Հին քաղաք (Ռիգա)
Հին քաղաք (լատիշ․՝ Vecrīga), Ռիգայի հնագույն մասը՝ Դաուգավա գետի աջ ափին։ Հայտնի է իր տաճարներով, պատմական շինություններով։ Սահմանափակված է Նոյեմբերի 11-ի, Հունվարի 13-ի, Կրիշյանիս Վալդեմարի փողոցով ու Ասպազիյաս ու Զիգֆրիդ Աննա Մեյերովիցայի անվան զբոսայգիներով։ Մակերեսը 438,3 հա է (1 083 ակր)։
| Բնակավայր | ||
|---|---|---|
| Հին քաղաք | ||
 | ||
| Երկիր |  Լատվիա | |
| Մակերես | 94,4 հեկտար | |
| ||
1967 թվականին Հին քաղաքը ստացել է պահպանվող տարածքի կարգավիճակ, իսկ 1983 թվականից քաղաք-հուշարձան։ 1997 թվականին Ռիգայի պատմական կենտրոնը (Հին քաղաք) ընդգրկվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկի մեջ։
Պատմություն խմբագրել
Ճարտարապետ Վիլհելմ Նեյմանի կարծիքով 1201 թվականին եպիսկոպոս Ալբերտ Բուքսգևդենի հիմնադրած հին Ռիգան գտնվել է ժամանակակից Շկյունյու և Կալկյու թողոցների խաչմերուկում։ Այստեղ են գտնվել Ռիգայի գլխավոր եկեղեցին՝ Սուրբ Պետրոսի տաճարը, օրդենի ամրոցը, եպիսկոպոսի նստավայրը, հնարավոր է, քաղաքային շուկան։ Այստեղ են խաչվել քաղաքի գլխավոր փողոցները։ Աստիճանաբար քաղաքն իր մեջ է ներառել շրջակա տարածքները՝ լիվերի գյուղը, նոր շուկայի տարածքը, արվարձանները։ Քաղաքի տարածքի ձևավորումը իր շրջակա ամրոցներով ավարտվել է 13-րդ դարի վերջին։
1936 թվականին լատվիացի պատմաբան Յանիս Ստրաուբերգսը վարկած է առաջ քաշել այն մասին, որ հին Ռիգան ունեցել է երկու կենտրոն` լիվերի բնակավայրը, որը, հնարավոր է գտնվել է Ռիձինիի ափի ծովախորշի մոտ, և լիվերի՝ Դաուգավայի ափին գտնվող տարածքը (ներկայումս՝ Ռիգայի մայր տաճարի շրջակայք)։ Հիմնական ճանապարհը, հնարավոր է, անցել է ներկայիս Սմիլշու, Շկյունյու և Մարստալյու փողոցներով։ Ալբերտ եպիսկոպոսի օրոք շինարարությունն ընթացել է արդեն ազատ տարածքներում։
1961 թվականին Ռիգայի ծագման մասին իր աշխատությունն է հրապարակել Ֆ. Բեբիբգհոֆենը, որը փաստարկումներ է ներկայացրել ի պաշտպանություն Նեյմանի միակենտրոն վարկածի (Ռիգայի փողոցներ, այնտեղ գտնվող շինություններ)։
Արտահայտված կարծիքները պետք է հիմնավորեին Ռիգայի գերմանական (Նեյման, Բենինգհոֆ) կամ բալթյան (Ստրաուբերգ) ծագման մասին։
Ռիգայի՝ 13-րդ դարի պատմությունը նկարագրված է Հենրիխ Լիտվացու կողմից։ Արդեն 1211 թվականին Ալբերտ եպիսկոպոսը սկսել է նոր նստավայրի կառուցումը։ 1215 թվականի հրդեհը ոչնչացրել է Ռիգայի զգալի մասը` ներառյալ եպիսկոպոսի հին նստավայրը և քաղաքային տաճարը։ 1297 թվականին օրդենի ամրոցն ավերվել է այն գրաված ռիգացիների կողմից, սակայն 1330 թվականին օրդենին հաջողվել է իր իշխանությունը վերականգնել Ռիգայում. օրդենի նոր ամրոցը կառուցվել է քաղաքի հյուսիսարևմտյան մասում։
