Վիքիպեդիա

Մասնակից:Anna Talalyan/Ավազարկղ

Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Նիցշե (հոկտեմբերի 15, 1844 – օգոստոսի 25, 1900). գերմանացի փիլիսոփա, մշակութային քննադատ, կոմպոզիտոր, բանաստեղծ, բանասեր, ինչպես նաև լատիներենի և հունարենի գիտակ, ում գործունեությունը հսկայական ազդեցություն ունեցավ արևմտյան փիլիսոփայության և ժամանակակից փիլիսոփայական մտքի պատմության վրա[1][2][3][4]: Նախքան դասական փիլիսոփայությամբ տարվելը Նիցշեն զբաղվում է բանասիրությամբ. 1869 թվականին՝ 24 տարեկան հասակում, նա գլխավորում է Բազելի համալսարանի դասական բանասիրության ամբիոնը՝ դառնալով համալսարանի ողջ պատմության մեջ ամենաերիտասարդ ղեկավարը[5]: 1879-ին ստիպված լքում է պաշտոնը առողջական խնդիրների պատճառով, որոնք կհետապնդեն նրան ողջ կյանքի ընթացքում: Հաջորդ տասնամյակը Նիցշեն նվիրում է իր ամենանշանակալից աշխատանքների ստեղծմանը[6]: 1889-ին՝ 44 տարեկան հասակում, Նիցշեի մոտ տեղի է ունենում մտավոր ունակությունների վատթարացում, ապա՝ կատարյալ անկում[7]: Ողջ մնացյալ կյանքը ապրում է մոր խնամակալության ներքո, մինչև վերջինիս մահը 1897-ին, ապա՝ քրոջ՝ Էլիզաբեթ Ֆյորսթեր-Նիցշեի, մինչև իր սեփական մահը 1900 թվականին[8]:

Նիցշեի սկզբնական շրջանի աշխատանքները, որոնք գլխավորապես վերաբերում են արվեստին, բանասիրությանը, պատմությանը, կրոնին, ողբերգությանը, մշակույթին և գիտությանը, մեծապես ներշնչված են այնպիսի մեծն գործիչներից, ինչպիսիք են՝ Շոպենհաուերը, Վագները և Գյոթեն, և ներառում են փիլիսոփայական բանակռիվ, պոեզիա, մշակութային քննադատություն և արձակ՝ ցուցադրելով նրա սերը աֆորիզմների և երգիծանքի նկատմամբ[9]: Նիցշեի փիլիսոփայության կարևորագույն տարրերից են՝ ճշմարտության քննադատությունը՝ հօգուտ պերսպեկտիվիզմի, կրոնի և քրիստոնեական բարոյականության ծագումնաբանական իր վերլուծությունը և դրանից սերող տերերի և ստրուկների բարոյականությունը[1][10] , Աստծո մահվանն ի պատասխան՝ գոյության գեղագիտական հաստատումը և նիհիլիզմի խորը ճգնաժամը[1], ապոլոնյանի և դիոնիսյանի իր գաղափարը, մարդու՝ որպես մրցող կամքերի սուբյեկտի իր բնորոշումը, որը հավաքականորեն բնորոշվում է որպես կամք առ իշխանություն[11]: Նիցշեն նաև մշակում է այնպիսի ազդեցիկ հասկացություններ, ինչպիսիք են՝ գերմարդու տեսությունը և հավերժական վերադարձի ուսմունքը[12][13]: Ավելի ուշ շրջանի աշխատանքներում Նիցշեին ավելի ու ավելի են գրավում առողջ գեղագիտությունը և անհատի ստեղծարար ուժը՝ վերարժևորման ճանապարհին հասարակական, մշակութային և բարոյական նորմերի հաղթահարման գործում[4]:

Նիցշեի մահից հետո Էլիզաբեթ Ֆյորսթեր-Նիցշեն դառնում է եղբոր ձեռագրերի համակարգողն ու խմբագիրը՝ վերափոխելով Նիցշեի անտիպ աշխատությունները՝ ծառայեցնելու դրանք սեփական գերմանական նացիոնալիստական գաղափարախոսությանը՝ հաճախ հակասելով և խեղաթյուրելով այնտեղ արտահայտված կարծիքները, որոնք ակնհայտորեն դեմ էին հակասեմականությանն ու ազգայնականությանը: Քրոջ խմբագրված հրապարակությունների հետևանքով Նիցշեի աշխատությունները սկսում են զուգորդվել ֆաշիզմի և նացիզմի հետ[14]: 20-րդ դարի փիլիսոփաները վիճարկում են Նիցշեի աշխատանքների նման մեկնաբանությունը, ինչի շնորհիվ աշխատությունները շուտով հասանելի են դառնում շտկված խմբագրությամբ: 1960-ականներին Նիցշեի գաղափարները կրկին հանրայնություն են վայելում՝ իրենց խորն ազդեցությունը թողնելով 20-րդ և 21-րդ դարի սկզբի փիլիսոփաների շրջանում՝ հատկապես մայրցամաքային փիլիսոփայության այնպիսի դպրոցների վրա, ինչպիսիք են՝ էքսզիստենցիալիզմը, պոստմոդեռնիզմը, պոստստրուկտուրալիզմը, ինչպես նաև արվեստի, գրականության, հոգեբանության, քաղաքագիտության և փոփ-մշակույթի վրա[2][3][4][15][16]:

Կենսագրություն խմբագրել

Երիտասարդություն (1844–1868) խմբագրել

Նիցշեն ծնվել է 1844 թ. հոկտեմբերի 15-ին, պրուսական Սաքսոնիա նահանգում՝ Լայպցիգին մոտ գտնվող Ռյոքեն փոքր գյուղում: Նրան անվանել են ի պատիվ Պրուսիայի թագավոր Ֆրիդրիխ Վիլհելմ IV-ի, ով Նիցշեի ծննդյան օրը տոնում էր իր քառասունիներորդ հոբելյանը (Նիցշեն հետագայում հրաժարվում է իր միջին՝ «Վիլհելմ» անունից[17]): Նիցշեի հայրը՝ Կարլ Լյուդվիգ Նիցշեն (1813–1849), լյութերական քահանա էր և նախկինում ուսուցիչ, ով մոր՝ Ֆրանցիսկա Նիցշեի հետ ամուսնացել էր իրենց առաջնեկի ծնունդից մեկ տարի առաջ՝ 1843-ին: Մյուս երկու երեխաները՝ Էլիզաբեթ Ֆյորսթեր-Նիցշեն և Լյուդվիգ Ջոզեֆը, ծնվեցին 1846 և 1848 թվականներին: 1849 թ.-ին ուղեղի չախտորոշված հիվանդությունից մահանում է Նիցշեի հայրը, որից կես տարի անց` երկամյա Լյուդվիգ Ջոզեֆը[18]: Ընտանիքը տեղափոխվում է Նաումբուրգ, ուր մորական տատի և երկու չամուսնացած հորաքույրերի հետ անցնում է Նիցշեի մանկությունը: 1856 թվականին՝ Նիցշեի տատիկի մահից հետո, ընտանիքը առանձնանում և տեղափոխվում է իրենց նոր տուն՝ այժմ հայտնի որպես Նիցշե-հաուս (Nietzsche-Haus) թանգարան և հետազոտական կենտրոն:

 
Nietzsche, 1861

Նիցշեն հաճախում է տղաների գիմնազիա և ապա մասնավոր դպրոց, որտեղ ընկերանում է Գուստավ Կրյուգի, Ռուդոլֆ Վագների և Վիլհելմ Պինդերի հետ, ովքեր բոլորն էլ սերում էին հարգված և ազդեցիկ ընտանիքներից:

