե» (Բարդիչևյան ռեբե), «Մէխիրէս Յոյսեֆ» (Յոսիֆի բաճառքը ստրկության), «Դեռ վայսեռ հոն» (Սպիտակ աքաղաղաղ) և այլն վայելում էին մեծ հեղինակություն, չնայած, որ չեն հրատարակվել որպես առանձին գիրք; հեղինակը ինքն էր զբաղվում Լիպկանի մանկական թատրոնում նրանց բեմադրմամբ, իսկ հետագայում նաև Չերնովիցայում: Շտեյնբարգը առաջին առակները հրատարակել է 1910 թվին «Էյրոպիշե լիտեռատուռ» (Եվրոպական գրականություն, գրական ալմանախների թողարկում № 39 , հրատարակված Ավրում Ռեյզենի կողմից Վարշավայում): 1914 թվին այցելել է Խաիմ Բյալիկին Օդեսայում: Շտեյնբարգի առակները ուժեղ տպավորություն թողեցին Բյալիկի վրա: Շտեյնբերգի առակների հավաքածուն Բյալիկի պլանների համաձայն պետք էր լույս տեսներ Օդեսայի «Ծովեր» հրատարակչությունում, սակայն դա վիճակված չէր Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով, բայց նրանց բարիդրացիական հարաբերությունները պահապանվեցին մինչև կյանքի վերջ: Հետագայում Բյալիկը հրատարակեց առակների քննադատական վերլուծությունը, բարձր գնահատելով Շտեյնբերգին ինչպես ժամանակակից հրեական գրականության դասական, միաժամանակ անվանակոչելով գրական Լիպկանները բեսարաբական Օլիմպ: Հրատարակելով առակները Չերնովիցայի և Վարշավայի պարբերականներում՝ Շտեյնբարգը ձեռք բերեց արտասովոր հեղինակություն: Առակային բանաստեղծության արվեստը նոր ժանր էր հրեական գրականության մեջ, իսկ վարպետորեն կապակցված բեսարաբական խոսքը Աստվածաշնչի և թալմուդական ալյուզիաների հետ, հրեական ժողովրդական բանահյուսության և հրեական գրականության առակների ավանդույթները թողեցին անջնջելի տպավորություն: Այդպիսի բառակապակցությունները գրեթե անհնար էր դարձնում այլ լեզուներով թարգմանությունները, նույնիսկ իվրիտի մշակույթին մոտ լեզուներով, չնայած սրան՝ ռումինական լեզվով թարգմանություններ արվեցին նրա կենդանության օրօք: Հարկ է նշել, որ սկզբում հեղինակը իր ստեղծագործությունները ստորգրում էր իր անվամբ՝ Շտեյնբերգ; միայն 1920 թվի վերջերին հայտնվեց ավելի իդիշիական ձև՝ Շտեյնբարգ, որը հավանաբար կապված էր բանահյուսության և խոսակցական լեզվի հետ նրա սերտ կապով, ինչպես նաև իր հորեղբորորդու՝ գրող Յեգուդ Շտեյնբերգի հայտնիությամբ:

Չերնովիցայում խմբագրել

1919 թվին Շտեյնբարգին հրավիրում են Չերնովիցա, որտեղ նա դառնում է հրեական դպրոցների՝ Դեռ յիդիշեռ շուլֆառեյն (Հրեական դպրոցական միություն) ցանցի ղեկավար և իրեն դրսևորում է որպես դպրոցական կրթության արտասովոր կազմակերպիչ: 1920 ին նա համագործակցում է իր համաերկրացու Յակով Շտեյնբարգի և Յակով Բոտոշանսկու հետ բուխարեստյան «Վեկեր» (Զարթուցիչ) թերթում՝ Ռումինական Սոցիալիստական կուսակցության հրեական բաժանմունքի կարճաժամկետ մարմնում: 1921թիվ1921 թվականին հրատարակում է իր հայտնի այբուբենը (Ալեֆբեյս)՝ Արթուր Կոլնիկի(1890—1972) պատկերազարդումներով, ում հետ նա ընկերացել էր Չերնովիցայում: 1920-ականների ընթացքում լույս է տեսնում նրա մեթոդական ձեռնարկների «Կուլտուր» (Կուլտուրա) շարքը հրեական մանկավարժության մասին, որտեղ մնացած այլ բաների հետ նա մշակում է երկու հրեական լեզուների միաժամանակյա ուսումնառություն: Մեծապես Շտեյնբերգի չարչարանքների և արտասովոր բնավորության շնորհիվ Չերնովիցան այդ տարիներին դարձավ հրեական բանասիրության կենտրոն: Տարիներ հետո գրող Շլոյմե Բիկլը հիշում է.

