Վիքիպեդիա

Հենրիխ Գլարեան

շվեյցարացի պոլիմաթ և հումանիստ

Հենրիխ Գլարեան (լատին․՝ Glareanus, իսկական ազգանունը՝ Loris, Loritus, 1488[1][2], Մոլլիս, Glarus Nord, Գլարուս (կանտոն), Շվեյցարիա - մարտի 28, 1563[2], Ֆրայբուրգ իմ Բրայսգաու, Բադեն-Վյուրթեմբերգ[3]), շվեյցարացի հումանիստ՝ երաժշտության տեսաբան, աշխարհագրագետ, պատմաբան, բանասեր, մաթեմատիկոս։

Հենրիխ Գլարեան
գերմ.՝ Heinrich Glarean
Դիմանկար
Ծնվել է1488[1][2]
ԾննդավայրՄոլլիս, Glarus Nord, Գլարուս (կանտոն), Շվեյցարիա
Մահացել էմարտի 28, 1563[2]
Մահվան վայրՖրայբուրգ իմ Բրայսգաու, Բադեն-Վյուրթեմբերգ[3]
ՔաղաքացիությունՇվեյցարիա
Կրոնկաթոլիկություն[4][5]
ԿրթությունՔյոլնի համալսարան
Մասնագիտությունբանաստեղծ, երաժշտագետ, երաժշտության տեսաբան, գրող, համալսարանի դասախոս, մաթեմատիկոս, պատմաբան, երաժիշտ, փիլիսոփա և աշխարհագրագետ
ԱշխատավայրՖրայբուրգի համալսարան
 Glarean Վիքիպահեստում

Կենսագրություն խմբագրել

Իր լատիներեն կեղծանունը Գլարեան ստացել է հայրենի կանտոնի անունից։ 1510 թվականին ավարտել է Քյոլնի համալսարանը, որտեղ սովորել է փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, մաթեմատիկա և երաժշտություն, նրա ուսուցիչներից է եղել աստվածաբան և երաժշտության տեսաբան Յոհան Կոկլեյը (1479-1552)։ Մաքսիմիլիան I Հաբսբուրգցուն ուղղված բանաստեղծական ներբողի համար նրան շնորհել են կայսերական մրցանակներ, այդ թվում՝ դափնեպսակ (1512)։ 1514 թվականին տեղափոխվել է Բազել, որտեղ բնակվել է մինչև 1529 թվականը։ 1516 թվականին մեկնել է Իտալիա, 1517 թվականին՝ Ֆրանսիա, որտեղ հանդիպել է առաջատար հումանիստների, այդ թվում՝ կոմպոզիտոր Ժան Մուտոնի հետ։ 1529 թվականից Ֆրայբուրգի համալսարանի պոետիկայի, պատմության, աշխարհագրության պրոֆեսոր էր։ Հանդես է եկել Ռեֆորմացիոն շարժման դեմ։ Վարժ տիրապետել է հունարենին։ Մտերմացել է Էրազմ Ռոտերդամացու հետ, ով մեծ ազդեցություն է ունեցել Գլարեանի աշխարհայացքի վրա, կանխորոշել անտիկ փիլիսոփայության և մշակույթի նրա ընկալման բնույթը։

Գիտական գործունեություն խմբագրել

Գլարեանի ստեղծագործություններից (լատիներեն, այդ թվում՝ «Երաժշտության ներածություն», 1516), նշանավոր է «Դոդեկախորդ» տրակտատը (հունարենից թարգմանաբար՝ «Տասներկու լարանի»), որը հրատարակվել է 1547 թվականին, բայց գրվել է, ինչպես կարծում են ժամանակակից հետազոտողները, մոտավորապես 1539 թվականին[6]։ Գիտնական Գլարեանին բնորոշ է ճշտության ձգտումը և տերմինաբանության միանշանակությունը՝ «Այն, ինչ օգտագործվում էր հների կողմից, հիմնականում, բանաստեղծական ազատության տեսքով, կարելի է աչք փակել դրա վրա։ Բայց գիտական շարադրանքում ամեն ինչ այլ է։ Գիտական առարկաների բառապաշարը պետք է լինի անսասան և հաստատուն, այլապես ամենուր շարունակական ու անվերջ սխալ կստացվի»[7]։