1854 թ. Նիցշեն սկսում է հաճախել Նաումբերգի Դոմգիմնազիումը: Քանի որ նրա հայրը պետական ծառայող էր եղել՝ քահանա, միակողմանի ծնողազուրկ Նիցշեին կրթաթոշակ են տրամադրում՝ ուսանելու միջազգային ճանաչում ունեցող Շուլպֆորտա (Schulpforta) գիմնազիայում (այն տեսակետը, ըստ որի՝ Նիցշեն ընդունվել է գերազանց առաջադիմության հիման վրա, հերքվել է. նրա գնահատականները բոլորովին էլ բարձր չէին)[19]: Ուսանելով այստեղ 1858-1864 թթ.՝ Նիցշեն ընկերանում է Պաուլ Դոյսենի և Կառլ ֆոն Գերսդոֆի հետ՝ ժամանակ գտնելով նաև բանաստեղծություններ և երաժշտություն գրելու համար, վարում է «Գերմանիա» գրական-երաժշտական ակումբը Նաումբերգում անցկացրած իր ամառային արձակուրդների ժամանակ[18]: Շուլպֆորտայում Նիցշեն լավ լեզվական հիմք է ստանում՝ այնքան լավ տիրապետելով հունարենին, լատիներենին, եբրայերենին և ֆրանսերենին, որ կարողանում է կարևոր սկզբնաղբյուրներ ընթերցել[20]: Սա նաև ինքնուրույն կյանքի իր առաջին փորձառությունն է` ընտանիքից հեռու՝ փոքր քաղաքի ավանդապաշտ ու պահպանողական միջավայրում: 1864 թ. մարտի կիսամյակային քննությունների գնահատականները Նիցշեի զգալի առաջընթացի մասին են վկայում. գերազանց` գերմաներենից և կրոնից, ինչպես նաև հունարենից և լատիներենից, լավ՝ ֆրանսերենից, պատմությունից և ֆիզիկայից, և գորշ բավարար՝ եբրայերենից և մաթեմատիկայից[21]:

Պֆորտայում Նիցշեն տարվում է հանրայնություն չվայելող առարկաներով. օրինակ՝ գրեթե անհայտ բանաստեղծ Ֆրիդրիխ Հյոլդերլինի աշխատանքներին ծանոթանալուց հետո՝ անվանում է վերջինիս «իմ ամենասիրելի բանաստեղծը», ապա նրան նվիրված էսսե գրում, որտեղ նշում է, որ խելագար բանաստեղծը գիտակցությունը հասցել է «գերագույն կատարելության»[22]: Էսսեն ստուգող ուսուցիչը «լավ» է գնահատում այն՝ խորհուրդ տալով Նիշցեին ապագայում ավելի «առողջ», «լուսավոր» և «գերմանացի» գրողներով հետաքրքրվել: Նիցշեն ծանոթանում է նաև Էրնստ Օրթլեպպի հետ. էքսցենտրիկ, աստվածատյաց և հարբեցող բանաստեղծը, ում Նիցշեի հետ հանդիպումից շաբաթներ անց առվի մեջ մահացած են գտնում, թերևս հասցրել էր Նիցշեի համար բացահայտել Ռիխարդ Վագների երաժշտությունը և գրական գործունեությունը: Հնարավոր է, որ հենց Օրթլեպպի ազդեցության հետևանքով է, որ Նիցշեն Ռիխտեր անունով իր դասընկերոջ հետ մի օր դպրոց է վերադառնում ոչ սթափ վիճակում. նրանց հանդիպում է ուսուցիչը, ինչից հետո Նիցշեն զրկվում է օրինակելի ուսանողի և դասարանի ավագի իր կարգավիճակից[23][24]:

 
Young Nietzsche

1864 թ. սեպտեմբերին գիմնազիան ավարտելուց հետո[25] Նիցշեն սկսում է աստվածաբանություն և դասական բանասիրություն ուսումնասիրել Բոննի համալսարանում՝ հույսով, որ մի օր բարձրաստիճան եկեղեցական սպասավոր կդառնա: Կարճ ժամանակով Նիցշեն և Դոյսենը դառնում են Ֆրանկոնիայի Բուրշնշաֆթի՝ ուսանողական եղբայրության անդամներ, բայց ընդամենը մեկ կիսամյակ անց, ի հիասթափության իր մոր, Նիցշեն կորցնում է հավատքը և թողնում աստվածաբանությունը[26]: Դեռևս 1862 թ. «Ճակատագիր և պատմություն» իր էսսեում Նիցշեն նշում է, որ պատմական հետազոտությունները վաղուց կասկածի տակ են առնում քրիստոնեության կենտրոնական ուսմունքը[27]. մյուս կողմից՝ Դավիդ Շտրաուսի «Հիսուսի կյանքը» կարծես ևս մեծ ազդեցություն է ունեցել երիտասարդ Նիցշեի վրա[26]: Բացի այդ, երիտասարդ Նիցշեին տպավորել էր Լյուդվիգ Ֆոյերբախի «Քրիստոնեության էության» մեջ արտահայտված այն տեսակետը, որ մարդիկ են ստեղծել Աստծուն, և ոչ երբեք՝ հակառակը[28]: 1865 թվականի հունիսին քսանամյա Նիշցեն խորապես անստվածավախ իր քրոջը՝ Էլիզաբեթին ուղղված նամակում գրում է իր կորուսյալ հավատքի մասին: Նա մասնավորապես գրում է.

«Եվ ահա այստեղ են բաժանվում մարդկանց ուղիները. թե ձգտում ես հոգու խաղաղության և հաճույքի, հավատա՛, իսկ թե ուզում ես ճշմարտության նվիրյալ լինել, հարցադրի՛ր...»[29]

 
Schopenhauer strongly influenced Nietzsche's earliest philosophical thought.

Նիցշեն այնուհետ բանասիրություն է ուսանում Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Ռիչլի դասարանում, ապա՝ 1865 թ., սիրելի դասախոսի հետքերով Լայպցիգի համալսարան տեղափոխվում[30]: Այստեղ նա մտերմանում է իր համակուրսեցի Էրվին Ռոդեի հետ: Շուտով հրապարակվում են Նիցշեի առաջին բանասիրական աշխատանքները:

1865 թ. Նիցշեն խորությամբ ուսումնասիրում է Արթուր Շոպենհաուերի աշխատությունները: Հեղինակի «Աշխարհը՝ որպես կամք և պատկերացում»-ը արթնացնում է Նիցշեի հետաքրքրությունը փիլիսոփայության հանդեպ: Հետագայում Նիցշեն ընդունում է, որ Շոպենհաուերը այն սակավաթիվ փիլիսոփաներից էր, ում նա իրապես հարգում էր. «Ժամանակավրեպ խոհեր» իր աշխատության մեջ «Շոպենհաուերը՝ որպես ուսուցիչ» էսսեն ևս նվիրված է մեծանուն փիլիսոփային:

1866 թ. Նիցշեն ընթերցում է Ֆրիդրիխ Ալբերտ Լանգեի «Մատերիալիզմի պատմությունը». նրան մեծապես գրավում են Կանտի հակամատերիալիստական փիլիսոփայության Լանգեի նկարագրությունները, եվրոպական նյութականության վերելքը, Եվրոպայում գիտությունների աճող գերիշխանությունը, Չարլզ Դարվինի էվոլյուցիայի տեսությունն ու համընդհանուր ընդվզումն ընդդեմ ավանդույթների և հեղինակությունների: Մշակութային միջավայրը նպաստում է նրա մտահորիզոնի լայնացմանը բանասիրության շրջանակներից դուրս և փիլիսոփայության հետագա ուսումնասիրմանը՝ չնայած այն բանի, որ Նիցշեն, ի վերջո, վիճարկում է մարդու գեղագիտական զգացողության էվոլյուցիոն բացատրությունը[31]:

1867 թ. Նիցշեն ցուցակագրվում է մեկ տարվա կամավորական ծառայության Նաումբուրգի պրուսական հրետանու դիվիզիայում: Իր ծառայակիցների շրջանում նա համարվում է լավագույն հեծյալը, և սպաները նրան մոտ հեռանկարում կապիտանի կոչում են կանխորոշում: 1868 թվականին ձի թամբելիս Նիցշեն կրծքին հարված է ստանում՝ վնասելով ձախակողմյա երկու մկան, դառնալով անաշխատունակ և ամիսներով զրկվելով քայլելու հնարավորությունից[32][33]: Նիցշեն վերսկսում է ուսումը՝ ավարտելով այն 1868 թվականին, և տարեվերջին առաջին անգամ հանդիպում է Ռիխարդ Վագներին[34]:

Նիցշեն՝ դասախոս Բազելի համալսարանում (1869–1878) խմբագրել

 
From left: Erwin Rohde, Karl von Gersdorff, Nietzsche, mid-October 1871

1869 թ. մասամբ Ռիչլի աջակցությամբ՝ Նիցշեն պատվավոր հրավեր է ստանում՝ Շվեյցարիայի Բազելի համալսարանում դասական բանասիրություն դասախոսելու: Նա ընդամենը 24 տարեկան էր, և ո՛չ գիտական կոչում ուներ, ո՛չ էլ դասավանդման հավաստագիր

(«հաբիլիտացիա»): Ռիչլի միջնորդությամբ ևս՝ Լայպցիգի համալսարանը նրան պատվավոր դոկտորի կոչում է շնորհում[35]:

Չնայած այն բանի, որ Նիցշեն հրավերն ստանում է ճիշտ այն ժամանակ, երբ պատրաստվում էր թողնել բանասիրությունը՝ հանուն փիլիսոփայության, նա համաձայնությամբ է պատասխանում[36]: Նիցշեն մինչ օրս մնում է պատմության մեջ դասականության ամենաերիտասարդ պատվավոր դասախոսը[37]:

1870 թ. Նիցշեն իր նախորոշած դոկտորական թեզի՝ «Դիոգենես Լաերտացու ուսումնասիրության և քննադատության վերաբերյալ (Beiträge zur Quellenkunde und Kritik des Laertius Diogenes)» մեջ ուսումնասիրում է Դիոգենես Լաերտացու գաղափարների սկզբնաղբյուրները[38]: Չնայած թեզը այդպես էլ չպաշտպանվեց, Բազելի համալսարանը հետագայում տպագրեց այն որպես Gratulationsschrift (շնորհավորական տպագրություն)[39][40]:

Բազել տեղափոխվելուց առաջ Նիցշեն հրաժարվում է պրուսական հպատակությունից և ողջ կյանքում պաշտոնապես որևէ քաղաքացիություն չի ունենում[41][42]:

Չնայած այդ հանգամանքին՝ Նիցշեն որպես սանիտար ծառայում է պրուսական զինված ուժերում Ֆրանս-պրուսական պատերազմի ժամանակ (1870-1871): Այդ կարճաժամկետ ծառայության ժամանակ Նիցշեն ականատես է լինում պատերազմի բազմաթիվ տրավմատիկ տեսարանների, վարակվում դիֆտերիայով և դիզենտերիայով, Վալտեր Կաուֆմանի կարծիքով՝ նաև սիֆիլիսով հասարակաց տներից մեկում[43][44]: Վերադառնալով Բազել 1870 թ.՝ Նիցշեն կողմնակի թերահավատ աչքով հետևում է Գերմանական կայսրության ստեղծմանը և Օտտո ֆոն Բիսմարկի որդեգրած հետագա քաղաքականությանը: Համալսարանում հանդես է գալիս «Հոմերը և դասական բանասիրությունը» ներածական դասախոսությամբ: Այս շրջանում Նիցշեն ծանոթանում է աստվածաբանության դասախոս Ֆրանց Օվերբեքի հետ, ով մինչև կյանքի վերջ մնում է նրա հավատարիմ ընկերը: 1873 թ. լույս տեսած «Մտածողություն և իրականություն» աշխատության հեղինակ, այն ժամանակ դեռ քիչ հայտնի ռուսական փիլիսոփա Աֆրիկան Շպիրը, ինչպես նաև Նիցշեի գործընկեր, հայտնի պատմաբան Յակոբ Բուրքհարդտը, ում դասախոսությունները Նիցշեն կանոնավոր կերպով հաճախում է, զգալի ազդեցություն են թողնում նրա վրա[45]:

Լայպցիգում Ռիխարդ Վագներին հանդիպելուց հետո Նիցշեն ծանոթանում է նաև նրա կնոջ՝ Կոզիմայի հետ: Երկուսին էլ մեծապես համակրելով՝ Բազելում անցկացրած ժամանակ նա հաճախ այցելում է Վագներներին Լյուցերնում՝ Տրիբշենի իրենց տանը: Զույգը ներկայացնում է Նիցշեին իրենց ընկերների նեղ շրջապատին, ուր մտնում է նաև Ֆերենց Լիստը, ում Նիցշեն խոսքի մեջ բնորոշում է իբրև «Լիստը կամ կանանց հետևից վազվզելու արվեստը»[46]: Սկզբում Նիցշեին դուր է գալիս Բայրոյթի թատրոնին իր մասնակցությունը. 1870 թ. նա Կոզիմա Վագներին ծննդյան առթիվ նվիրում է «Ողբերգական մտքի ծնունդը» իր աշխատության ձեռագիրը: 1872 թ. Նիցշեն հրապարակում է իր առաջին գիրքը՝ «Ողբերգության ծնունդը», որը բանասիրության ոլորտի իր գործընկերները, այդ թվում և Ռիչլը, բավական սառն են ընդունում. բոլորին պարզ է դառնում, որ Նիցշեն միտումնավոր շրջանցել է դասական բանասիրական մեթոդը՝ հօգուտ ավելի ներհայող-փիլիսոփայական մոտեցման: Ուլրիխ ֆոն Վիլամովից-Մյոլլենդորֆի «Ապագայի բանասիրությունը» ոչնչացնող գրախոսությունը էլ ավելի է «սևացնում» գիրքը քննադատների շրջանակում: Ի պատասխան՝ Ռոդեն, ով այդ ժամանակ դասախոս էր Քիլի համալսարանում, և Վագները պաշտպան են կանգնում Նիցշեին: Վերջինս անկեղծորեն խոստովանում է, որ բանասիրական համայնքում իրեն մեկուսացած է զգում, և որպես փիլիսոփայության դասախոս Բազելի համալսարան տեղափոխվելու անհաջող փորձ է ձեռնարկում:

 
Nietzsche, c. 1872

1873 թ.-ից Նիցշեն սկսում է նոթագրություններ կատարել, որոնք տպագրվում են հետմահու՝ «Փիլիսոփայությունը Հունաստանի ողբերգական դարաշրջանում» խորագրով: 1873 -1876 թթ. նա չորս երկարաշունչ էսսե է հրապարակում՝ «Դավիդ Շտրուս՝ խոստովանողը և գրողը», «Կյանքի համար պատմության օգուտի և վնասի մասին», «Շոպենհաուերը՝ իբրև դաստիարակ», և «Ռիխարդ Վագները Բայրոյթում»: Այս չորսը ավելի ուշ ներառվում են «Անժամանակյա դիտարկումներ» հավաքածուում: Էսսեները համահունչ են ժամանակի գերակա մշակութային քննադատական ուղղվածությանն ու գերմանական մշակույթի զարգացման ուղիների վերաբերյալ Շոպենհաուերի ու Վագների քննադատական հայացքներին: Այս շրջանում Վագներների ընկերական հավաքների ժամանակ Նիցշեն ծանոթանում է Մալվիդա ֆոն Մեյզենբուգի և Հանս ֆոն Բյուլովի, ինչպես նաև Պաուլ Ռեի հետ, ում ազդեցությամբ նա 1876 թ. հրաժարվում է ավելի վաղ աշխատանքներին բնորոշ իր հոռետեսությունից: Նույն՝ 1876 թ.-ի բայրոյթյան թատերաշրջանի բանալ ներկայացումներից և հանդիսատեսի միջակությունից խորապես հիասթափված Նիցշեին խորթ են թվում Վագների կողմից գերմանական մշակույթի գովաբանությունը, որտեղ նա սկզբունքների հակասություն է տեսնում, ինչպես նաև գերմանական հասարակության առջև Վագների՝ սեփական անձի գովերգն ու փառաբանությունը: Այս ամենը հանգեցնում է Նիցշեի որոշմանը հեռվանալ Վագներից:

1878 թ. «Մարդկային, չափազանց մարդկային» աֆորիզմների գրքի լույսընծայմամբ ակնհայտ են դառնում Նիցշեի նոր ոճն ու ուղղությունը. գիրքը, որտեղ շոշափվում են մի շարք հարցեր՝ մետաֆիզիկայից բարոյագիտություն, կրոն և գենդերային ուսումնասիրություններ, մեծապես ոգեշնչված լինելով Աֆրիկան Շպիրի «Մտածողություն և իրականություն» աշխատությունից, քննադատում է Վագների և Շոպենհաուերի հոռետեսական փիլիսոփայությունը: Նիցշեի ընկերական հարաբերությունները Դոյսենի և Ռոդեի հետ ևս պաղում են: 1879 թ. Նիցշեի առողջությունը զգալիորեն վատթարանում է, և նա ստիպված լքում է Բազելում զբաղեցրած իր պաշտոնը (Նիցշեն մանկուց տառապում էր տարբեր խանգարումներով, այդ թվում՝ կարճատեսության նոպաներով, որոնց ժամանակ նա գրեթե կուրանում էր, միգրենանման գլխացավերով և սաստիկ անմարսողությամբ: 1868 թ. ձիավարության ժամանակ տեղի ունեցած պատահարը և 1870 թ.-ի հիվանդությունները էլ ավելի են խորացնում այդ քրոնիկ խանգարումները, որոնք հետապնդել էին նրան նաև Բազելում անցկացրած տարիներին՝ ստիպելով նրան արձակուրդ վերցնել ավելի ու ավելի երկար ժամանակով, մինչև որ կանոնավոր աշխատանքն այլևս աննպատակահարմար դարձավ:

Անկախ փիլիսոփան (1879–1888) խմբագրել

 
Lou Salomé, Paul Rée and Nietzsche, 1882. The three traveled through Italy, planning to establish an educational commune together. The friendship disintegrated in the late Fall 1882 due to complications from Rée and Nietzsche's mutual romantic interest in Salomé.

Ապրուստը հոգալով Բազելի իր թոշակով և ընկերների ֆինանսական աջակցությամբ՝ Նիցշեն հաճախ ճամփորդում է՝ առողջության համար բարենպաստ բնակլիմայական պայմաններ փնտրելով, և մինչև 1889 թ. որպես անկախ հեղինակ բնակվում է տարբեր քաղաքներում: Նա բազմաթիվ ամառներ է անցկացնում Շվեյցարիայի Սանկտ Մորից առողջարանին մոտ գտնվող Զիլս-Մարիա բնակավայրում, իսկ ձմեռները նախընտրում անցկացնել Իտալիայի Ջենովա, Ռապալլո և Թուրին քաղաքներում և Ֆրանսիայի Նիս քաղաքում: 1881 թ., երբ Ֆրանսիան գրավում է Թունիսը, նա պլանավորում է Թունիս մեկնել՝ Եվրոպան դրսի աչքով ուսումնասիրելու, բայց հետո հրաժարվում է այդ մտքից՝ հավանաբար առողջական պատճառներով[47]: Նիցշեն նաև երբեմն Նաումբուրգ է վերադառնում՝ իր ընտանիքին այցելելու, և հատկապես այս շրջանում հաճախ գժտվում և հաշտվում է քրոջ հետ:

Ջենովայում անցկացրած ժամանակ Նիցշեի վատթարացող տեսողությունը հուշում է նրան ուսումնասիրել գրամեքենայով աշխատանքը՝ որպես գրել շարունակելու միջոց: Հայտնի է, որ նա փորձել է օգտագործել Հանսենի «գրող գունդը»՝ այն ժամանակվա գրամեքենան: Ի վերջո, Նիցշեի նախկին ուսանողը՝ Հայնրիխ Կյոզելիցը կամ նույն ինքը՝ Պետեր Գաստը, մասնավոր քարտուղարի ծառայություններ է մատուցում իր դասախոսին: 1876 թ. Բայրոյթում Գաստը Ռիխարդ Վագների հետ առաջին անգամ մաքրագրում են Նիցշեի խզբզած, գրեթե անընթեռնելի ձեռագրերը[48]: Նա այնուհետ մեքենագրում և սրբագրում է Նիցշեի գրեթե բոլոր աշխատությունների սղագրերը: Առնվազն մեկ անգամ՝ 1880 թ. փետրվարի 23-ին, Գաստը, ով որպես կանոն աղքատ էր, 200 մարկ է ստանում իրենց ընդհանուր ընկեր Պաուլ Ռեից[49]: Գաստը այն քչերից էր, ում Նիցշեն թույլ էր տալիս քննադատել իրեն: «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» աշխատությունը ոգևորված ընդունելով հանդերձ՝ Գաստը կարևոր է համարում նշել նաև, որ մակերեսային համարվող մարդկանց հետ կապ պահպանելը իրականում կարող է բավականին օգտակար լինել: Նա այնուհետ թվում է այն մարդկանց, ում Էպիկուրոսը պետք է ապավիներ նույնիսկ իր ամենահասարակ հանապազօրյա սննդակարգի՝ այծի պանրի համար[50]:

Գաստն ու Օվերբեքը ողջ կյանքում մնում են Նիցշեի ամենահավատարիմ ընկերները իսկ Մալվիդա ֆոն Մեյզենբուգը մայրաբար հովանավորում է նրան նույնիսկ վագներյան շրջապատից դուրս: Շուտով Նիցշեն ծանոթանում է երաժշտական քննադատ Կարլ Ֆուքսի հետ: Սկսվում է Նիցշեի ամենաբեղուն շրջանը. 1878 թ. «Մարդկային, չափազանց մարդկային»-ը տպագրելուց հետո և մինչև 1888 թ. Նիցշեն մեկական գիրք կամ գրքի մեծ բաժին է տպագրում. իր գործունեության վերջին տարում՝ 1888 թ., Նիցշեն թվով հինգ աշխատություն է ավարտում:

1882 թ. Նիցշեն տպագրում է «Զվարթ գիտության» առաջին մասը և Մալվիդա ֆոն Մեյզենբուգի և Պաուլ Ռեի միջոցով ծանոթանում Լու Անդրեա Սալոմեի[51] հետ:

Սալոմեի մայրը նրան Հռոմ է տեղափոխում 21 տարեկան հասակում: Քաղաքի գրական սալոններից մեկում Սալոմեն ծանոթանում է Պաուլ Ռեի հետ: Ռեն ամուսնության առաջարկ է անում, բայց աղջիկն առաջարկում է ակադեմիական համայնք հիմնել, միասին ապրել և աշխատել «որպես քույր ու եղբայր»՝ ընկերակցելով մեկ այլ տղամարդու [52]: Նրանք Նիցշեին հանդիպում են Հռոմում 1882 թվականի ապրիլին, և վերջինս Rée accepted the idea, and suggested that they be joined by his friend Nietzsche. The two met Nietzsche in Rome in April 1882, and Nietzsche is believed to have instantly fallen in love with Salome, as Rée had done. Nietzsche asked Rée to propose marriage to Salome, which she rejected. She had been interested in Nietzsche as a friend, but not as a husband.[53] Nietzsche nonetheless was content to join together with Rée and Salome touring through Switzerland and Italy together, planning their commune. The three traveled with Salomé's mother through Italy and considered where they would set up their "Winterplan" commune. This commune was intended to be set up in an abandoned monastery, but no suitable location was found. On May 13th, in Lucerne, when Nietzsche was alone with Salome, he earnestly proposed marriage to her again, which she rejected. He nonetheless was happy to continue with the plans for an academic commune. [54]. After discovering about the situation, Nietzsche's sister Elizabeth became determined to get Nietzsche away from the "immoral woman".[55] Nietzsche and Salomé spent the summer together in Tautenburg in Thuringia, often with Nietzsche's sister Elisabeth as a chaperone. Salomé reports that he asked her to marry him on three separate occasions and that she refused, though the reliability of her reports of events has come into question.[56] Arriving in Leipzig, Germany in October, Salomé and Rée separated from Nietzsche after a falling-out between Nietzsche and Salomé, in which Salomé believed that Nietzsche was desperately in love with her.

While the three spent a number of weeks together in Leipzig in October 1882, the following month Rée and Salome ditched Nietzsche, leaving for Stibbe without any plans to meet again. Nietzsche soon fell into an period of mental anguish, although he continued to write to Rée, stating "We shall see one another from time to time, won't we?"[57] In later recriminations, Nietzsche would blame on separate occasions the failure in his attempts to woe Salome both on Salome, Rée, and on the intrigues of his sister (who had written letters to the family of Salome and Rée to disrupt the plans for the commune). Nietzsche wrote of the affair in 1883, that he now felt "genuine hatred for my sister."[58]

Amidst renewed bouts of illness, living in near-isolation after a falling out with his mother and sister regarding Salomé, Nietzsche fled to Rapallo, where he wrote the first part of Thus Spoke Zarathustra in only ten days.