14-րդ դարի սկզբին նոր տարածք` Դաուգավայի ափ է տեղափոխվել քաղաքային շուկան։ 1330-ական թվականներին նրա կողքին կառուցվել է Ռիգայի ռատուշան, իսկ նրա դիմաց` Նոր տունը (հետագայում հայտնի է եղել որպես Սևագլուխների տուն)։ Ռատուշայի հրապարակը եղել է քաղաքի հասարակական կյանքի կենտրոնը. այստեղ են հայտարարվել որոշումներ, ընդունվել երդման արարողություններ, անցկացվել հանդիսավոր միջոցառումներ, մրցաշարեր, թատերականացված ներկայացումներ։
Քաղաքացիների մեծ մասը վարել է բնատնտեսություն։
1293 թվականին ընդունվել է շինարարական առաջին ծրագիրը, որում մասնավորապես նշվել է շինությունների առավելագույն չափը (բարձրությունը` 15 մ, լայնությունը`8 մ), պահանջվել է տների կառուցումը ուղղագիծ փողոցներով, ամբողջովին արգելվել է փայտանյութի կիրառությունը տների շինարարության մեջ։
15-րդ դարի սկզբին Ռիգան տիպիկ հանզայական քաղաք է եղել։ 1500 թվականի 393 հողամասերում կառուցվել է 353 բնակելի տուն, մնացածը զբաղեցրել են առևտրական շինությունները։ Քաղաքի տների մեկ երրորդը կառուցվել է քարից։
Ռիգա գետը, որը Հին քաղաքով անցել է Մեյստարու-Կալեյու-Մինստերեյաս փողոցների գծով, աստիճանաբար անհետացել է քաղաքից այնտեղ լցված կենցաղային աղբի պատճառով, չնայած գետի հունի մաքրման աշխատանքներ են ձեռնարկվել։ 17-րդ դարում, երբ կառուցվել են քաղաքային ամրությունները, գետի վերին հոսանքը շրջապատել են հողապատնեշով։ 1860 թվականի վերջին քաղաքային պատնեշները քանդել են և գետն անցկացրել ստորգետնյա ջրանցք, որը տանում է Դաուգավա։ Մինչև 19-րդ դարը գոյատևած ջրանցքի ուղղությամբ է անցնում ներկայիս Ռիձենես փողոցը։ Ներկայումս Լիվերի հրապարակում ալիքավոր սալիկներով և հատուկ ընտրված բուսականությամբ ոճավորվել է անհետացած գետի հունը[1]։
1903 թվականի մշակվել է Հին քաղաքի վերապլանավորման նախագիծը` թելադրված տնտեսական նոր հարաբերությունների պահանջներով։ Նախատեսվել է ուղղել ու ընդարձակել փողոցները, կառուցել վարչական, ֆինանսական ու այլ շինություններ, որոնք կհանգեցնեին պատմական շենքերի քանդմանը։ Այդ ծրագիրը մասամբ իրագործվել է։
Հին քաղաքի թաղամասերի վերակառուցումը շարունակվել է 1920-1941 թվականներին[2]։
Հին քաղաքը խիստ տուժել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ 1941-1944 թվականներին ավերվել է Հին քաղաքի շինությունների մեկ երրորդը[3]։ Կորուստների սուր զգացողությունն արտահայտվել է Հին Ռիգայի՝ որպես հին կինոյի համեմատական ընկալումով[4]։
Ճարտարապետություն խմբագրել
Միջնադարյան այլ քաղաքների նման Ռիգան ունեցել է պաշտպանական մի քանի գոտի։ Պաշտպանական առաջին պատերը կառուցվել են 1206-1207 թվականներին։ Փարիզի հաշտության պայմանագրի (1856) համաձայն՝ Ռիգայի ամրոցային պաշտպանությունները, այդ թվում` ամրոցային պատերը պետք է քանդվեին։ Պատերի հատվածներ են պահպանվել Մորստալյու փողոցում, իսկ 1960 թվականին պատի ոչ մեծ հատված վերականգնվել է Յանովա պալատում` Տորնյա և Տրոկշինո փողոցների միջև[5]։