Բոլորի համար Չերնովիցան իդիշի կենտրոնն էր այն պատճառով, քանի որ այնտեղ էր ապրում երկու համաշխարհային պատերազմների միջև հրեական Ռումինիայի կենտրոնական և կարևոր դեմքը՝ Էլիեյզեր Շտեյնբերգը.

(Շ. Բիկլ «Ռումյանե» (Ռումինիա), Բուենոս-Այրես, 1961)

1928 թվին Շտեյնբարգի 12 առակները ներառվեցին հայտնի «Չերնովիցյան կոնֆերանսի» քսանամյակին նվիրված հավաքածուի մեջ (իդիշերեն): Այդ նույն թվին նա տեղափոխվում է Բրազիլիա, որտեղ Ռիո-դե-Ժանեյրոյում ղեկավարում է Շոլոմ-Ալեյխեմի դպրոցը, որն այժմ կրում է իր անունը(Escole Eliezer Steinbarg), участвует в основании подобной школы в Сан-Паулу (теперь Colegio Eliezer Steinbarg): Սակայն երկու տարի անց վերադառնում է Չերնովիցա և կրկին իրեն նվիրում գրական և լոկալ մանկավարժական գործունեությանը: Այդ ընթացքում գրված ավելի քան հինգ հարյուր առակներից Շտայնբերգը առանձնացնում է 99 и պատրաստում առաջին գրքի հրատարակմանը: Սակայն նրան չհաջողվեց տեսնել իր այդքան ստասված առաջին գիրքը. 1932 թվի մարտի 27-ին Շտայնբերգին հոսպիտալացնում են սուր ապեդիցիտի պատճառով, և շտապ վիրահատական միջամտությյան ընթացքում նա հանկարծամահ է լինում: Իր կյանքի ընթացքում արդեն ժամանակակից հրեական գրականության հանրաճանաչ դասական դարձած (գրականագետ Դովա-Սադանի վկայությամբ — եռապետությունից հետո չորրորդ հրեական դասականըՄոյխեր-Սֆորիմ-Իսխոր-Լեյբուշ Պերեց-Շոլոմ-Ալեյխեմ, առաջին հերթին Ռումինիայում և Հարավային Ամերիկայի երկրներում), Շտեյնբարգին վեջին անգամ ուղեկցում են հազարավոր երկրպագուների բազմությունը: Հիվանդանոցում, որտեղ նա մահացավ, տեղադրում են հուշատախտակ, որը հանվում է խորհրդային ժամանակներում: Չերնովիցայի հրեական գերեզմանոցում տեղադրում են Արթուր Կոլնիկի կողմից կերտած հուշարձանը, որի վրա իդիշերեն փորագրված է երկու տող իր հայտնի «Մուրճն ու երկաթի կտորը» առակից: ,טרױעריק איז, קינדער, אױף דער װעלט דער ברײטער, גראָמער

...ביטער! מיט אַ מאָשל כאָטש זיך קװיקן לאָמיר

Տրոյէրիկ իզ, քինդեռ, աֆ դեռ վալտ դեռ բռեյտեռ, գռոմեռ,

Բիտեռ! Միտ ա մոշլ խոչ զիխ քվիկն լոմիռ…

(Տխուր է, երեխաներ, այս մեծ, վիթխարի երկրում, դառն է! Դե եկեք գոնե առակներով հրճվենք)

1932 թիվ Անմիջապես գրողի մահից հետո, Չերնովիցայում հրատարակվում է նրա առակների առաջին հրատարակությունը։ Դրան հաջորդում է ընդլայնված հրատարակությունը Բուխարեստում (1935), Չերնովիցայում (Արթուր Կոլնիկի 109 պատկերազարդումներով, 1936), Յասսիյում (1948), Բուենոս-Այրեսում (1949), կրկին Բուխարեստում (1956 և 1973), Թել-Ավիվում (երկու հատորով, 1956 և 1969), Մոնտեվիդեո (1970), Նյու-Յորկում (2003) և այլն, ինչպես նաև թարգմանություններ ռումիներեն, իվրիտերեն, պորտուգալերեն, գերմաներեն, անգլերեն և ռուսերեն լեզուներով: Առակների լայն հանրաճանաչությունը նպաստեց նրան, որ նրանցից թատերական ծրագրեր կազմեցին հայտնի ասմունքողներ Լեյբ Լևինը,Հերց Գրոսբարդը և Մայեռ Բոգդանսկին, այդ թվում նաև 78 պտուտով գրամաֆոնային գրանցում։ Հետմահու լույս են տեսնում մանկական հետաքրքրաշարժ պատմությունների ժողովածուներ (Չերնովիցա, 1936; Մոնրեալ, 2 հատոր., 1948; Բուխարեստ, 1956)։ 1972 թվին Էլիեզեզեր Շտեյնբարգի արխիվները հանձնեցին Իսրայելի Հրեական Ժողովրդական և Համալսարանական գրադարանին։ 1988 թվին Չերնովիցայում գրող Յ․Բուրգի կողմից ստեղծվեց Է․ Շտեյնբարգի անվան Հրեական Կուլտուրական Միությունը, որը գործում է մինչ օրս,գրողի անունն է կրում նաև փողոց։