 
Nietzsche, 1882. Photo by Gustav Adolf Schultze (de)

By 1882 Nietzsche was taking huge doses of opium but was still having trouble sleeping.[59] In 1883, while staying in Nice, he was writing out his own prescriptions for the sedative chloral hydrate, signing them "Dr. Nietzsche".[60]

After severing his philosophical ties with Schopenhauer (who was long dead and never met Nietzsche) and his social ties with Wagner, Nietzsche had few remaining friends. Now, with the new style of Zarathustra, his work became even more alienating and the market received it only to the degree required by politeness. Nietzsche recognized this and maintained his solitude, though he often complained about it. His books remained largely unsold. In 1885, he printed only 40 copies of the fourth part of Zarathustra and distributed only a fraction of these among close friends, including Helene von Druskowitz.

In 1883 he tried and failed to obtain a lecturing post at the University of Leipzig. It was made clear to him that, in view of his attitude towards Christianity and his concept of God, he had become effectively unemployable by any German university. The subsequent "feelings of revenge and resentment" embittered him: "And hence my rage since I have grasped in the broadest possible sense what wretched means (the depreciation of my good name, my character, and my aims) suffice to take from me the trust of, and therewith the possibility of obtaining, pupils."[61]

In 1886 Nietzsche broke with his publisher Ernst Schmeitzner, disgusted by his antisemitic opinions. Nietzsche saw his own writings as "completely buried and unexhumeable in this anti-Semitic dump" of Schmeitzner—associating the publisher with a movement that should be "utterly rejected with cold contempt by every sensible mind".[62] He then printed Beyond Good and Evil at his own expense. He also acquired the publication rights for his earlier works and over the next year issued second editions of The Birth of Tragedy, Human, All Too Human, Daybreak, and The Gay Science with new prefaces placing the body of his work in a more coherent perspective. Thereafter, he saw his work as completed for a time and hoped that soon a readership would develop. In fact, interest in Nietzsche's thought did increase at this time, if rather slowly and hardly perceptibly to him. During these years Nietzsche met Meta von Salis, Carl Spitteler, and Gottfried Keller.

In 1886, his sister Elisabeth married the antisemite Bernhard Förster and travelled to Paraguay to found Nueva Germania, a "Germanic" colony—a plan Nietzsche responded to with mocking laughter.[63]Կաղապար:Failed verification Through correspondence, Nietzsche's relationship with Elisabeth continued through cycles of conflict and reconciliation, but they met again only after his collapse. He continued to have frequent and painful attacks of illness, which made prolonged work impossible.

In 1887, Nietzsche wrote the polemic On the Genealogy of Morality. During the same year, he encountered the work of Fyodor Dostoyevsky, to whom he felt an immediate kinship.[64] He also exchanged letters with Hippolyte Taine and Georg Brandes. Brandes, who had started to teach the philosophy of Søren Kierkegaard in the 1870s, wrote to Nietzsche asking him to read Kierkegaard, to which Nietzsche replied that he would come to Copenhagen and read Kierkegaard with him. However, before fulfilling this promise, he slipped too far into illness. In the beginning of 1888, Brandes delivered in Copenhagen one of the first lectures on Nietzsche's philosophy.

Although Nietzsche had previously announced at the end of On the Genealogy of Morality a new work with the title The Will to Power: Attempt at a Revaluation of All Values, he eventually seems to have abandoned this idea and instead used some of the draft passages to compose Twilight of the Idols and The Antichrist in 1888.[65]

His health seemed to improve, and he spent the summer in high spirits. In the fall of 1888, his writings and letters began to reveal a higher estimation of his own status and "fate". He overestimated the increasing response to his writings, however, especially to the recent polemic, The Case of Wagner. On his 44th birthday, after completing Twilight of the Idols and The Antichrist, he decided to write the autobiography Ecce Homo. In its preface—which suggests Nietzsche was well aware of the interpretive difficulties his work would generate—he declares, "Hear me! For I am such and such a person. Above all, do not mistake me for someone else."[66] In December, Nietzsche began a correspondence with August Strindberg and thought that, short of an international breakthrough, he would attempt to buy back his older writings from the publisher and have them translated into other European languages. Moreover, he planned the publication of the compilation Nietzsche contra Wagner and of the poems that made up his collection Dionysian-Dithyrambs.

Psychological illness and death (1889–1900) խմբագրել

 
Drawing by Hans Olde from the photographic series, The Ill Nietzsche, late 1899
 
Turin house where Nietzsche stayed (background), seen from Piazza Carlo Alberto, where he is said to have had his breakdown. At left: rear façade of Palazzo Carignano.

On 3 January 1889, Nietzsche suffered a mental breakdown.[67] Two policemen approached him after he caused a public disturbance in the streets of Turin. What happened remains unknown, but an often-repeated tale from shortly after his death states that Nietzsche witnessed the flogging of a horse at the other end of the Piazza Carlo Alberto, ran to the horse, threw his arms up around its neck to protect it, and then collapsed to the ground.[68][69]

In the following few days, Nietzsche sent short writings—known as the Wahnzettel ("Madness Letters")—to a number of friends including Cosima Wagner and Jacob Burckhardt. Most of them were signed "Dionysos", though some were also signed "der Gekreuzigte" meaning "the crucified one". To his former colleague Burckhardt, Nietzsche wrote: "I have had Caiaphas put in fetters. Also, last year I was crucified by the German doctors in a very drawn-out manner. Wilhelm, Bismarck, and all anti-Semites abolished."[70] Additionally, he commanded the German emperor to go to Rome to be shot and summoned the European powers to take military action against Germany,[71] that the pope should be put in jail and that he, Nietzsche, created the world and was in progress of having all anti-Semites shot dead.[72]

On 6 January 1889, Burckhardt showed the letter he had received from Nietzsche to Overbeck. The following day, Overbeck received a similar letter and decided that Nietzsche's friends had to bring him back to Basel. Overbeck travelled to Turin and brought Nietzsche to a psychiatric clinic in Basel. By that time Nietzsche appeared fully in the grip of a serious mental illness, and his mother Franziska decided to transfer him to a clinic in Jena under the direction of Otto Binswanger. In January 1889, they proceeded with the planned release of Twilight of the Idols, by that time already printed and bound. From November 1889 to February 1890, the art historian Julius Langbehn attempted to cure Nietzsche, claiming that the methods of the medical doctors were ineffective in treating Nietzsche's condition. Langbehn assumed progressively greater control of Nietzsche until his secretiveness discredited him. In March 1890, Franziska removed Nietzsche from the clinic and, in May 1890, brought him to her home in Naumburg. During this process Overbeck and Gast contemplated what to do with Nietzsche's unpublished works. In February, they ordered a fifty-copy private edition of Nietzsche contra Wagner, but the publisher C. G. Naumann secretly printed one hundred. Overbeck and Gast decided to withhold publishing The Antichrist and Ecce Homo because of their more radical content. Nietzsche's reception and recognition enjoyed their first surge.Կաղապար:Chronology citation needed

In 1893, Nietzsche's sister Elisabeth returned from Nueva Germania in Paraguay following the suicide of her husband. She read and studied Nietzsche's works and, piece by piece, took control of them and their publication. Overbeck eventually suffered dismissal and Gast finally co-operated. After the death of Franziska in 1897, Nietzsche lived in Weimar, where Elisabeth cared for him and allowed visitors, including Rudolf Steiner (who in 1895 had written one of the first books praising Nietzsche),[73]:{{{1}}} to meet her uncommunicative brother. Elisabeth at one point went so far as to employ Steiner as a tutor to help her to understand her brother's philosophy. Steiner abandoned the attempt after only a few months, declaring that it was impossible to teach her anything about philosophy.[74]

 
Peter Gast "corrected" Nietzsche's writings after the breakdown, without Nietzsche's approval.