16-րդ դարում, երբ սկսվել է կիրառվել հրանոթային զենքը, քաղաքի շրջակայքի քարե պատերը կորցրել են իրենց նշանակությունը, քանի որ դրանք կարող էին քանդվել խոշոր տրամաչափի զենքերից։ Այդ պատճառով 16-րդ դարի կեսին քաղաքը սկսել են ամրացնել` արտաքին կողմից հողաթմբեր ձևավորելով։ Այդ հողաթմբերի բարձրությունը հասնում է 8-11 մ-ի։ Ամրությունների միջև առաջացել են եռանկյուն կղզյակներ, որոնք լրացուցիչ ամրությունների դեր են կատարել։ Փայտե կամրջակները դրանք կապել են երկու ափերին, դրանցով ճանապարհը հասնում է քաղաքային դարպասների մոտ։
14-րդ դարին են վերաբերում ամրոցային աշտարակներին առնչվող առաջին հիշատակությունները, որոնց թիվն աստիճանաբար հասել է 27-ի։ Ներկայումս նրանցից մի քանիսն են պահպանվել խիստ քանդված վիճակում[6]։ Սուրբ հոգու աշտարակը ներառված է Օրդենի նոր ամրոցում, Աղջկա աշտարակը կառուցվել է Արսենալի շենքի մոտ։ Տրոկշինո փողոցում պահպանվել են Ռամերի աշտարակից հատվածներ, լավ պահպանվել է Վառոդի աշտարակը։ Ամրոցային պատերից մեր օրեր են հասել միայն Շվեդական դարպասները[7]։
Հին քաղաքի շենքերը շատ բազմազան են իրենց ճարտարապետությամբ, որի ընդհանուր ոճը միջնադարյան շունչ ունի։ Կան գոթական ոճով կառուցված շինություններ` Սուրբ Պետրոսի եկեղեցին, Սուրբ Հակոբի եկեղեցին, Երեք եղբայր համալիրը, մաներիզմի, բարոկկո ոճով շենքեր, ռեֆորմիստական եկեղեցին, կլասիկ ոճի օրինակներ (Արսենալ), էկլեկտիկ շենքեր (բիրժա), մոդեռն ոճով (Կատուներով տուն, Դետմանի տուն, «Hotel Neiburgs»` նախատեսված Ռիգայի լատիշական համայնքի համար։ Վերջին տարիներին ի հայտ են եկել ժամանակակից ոճով շենքեր, որոնք հաճախ են քննարկվում հասարակական շրջանակներում[8]։
Միջպատերազմյան շրջանում Հին քաղաքում կառուցվել են մասշտաբային մի քանի շենքեր` Կենտրոնական հանրախանութը, Ֆինանսների նախարարությունը, Ռազմական թանգարանը։ Քանդվել են Ռիգայի մայր տաճարի հարակից շինությունը, Ալբերտի հրապարակի կառույցները։
Թանգարաններ խմբագրել
- Ռազմական թանգարան
- Ռիգայի պատմության և ծովագնացության թանգարան
- Սպորտի լատվիական թանգարան
- Լատվիայի լուսանկարչության թանգարան
- Ռիգայի ամրոց
- Լատվիայի պատմության ազգային թանգարան
- Արտասահմանյան արվեստի թանգարան
- Դեկորատիվ-կիրառական արվեստի թանգարան
- Լատվիայի օկուպացիայի թանգարան
- Լատվիական ճարտարապետության թանգարան
- Ռիգայի կինոթանգարան
Ճարտարապետներ խմբագրել
17-րդ դարի վերջին Ռիգան նշանավորվել է Ռուպերտ Բինդենշուի նախագծերով։
Ռիգայի խոշորագույն ճարտարապետը 18-րդ դարում եղել է Քրիստոֆ Հաբերլանդը։ Նրա նախագծով կառուցված շենքերը` բյուրգերական կլասիցիզմ ոճով, մինչ օրս ճանաչելի են ու համարվում են քաղաքի փողոցների զարդարանքը։