Երաժշտության գիտական ուսումնասիրությամբ լուրջ զբաղվողներից Գլարեանը պահանջում էր պահպանել երեք կարևորագույն պայմաններ՝ թվաբանության իմացություն, հունարեն լեզվի (առնվազն նախնական) իմացություն, միալարի տիրապետում։

  Դիմում եմ յուրաքանչյուր երիտասարդի <...>, ով ցանկանում է դառնալ այդ գիտության արժանավոր սպասավոր, պետք է կատարի երեք կարևորագույն պայմանները, առանց որոնց անհնար է կատարելապես տիրապետել դրան, խորհեք այնքան, որքան ցանկանում եք և մտովի գերազանցեք Պրոմեթևսին։ Առաջինը՝ նկատի ունեցեք թվաբանական կանոնները՝ թե տեսական, թե գործնական բնագավառում։ Հետո՝ հունարենից անգրագետ չլինեք, քանի որ այդ արվեստի տերմինաբանությունը հիմնականում հունարեն է։ Երրորդ՝ ձեռքի տակ ունենալ ինչ-որ գործիք, որով կարելի է լսողության միջոցով չափել բոլոր հնչյունները[8]։  

«Դոդեկախորդ»-ում կենտրոնական թեման տոնայնության մասին տեսությունն է։ Անդրադառնալով հնագույն երաժշտության տեսաբաններին (Բոետիոսը Գլարեանի համար մնացել է ամենակարևոր հեղինակությունը), Գլարեանը ութ ավանդական եկեղեցական տոնայնությանը (հնչերանգներ) ավելացրել է ևս չորսը՝ վավերական իոնականը (Գլարեանի կարծիքով ժամանակակից երաժշտության մեջ ամենատարածվածը), պլագալ իոնականը, վավերական էոլականը, պլագալ էոլականը։

Գլարեանի 12 հնչերանգների բնօրինակ կառուցվածքային սխեմա («Դոդեկախորդ», f.82)
 

Քվինտո-օկտավա (պլագալ կվարտո-օկտավայի համար) շրջանակը (տե՛ս վերևի գծապատկերը) Գլարեանը համարել է (մոնոդիկ) տոնայնության ամենակարևոր կառուցվածքային հատկանիշը։ Օգտագործել է phrasis տերմինը (բառացիորեն «հռետորական վանկ, ոճ»)՝ նշելու այդ լադի լրացումը, որը հատուկ էր յուրաքանչյուր հնչերանգի համար, մեղեդու տարածման գործընթացում[9]։

Նորարարություն է եղել Գլարեանի փորձը՝ ընդլայնելու 12 հնչերանգների տեսությունը մենաձայն երգեցողության հիման վրա (cantusplanus): Սակայն Գլարեանը մանրամասնորեն չի քննարկում բազմաձայնության մոդալ կազմակերպումը։ Ավանդույթի համաձայն՝ նա տենորով որոշում է բազմաձայն հնչերանգը, մինչդեռ մյուս ձայները բնութագրվում են որպես տենորի հետ փոխկապակցված՝ գրված «ազգակցական» հնչերանգներով[10]։

Հնչերանգների նոր համակարգը արմատավորվել է երաժշտական տեսության մեջ (իր արտացոլումը գտնելով Ջոզեֆֆո Ցառլինոյի, Գալ Դրեսլերի և մյուսների մոտ) և ազդել է Վերածննդի դարաշրջանի կոմպոզիտորների գործիքային ստեղծագործությունների վրա (Կլաուդիո Մերուլոն, Անդրեա Գաբրիելին, Ջովանի Գաբրիելին գրել են տոկատներ և ռիչերկարաներ բոլոր 12 հնչերանգներում»)։