Nietzsche's mental illness was originally diagnosed as tertiary syphilis, in accordance with a prevailing medical paradigm of the time. Although most commentators regard his breakdown as unrelated to his philosophy, Georges Bataille dropped dark hints ("'Man incarnate' must also go mad")[75] and René Girard's postmortem psychoanalysis posits a worshipful rivalry with Richard Wagner.[76] Nietzsche had previously written, "All superior men who were irresistibly drawn to throw off the yoke of any kind of morality and to frame new laws had, if they were not actually mad, no alternative but to make themselves or pretend to be mad." (Daybreak, 14) The diagnosis of syphilis has since been challenged and a diagnosis of "manic-depressive illness with periodic psychosis followed by vascular dementia" was put forward by Cybulska prior to Schain's study.[77][78] Leonard Sax suggested the slow growth of a right-sided retro-orbital meningioma as an explanation of Nietzsche's dementia;[8][79] Orth and Trimble postulated frontotemporal dementia[80] while other researchers have proposed a hereditary stroke disorder called CADASIL.[81][82] Poisoning by mercury, a treatment for syphilis at the time of Nietzsche's death,[83] has also been suggested.[84]

In 1898 and 1899, Nietzsche suffered at least two strokes. This partially paralyzed him, leaving him unable to speak or walk. He likely suffered from clinical hemiparesis/hemiplegia on the left side of his body by 1899. After contracting pneumonia in mid-August 1900, he had another stroke during the night of 24–25 August and died at about noon on 25 August.[85] Elisabeth had him buried beside his father at the church in Röcken bei Lützen. His friend and secretary Gast gave his funeral oration, proclaiming: "Holy be your name to all future generations!"[86]

 
Nietzsche's grave at Röcken with the sculpture Das Röckener Bacchanal by Klaus Friedrich Messerschmidt (2000)

Elisabeth Förster-Nietzsche compiled The Will to Power from Nietzsche's unpublished notebooks and published it posthumously. Because his sister arranged the book based on her own conflation of several of Nietzsche's early outlines and took great liberties with the material, the scholarly consensus has been that it does not reflect Nietzsche's intent. (For example, Elisabeth removed aphorism 35 of The Antichrist, where Nietzsche rewrote a passage of the Bible.) Indeed, Mazzino Montinari, the editor of Nietzsche's Nachlass, called it a forgery.[87]

Citizenship, nationality, ethnicity խմբագրել

General commentators and Nietzsche scholars, whether emphasizing his cultural background or his language, overwhelmingly label Nietzsche as a "German philosopher".[88][89][90][91] Others do not assign him a national category.[92][93][94] Germany had not yet been unified into a nation-state, but Nietzsche was born a citizen of Prussia, which was then part of the German Confederation.[95] His birthplace, Röcken, is in the modern German state of Saxony-Anhalt. When he accepted his post at Basel, Nietzsche applied for the annulment of his Prussian citizenship.[96] The official response confirming the revocation of his citizenship came in a document dated 17 April 1869,[97] and for the rest of his life he remained officially stateless.

Nietzsche believed that his ancestors were Polish,[98] at least toward the end of his life. Nietzsche wrote in 1888, "My ancestors were Polish noblemen (Nietzky); the type seems to have been well preserved despite three generations of German mothers."[99] At one point, Nietzsche becomes even more adamant about his Polish identity. "I am a pure-blooded Polish nobleman, without a single drop of bad blood, certainly not German blood."[100] On yet another occasion, Nietzsche stated, "Germany is a great nation only because its people have so much Polish blood in their veins ... I am proud of my Polish descent."[101] Nietzsche believed his name might have been Germanized, in one letter claiming, "I was taught to ascribe the origin of my blood and name to Polish noblemen who were called Niëtzky and left their home and nobleness about a hundred years ago, finally yielding to unbearable suppression: they were Protestants."[102]

Most scholars dispute Nietzsche's account of his family's origins. Hans von Müller debunked the genealogy put forward by Nietzsche's sister in favor of a Polish noble heritage.[103] Max Oehler, the curator of the Nietzsche Archive at Weimar, argued that all of Nietzsche's ancestors bore German names, including the wives' families.[99] Oehler claims that Nietzsche came from a long line of German Lutheran clergymen on both sides of his family, and modern scholars regard the claim of Nietzsche's Polish ancestry as a "pure invention".[104] Colli and Montinari, the editors of Nietzsche's assembled letters, gloss Nietzsche's claims as a "mistaken belief" and "without foundation."[105][106] The name Nietzsche itself is not a Polish name, but an exceptionally common one throughout central Germany, in this and cognate forms (such as Nitsche and Nitzke). The name derives from the forename Nikolaus, abbreviated to Nick; assimilated with the Slavic Nitz, it first became Nitsche and then Nietzsche.[99]

It is not known why Nietzsche wanted to be thought of as Polish nobility. According to biographer R. J. Hollingdale, Nietzsche's propagation of the Polish ancestry myth may have been part of his "campaign against Germany".[99]

Relationships and sexuality խմբագրել

Nietzsche never married. Nietzsche proposed to Lou Salomé three times, but his proposal was rejected each time.[107]Կաղապար:Full citation needed The Nietzsche scholar Joachim Köhler has attempted to explain Nietzsche's life history and philosophy by claiming that Nietzsche was homosexual. Köhler argues that Nietzsche's syphilis, which is "...usually considered to be the product of his encounter with a prostitute in a brothel in Cologne or Leipzig, is equally likely, it is now held, to have been contracted in a male brothel in Genoa."[108] Köhler also suggests Nietzsche may have had a romantic relationship as well as a friendship with Paul Rée.[109]