Քաղաքային նոր շենքերի մասշտաբային պլանավորումը եղել է Ռիգայի՝ որպես ամրոցի կարգավիճակի հռչակումից հետո (1856)։ Այն մշակվել է Յոհան Ֆելսկոյի ու Օտտո Դիտցեի ղեկավարությամբ։
1850-ական թվականներին, երբ ճարտարապետության մեջ իշխող է դարձել էկլեկտիկ ոճը, Ռիգայի հասարակական առաջին շենքերի կառուցման համար Սանկտ Պետերբուրգից հրավիրվել են ճարտարապետներ Հարալդ Բոսսեն (Harald Julius Bosse, 1812—1894 և Կառլ Բեյնեն (Karl Beyne, 1815—1858): Ավելի ուշ նրանց են միացել Հենրիխ Շեելը (Heinrich Karl Scheel, 1829—1909), Լյուդվիգ Բոնշտեդտը (Ludwig Franz Karl Bohnstedt, 1822—1885) և Ռոբերտ Պֆլուգը (Robert August Pflug, 1832—1885):
1862 թվականին բացված Պոլիտեխնիկումը սկսել է պատրաստել նաև ճարտարապետներ։ Այն ավարտած լատիշ առաջին ճարտարապետներից է եղել Կոնստանդին Պեկշենսը։ Ավելի ուշ Պեկշենսի նախագծային գրասենյակում է ծնվել լատիշական ավանդական ոճի համադրումը նոր ճարտարապետական ոճերին, որը ստացել է յուգենդ ոճ անվանումը։ Նրա ներկայացուցիչներից են Էյժեն Լաուբեն, Ալեքսանդր Վանագսը։
Ռիգայում ավելի քան 70 շինություն կառուցվել է Յանիս Բաումանիսի նախագծերով։
Միջպատերազմյան շրջանի (1920-1940) Ռիգայի նշանավոր ճարտարապետ-նկարիչներից է եղել Սերգեյ Անտոնովը։
Խորհրդային ժամանակաշրջանում հին Ռիգայում մի շարք շինություններ կառուցվել են Օսվալդ Տիլմանիսի նախագծերով։
Պատկերասրահ խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Считается, что своё название Рига приобрела от речки, на берегу которой расположился город». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
- ↑ Как у рижан украли историю…
- ↑ После боев на улице Риги
- ↑ Ю. М. Васильев Рига, памятники зодчества. Рига: Изд-во «Лиесма». 1971
- ↑ Фрагменты городских стен на улице Марсталю
- ↑ Остатки Девичей башни
- ↑ Некогда на набережной Риги были видны городские крепостные стены и башни.
- ↑ «Старый город прирастает новостройками». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 10-ին.
Գրականություն խմբագրել
- Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. Под ред. С. А. Аннинского. М-Л. 1938.[1]
- Эргле З., Циелава С. О чём рассказывают дома и улицы Старой Риги. Рига: Лиесма, 1971
- Васильев Ю. М. Рига, памятники зодчества. Рига, «Лиесма», 1971. 285 с.
- Neumann W. Der Stadtplan als geschichtliche Urkunde. Mitteilungen aus der livländischen Geschichte. XXI, 1911
- Benninghoven F. Rigas Entstehung und frühhansische Kaufmann. Norg- und osteuropäische Geschichtsstundien. Bd. 3. Hamburg, 1961.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հին քաղաք (Ռիգա)» հոդվածին։ |