Գրականություն խմբագրել

אַלף בעת (Алэф—Бэйс — Букварь Элиэзера Штейнберга), Култур: Черновцы, 1921.
דורך די ברילן (Дурх ди брилн — сквозь очки, 12 басен к 20-летию Черновицкой Конференции), Черновцы, 1928.
משלים (Мэшолим — Басни, иллюстрации А. Кольника), Черновцы, 1932.
משלים (Мэшолим — Басни, иллюстрации А. Кольника), Шолэм-Алейхем Фарлаг: Бухарест, 1935.
מעשׂהלעך (Майсэлэх — Сказки), Комитет по выпуску трудов Штейнбарга: Черновцы, 1936.
װיִאַזױ די פֿײגעלעך האָבן געלערנט חומש: משלים (Виазой ди фэйгэлэх hобм гэлэрнт Хумэш — как птички Пятикнижие учили: басни), Яссы, 1948.
די מאַמע מיט די פֿינעף זין (Ди мамэ мит ди финэф зин — мать с пятью её сыновьями, сказки для детей), Монреаль, 1948.
די קו און די קוקאַװקע (Ди ку ун ди кукавкэ — корова и кукушка, сказки для детей), Монреаль, 1948.
משלים (Мэшолим — Басни), Бесарабэр Ландслайт Фарэйн ин Аргентинэ: Буэнос-Айрес, 1949.
משלים (Мэшолим — Басни), Мелухе-Фарлаг: Бухарест, 1956.
מעשׂהלעך (Майсэлэх — Сказки), Мелухе-Фарлаг: Бухарест, 1956.
משלים (Мэшолим — Басни в 2-х тт.), Хецое Иргун Йоцеи Липкани бэ-Исраэл: Тель-Авив, 1956.
Fabule (на румынском языке), Бухарест, 1961.
משלים (Мэшолим — Басни, сост. Дов Садан, иллюстрации А. Кольника), Перец-Фарлаг: Тель-Авив, 1969.
װעראַ האַקער «קינדער-יאָרן, יוגנט-יאָרן מיט אַליִעזר שטײנבאַרג» (Vera Hacker «Киндэр-йорн, югнт-йорн мит Элиэйзэр Штэйнбарг» — детские и подростковые годы с Элиэзером Штейнбаргом, материалы к биографии), Перец-Фарлаг: Тель-Авив, 1969.
צען משלים (Цен мэшолим — асара мэшалим, на идише и иврите, пер. Ханания Рейхман), Монтевидео (Уругвай), 1970.
משלים (Мэшолим — Басни), Мелухе-Фарлаг: Бухарест, 1973.
The Penguin Book of Modern Yiddish Verse, ed. Irving Howe, Ruth Wisse, & Khone Shmeruk, New York, 1977.
Fabulas do Nosso Tempo (басни нашего времени, на португальском языке, Tradução de Jacob Kleiman), Рио-де-Жанейро (Бразилия), 1973.
My dear Roisele: Itzig Manger and Elieser Steinbarg, jiddische Dichter aus der Bukowina (на немецком языке). Uxheim: Rose Auslander Dokumentatioszentrum, 1996.
Моисей Лемстер «Еврейский баснописец и мудрец Элиэзер Штейнбарг» (см. также автореферат автора на соискание учёной степени доктора филологических наук), Ruxandra: Кишинэу, 1999.
Летящие тени, Стихи еврейских поэтов Бессарабии в переводе с идиша Рудольфа Ольшевского, Кишинёв, 2000.
Басни. На русском языке в переводе Хаима Розенталя. Детройт, 2000.
The Jewish Book of Fables (selected works of Eliezer Shtaynbarg, избранные басни на идише и в английском переводе Curt Leviant), Syracuse University Press (USA), 2003.