Köhler's views have not found wide acceptance among Nietzsche scholars and commentators. Allan Megill argues that, while Köhler's claim that Nietzsche was in confrontation with homosexual desire cannot simply be dismissed, "the evidence is very weak," and Köhler may be projecting twentieth-century understandings of sexuality on nineteenth-century notions of friendship.[109] Other scholars have argued that Köhler's sexuality-based interpretation is not helpful in understanding Nietzsche's philosophy.[110][111] Some like Nigel Rodgers and Mel Thompson have argued that continuous sickness and headaches hindered Nietzsche from engaging much with women. Yet, they bring other examples in which Nietzsche expressed his affections to other women, including Wagner's wife Cosima Wagner.[112]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 "Friedrich Nietzsche," by Dale Wilkerson, The Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002, http://www.iep.utm.edu/nietzch/(չաշխատող հղում) . 14 October 2015.
  2. ↑ 2,0 2,1 Raymond A. Belliotti, Jesus or Nietzsche: How Should We Live Our Lives? (Rodopi, 2013), 195–201
  3. ↑ 3,0 3,1 Russell, Bertrand (1945). A History of Western Philosophy. New York: Simon and Schuster. էջեր 766, 770. ISBN 0-671-20158-1.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Wicks, R. (Summer 2011) "Friedrich Nietzsche". The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.). Retrieved 6 October 2011.
  5. ↑ Anderson, R. Lanier (17 March 2017). «Friedrich Nietzsche». Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  6. ↑ Brobjer, Thomas. Nietzsche's philosophical context: an intellectual biography, p. 42. University of Illinois Press, 2008.
  7. ↑ Bernd, Magnus. «Nietzsche, Friedrich». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 19 May 2012-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 Robert Matthews (4 May 2003), "'Madness' of Nietzsche was cancer not syphilis", The Daily Telegraph.
  9. ↑ McKinnon, A. M. (2012). 'Metaphors in and for the Sociology of Religion: Towards a Theory after Nietzsche'. Journal of Contemporary Religion, vol 27, no. 2, pp. 203–16 [1]
  10. ↑ See his own words: F. Nietzsche (1888), Twilight of the Idols. "Four Great Errors", 1, tr. W. Kaufmann & R.J. Hollingdale (online version). A strict example of a cause-and-effect mismatch, with regard to the God-creator as the cause and our concepts as the effects, is perhaps not fully stressed in this fragment, but the more explicit it is stressed in the same book, chapter "»Reason« in philosophy", 4, as well as in The Antichrist (57, where real and imaginary origins are contrasted, and 62, where he calls Christianity 'a fatality'—'fatal' also meaning 'unavoidable') and in The Genealogy of Morals, books 1–3, among others. The topic of "false origins" of ideas is also suggested in The Four Great Errors, 3, and (precisely about morality) in e.g. The Will to Power, tr. W. Kaufmann, 343 (online text here).
  11. ↑ K. Gemes, J. Richardson, The Oxford Handbook of Nietzsche, Oxford Univ. Press, 2013, pp. 177–78 ("The Duality of Nietzsche's Theory of the Will to Power: The Psychological and Cosmological Aspects"). Read online here
  12. ↑ 1941-, Lampert, Laurence (1986). Nietzsche's teaching : an interpretation of Thus spoke Zarathustra. New Haven: Yale University Press. ISBN 0300044305. OCLC 13497182. {{cite book}}: |last= has numeric name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  13. ↑ Bowman, William (2016). Friedrich Nietzsche: Herald of a New Era. Hazar Press. էջեր 39–59. ISBN 978-0997570304.
  14. ↑ Golomb, Jacob and Robert S. Wistrich (eds.), 2002, Nietzsche, Godfather of Fascism?: On the Uses and Abuses of a Philosophy. Princeton, N.J.: Princeton University Press.
  15. ↑ Marianne Constable, "Genealogy and Jurisprudence: Nietzsche, Nihilism, and the Social Scientification of Law," Law & Social Inquiry 19, no. 3 (1 July 1994): 551–90.
  16. ↑ «100 years after death, Nietzsche's popularity keeps growing: 6/01».
  17. ↑ Kaufmann, 1974, էջ 22
  18. ↑ 18,0 18,1 Wicks, Robert (1 January 2014). Zalta, Edward N. (ed.). Friedrich Nietzsche (Winter 2014 ed.).
  19. ↑ Brobjer, Thomas H. «Why Did Nietzsche Receive a Scholarship to Study at Schulpforta?». Nietzsche-Studien. 30: 322–27.
  20. ↑ Krell, David Farrell, and Donald L. Bates. The Good European: Nietzsche's work sites in word and image. University of Chicago Press, 1997.
  21. ↑ Cate, 2005, էջ 37
  22. ↑ Hayman, Ronald. Nietzsche: A Critical Life, p. 42. Oxford University Press, 1980.
  23. ↑ Kohler, Joachim. Nietzsche & Wagner: A Lesson in Subjugation, p. 17. Yale University Press, 1998.
  24. ↑ Hollingdale, R.J. Nietzche: The Man and his Philosophy, p. 21. Cambridge University Press, 1999.
  25. ↑ His "valedictorian paper" (Valediktionsarbeit, graduation thesis for Pforta students) was titled "On Theognis of Megara" ("De Theognide Megarensi"); see Anthony K. Jensen, Helmut Heit (eds.), Nietzsche as a Scholar of Antiquity, A&C Black, 2014, p. 4.
  26. ↑ 26,0 26,1 Schaberg, William (1996), The Nietzsche Canon, University of Chicago Press, էջ 32
  27. ↑ Salaquarda, Jörg (1996), «Nietzsche and the Judaeo-Christian tradition», The Cambridge Companion to Nietzsche, Cambridge: Cambridge University Press, էջ 99
  28. ↑ Higgins, Kathleen (2000), What Nietzsche Really Said, Random House, NY, էջ 86
  29. ↑ Nietzsche, Letter to His Sister (1865). Արխիվացված է օրիգինալից 24 November 2012-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  30. ↑ «Friedrich Nietzsche (German philosopher) – Encyclopædia Britannica». Encyclopædia Britannica. 22 April 2014. Վերցված է 22 August 2014-ին.
  31. ↑ Pence, Charles H. (2011). «Nietzsche's aesthetic critique of Darwin». History and Philosophy of the Life Sciences. 33 (2): 165–90. PMID 22288334.
  32. ↑ Hayman, Ronald. Nietzsche: A Critical Life, p. 93. Oxford University Press (New York), 1980.
  33. ↑ Nietzsche, Friedrich. Letter to Karl Von Gersdorff, June 1868.
  34. ↑ Nietzsche, Friedrich (November 1868), Letter to Rohde
  35. ↑ Anthony K. Jensen, Helmut Heit (eds.), Nietzsche as a Scholar of Antiquity, A&C Black, 2014, p. 129.
  36. ↑ Kaufmann, 1974, էջ 25
  37. ↑ Bishop, Paul (2004), Nietzsche and Antiquity, էջ 117
  38. ↑ Anthony K. Jensen, Helmut Heit (eds.), Nietzsche as a Scholar of Antiquity, A&C Black, 2014, p. 115.
  39. ↑ George E. McCarthy, Dialectics and Decadence
  40. ↑ Between 1868 and 1870, he published two other studies on Diogenes Laertius: De Fontibus Diogenis Laertii ("On the Sources of Diogenes Laertius"; Part I: 1868, Part II: 1869) and Analecta Laertiana (1870); see Jensen and Heit (eds.), 2014, p. 115.
  41. ↑ Hecker, Hellmuth: "Nietzsches Staatsangehörigkeit als Rechtsfrage", Neue Juristische Wochenschrift, Jg. 40, 1987, nr. 23, pp. 1388–91.
  42. ↑ His, Eduard: "Friedrich Nietzsches Heimatlosigkeit", Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde, vol. 40, 1941, p. 159–86. Note that some authors (among them Deussen and Montinari) mistakenly claim that Nietzsche became a Swiss citizen.
  43. ↑ Sax, L. (2003). «What was the cause of Nietzsche's dementia?». Journal of Medical Biography. 11 (1): 47–54. doi:10.1177/096777200301100113. PMID 12522502.
  44. ↑ Schain, Richard (2001), The Legend of Nietzsche's Syphilis, Westwood: Greenwood Press.Կաղապար:Full citation needed
  45. ↑ Green, M.S. Nietzsche and the Transcendental Tradition. University of Illinois Press, 2002.Կաղապար:Full citation needed
  46. ↑ http://www.bookrags.com/ebooks/11419/1.html#gsc.tab=0
  47. ↑ Güntzel, Stephan (15 October 2003), «Nietzsche's Geophilosophy», Journal of Nietzsche Studies (English and German), University Park (Penn State): The Pennsylvania State University Press, 25: 85, Արխիվացված է օրիգինալից 27 September 2007-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link); republished on HyperNietzsche.
  48. ↑ Cate, 2005, էջ 221
  49. ↑ Cate, 2005, էջ 297
  50. ↑ Cate, 2005, էջ 415
  51. ↑ «Nietzsche and Lou Andreas-Salomé», F Nietzsche, DE
  52. ↑ Nietzsche: The Man and his Philosophy, by R.J. Hollingdale (Cambridge University Press 1999), page 149
  53. ↑ Nietzsche: The Man and his Philosophy, by R.J. Hollingdale (Cambridge University Press 1999), page 149
  54. ↑ Nietzsche: The Man and his Philosophy, by R.J. Hollingdale (Cambridge University Press 1999), page 149
  55. ↑ Nietzsche: The Man and his Philosophy, by R.J. Hollingdale (Cambridge University Press 1999), page 151
  56. ↑ Kaufmann, 1974, էջ 49
  57. ↑ Nietzsche: The Man and his Philosophy, by R.J. Hollingdale (Cambridge University Press 1999), page 152
  58. ↑ Nietzsche: The Man and his Philosophy, by R.J. Hollingdale (Cambridge University Press 1999), page 152
  59. ↑ Cate, 2005, էջ 389
  60. ↑ Cate, 2005, էջ 453
  61. ↑ Nietzsche, Friedrich. Letter to Peter Gast. August 1883.
  62. ↑ «Correspondences». Thenietzschechannel.com. 1 February 2000. Վերցված է 27 November 2013-ին.
  63. ↑ «Förster-Nietzsche, Elisabeth». Encyclopædia Britannica (online ed.). 10 October 2008.(չաշխատող հղում)
  64. ↑ Nietzsche, Friedrich. Letter to Peter Gast. March 1887.
  65. ↑ Montinari, Mazzino (1974), Friedrich Nietzsche translated as Friedrich Nietzsche. Eine Einführung (German), Berlin-New York: De Gruyter, 1991{{citation}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link); and Friedrich Nietzsche (French), PUF, 2001{{citation}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  66. ↑ Nietzsche, 1888d, Preface, section 1
  67. ↑ [https://books.google.com/books?id=Xeb80itrlRIC&pg=PA80
  68. ↑ Kaufmann, 1974, էջ 67
  69. ↑ Anacleto Verrecchia, "Nietzsche's Breakdown in Turin," in Nietzsche in Italy, ed. Thomas Harrison (Stanford University: ANMA Libri, 1988) 105–12
  70. ↑ Simon, Gerald (January 1889). «Nietzsches Briefe. Ausgewählte Korrespondenz. Wahnbriefe». The Nietzsche Channel. Վերցված է 24 August 2013-ին. «Ich habe Kaiphas in Ketten legen lassen; auch bin ich voriges Jahr von den deutschen Ärzten auf eine sehr langwierige Weise gekreuzigt worden. Wilhelm, Bismarck und alle Antisemiten abgeschafft.»
  71. ↑ Zweig, Stefan (1939), Master Builders [trilogy], The Struggle with the Daimon, Viking Press, p. 524.
  72. ↑ Nietzsches Briefe, Ausgewählte Korrespondenz, Wahnzettel 1889.
  73. ↑ Steiner, Rudolf (1895), Friedrich Nietzsche, ein Kämpfer gegen seine Zeit, Weimar{{citation}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  74. ↑ Bailey, Andrew (2002), First Philosophy: Fundamental Problems and Readings in Philosophy, Broadview Press, էջ 704
  75. ↑ Bataille, Georges (translated by Annette Michelson), "Writings on Laughter, Sacrifice, Nietzsche, Un-Knowing," Special issue, October no. 36, Spring 1986, pp. 42–45.
  76. ↑ René Girard, "Superman in the Underground: Strategies of Madness—Nietzsche, Wagner, and Dostoevsky", MLN, Vol. 91, No. 6, Comparative Literature. (December 1976), pp. 1161–85.
  77. ↑ Cybulska, EM (August 2000). «The madness of Nietzsche: a misdiagnosis of the millennium?». Hospital Medicine. 61 (8): 571–75. doi:10.12968/hosp.2000.61.8.1403. PMID 11045229.
  78. ↑ Schain, Richard (2001). The Legend of Nietzsche's Syphilis. Westport: Greenwood Press. ISBN 0-313-31940-5.[Հղում աղբյուրներին]
  79. ↑ Leonard Sax, "What was the cause of Nietzsche's dementia?" Journal of Medical Biography 2003; 11: 47–54.
  80. ↑ Orth, M; Trimble, MR (December 2006). «Friedrich Nietzsche's mental illness—general paralysis of the insane vs. frontotemporal dementia». Acta Psychiatrica Scandinavica. 114 (6): 439–44, discussion 445. doi:10.1111/j.1600-0447.2006.00827.x. PMID 17087793.
  81. ↑ Hemelsoet D, Hemelsoet K, Devreese D (March 2008). «The neurological illness of Friedrich Nietzsche». Acta Neurologica Belgica. 108 (1): 9–16. PMID 18575181. Արխիվացված է օրիգինալից 6 July 2011-ին. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  82. ↑ Robert Wicks, Stanford Encyclopedia of Philosophy, first published Fri 30 May 1997; substantive revision Fri 29 April 2011, Friedrich Nietzsche. Retrieved 19 January 2014, "...some maintain that he suffered from CADASIL syndrome, a hereditary stroke disorder...."
  83. ↑ Dayan, L; Ooi, C (October 2005). «Syphilis treatment: old and new». Expert opinion on pharmacotherapy. 6 (13): 2271–80. doi:10.1517/14656566.6.13.2271. PMID 16218887.
  84. ↑ Hammond, David (2013). Mercury Poisoning: The Undiagnosed Epidemic. էջ 11.
  85. ↑ Concurring reports in Elisabeth Förster-Nietzsche's biography (1904) and a letter by Mathilde Schenk-Nietzsche to Meta von Salis, 30 August 1900, quoted in Janz (1981) p. 221. Cf. Volz (1990), p. 251.
  86. ↑ Schain, Richard, Nietzsche's Visionary Values – Genius or Dementia?, Philosophos, Արխիվացված է օրիգինալից 13 May 2006-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  87. ↑ Montinari, Mazzino. The 'Will to Power' Does Not Exist.
  88. ↑ «Nietzsche», The Stanford Encyclopedia of Philosophy
  89. ↑ Nietzsche: A Very Short Introduction, preview, ISBN 0192854143
  90. ↑ «Friedrich Nietzsche», Encyclopædia Britannica
  91. ↑ Magnus, Bernd; Higgins, Kathleen Marie (1996-01-26). The Cambridge Companion to Nietzsche. էջ 1. ISBN 9780521367677.
  92. ↑ Craid, Edward, ed. (2005), The Shorter Routledge Encyclopedia of philosophy, Abingdon: Routledge, էջեր 726–41
  93. ↑ Blackburn, Simon (2005), The Oxford Dictionary of Philosophy, Oxford: Oxford University Press, էջեր 252–53
  94. ↑ Rée, Jonathan; Urmson, JO, eds. (2005) [1960]. The Concise encyclopedia of western philosophy (3rd ed.). London: Routledge. էջեր 267–70. ISBN 0-415-32924-8.
  95. ↑ Mencken, Henry Louis (18 December 2008). The Philosophy of Friedrich Nietzsche. Wilder Publications. էջեր 11–. ISBN 978-1-60459-331-0.
  96. ↑ Janz, Curt Paul (1978), Friedrich Nietzsche: Biographie, vol. 1, Munich: Carl Hanser, էջ 263, «Er beantragte also bei der preussischen Behörde seine Expatriierung (translation: he accordingly applied to the Prussian authorities for expatrification)»
  97. ↑ Colli, Giorgio; Montinari, Mazzino (1993), «Entlassungsurkunde für den Professor Friedrich Wilhelm Nietzsche aus Naumburg», Nietzsche Briefwechsel: Kritische Gesamtausgabe (German), vol. I.4, Berlin: Walter de Gruyter, էջ 566, ISBN 3-11-012277-4{{citation}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  98. ↑ Mencken, Henry Louis (1913). Friedrich Nietzsche. Transaction Publishers. էջ 6. ISBN 978-1-56000-649-7.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 99,3 Hollingdale, RJ (1999), Nietzsche: The Man and His Philosophy, Cambridge University Press, էջ 6
  100. ↑ Fredrick Appel Cornell, Nietzsche Contra Democracy. University Press (1998), p. 114
  101. ↑ Mencken, Henry Louis (2006) [1908], The Philosophy of Friedrich Nietzsche, University of Michigan, էջ 6
  102. ↑ Letter to Heinrich von Stein, December 1882, KGB III 1, Nr. 342, p. 287; KGW V 2, p. 579; KSA 9 p. 681
  103. ↑ von Müller, "Nietzsches Vorfahren", reprinted Nietzsche-Studien 31 (2002): 253–75.
  104. ↑ Mencken, Henry Louis (2003), The Philosophy of Friedrich Nietzche, introd. & comm. Charles Q. Bufe, US: See Sharp Press, էջ 2
  105. ↑ Letter to Heinrich von Stein, December 1882, KGB III 7.1 p. 313.
  106. ↑ Letter to Georg Brandes, 10. 4. 1888, KGB III 7.3/1 p. 293.
  107. ↑ "Nietzsche's and Nietzsche and Lou Andreas-Salomé." Nietzsche's and Nietzsche and Lou Andreas-Salomé.
  108. ↑ Köhler, Joachim (2002). Zarathustra's secret: the interior life of Friedrich Nietzsche. New Haven: Yale University Press. էջ xv. ISBN 0-300-09278-4.
  109. ↑ 109,0 109,1 Allan Megill (1996). «Historicizing Nietzsche? Paradoxes and Lessons of a Hard Case». The Journal of Modern History. 68 (1): 114–52. doi:10.1086/245288. JSTOR 2124335.
  110. ↑ Michael W. Grenke (2003). «How Boring...». The Review of Politics. 65 (1): 152–54. doi:10.1017/s0034670500036640. JSTOR 1408799.
  111. ↑ Mathias Risse. «Zarathustra's Secret. The Interior Life of Friedrich Nietzsche». Notre Dame Philosophical Reviews.
  112. ↑ Rogers, N., & Thompson, M. (2004). Philosophers Behaving Badly. London: Peter Owen.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Anna_Talalyan/Ավազարկղ&oldid=5680915» էջից