Բացի հնչերանգային տեսությունից, «Դոդեկախորդ»-ը պարունակում էր զգալի քանակությամբ արժեքավոր պատմական վկայություններ Գլարեանի ժամանաշրջանի երաժշտության մասին՝ երաժշտական օրինակներով[11]՝ ֆրանկո-ֆլամանդական կոմպոզիտորների տեխնիկապես կատարելագործված մոտետներից և պատարագներից մինչև «ժողովրդական» տրումշայտը։

Տրակտատների հրատարակություններ և թարգմանություններ խմբագրել

  • Helvetiae descriptio («Շվեյցարիայի նկարագրություն»; Basel 1515)
  • Isagoge in musicen <…> quibusque bonis authoribus latinis et graecis ad studiosorum utilitatem <…> elaborata… (Basel, 1516); англ. перевод: Turrell F.B. The Isagoge in Musicen of Henry Glarean // Journal of Music Theory, III (1959), pp. 97–139.
  • De geographia liber («Աշխարհագրության մասին գիրք»; Basel 1527)
  • Boethi quae extant opera omnia. <…> Glareanus arithmeticam et musicam demonstrationibus et figuris auctiorem redditam suo pristino nitori restituit… Basel, 1546 (Գլարեանը այս հրատարակության մեջ հանդես է եկել որպես Բոետիոսի «Թվաբանության» և «Երաժշտության» խմբագիր և մեկնաբան).
  • ΔΩΔΕΚΑΧΟΡΔΟΝ (Basel, 1547); New York: Broude Brothers, 1967 (Monuments of Music and Music Literature in Fascimile, II.65); факсимиле: Hildesheim: Olms, 1969; գերմաներենի թարգմանություն՝ Dodecachordon <…> übersetzt und übertragen von Peter Bohn. Leipzig: Breitkopf und Härtel, 1888 (Publikation älterer praktischer und theoretischer Musikwerke, Bd.XVI); Dodecachordon, translated, transcribed, and edited by Clement A. Miller // Musicological Studies and Documents, vol.6 (s.l. 1965); французский перевод: Chr. Meyer, 2003.
  • De VI arithmeticae practicae speciebus <…> epitome (Parisiis, 1554).
  • In Titum Livium annotationes <…> (Lugduni, 1555).
  • Musicae epitome sive compendium ex Glareani Dodecachordo (Basle, 1557, репринт: Basel, 1559); факсимиле: Kassel: Barenreiter, 1975.

Գրականություն խմբագրել

  • Schering A. Die Notenbeispiele in Glarean’s Dodecachordon (1547) // Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft 13 (1912), SS. 569—596.
  • Meier B. Heinrich Loriti Glareanus als Musiktheoriker // Aufsätze zur Freiburger Wissenschafts- und Universitätsgeschichte. Freiburg, 1960, SS. 65-112.
  • Miller C. The Dodecachordon: its origins and influence on Renaissance musical thought // Musica Disciplina 15 (1961).
  • Клейнер Б. А. Глареан и его ладовая система // Из истории теоретического музыкознания. Сб. статей. М.: МГК, 1990, сс. 16-31.
  • Клейнер Б. А. «Додекахорд» Генриха Глареана. К исследованию двенадцатиладовой теории по первоисточнику. Дисс. … канд. иск-ведения. М., 1994 [в приложении к диссертации полный русский перевод трактата, без иллюстраций].
  • Fuller S. Defending the Dodecachordon: Ideological currents in Glarean’s modal theory // Journal of the American Musicological Society 49 (1996), pp. 191—224.
  • Judd Ch.C. Reading Renaissance music theory: Hearing with the eyes. Cambridge: Cambridge University Press, 2000, pp. 117–178 (part III).
  • Heinrich Glarean’s books. The intellectual world of a sixteenth-century musical humanist / ed. by I. Fenlon and I.M. Groote. Cambridge, 2013. ISBN 978-1-107-02269-0․

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Глареан, Генрих (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. VIIIа. — С. 819.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Риман Г. Глареан (ռուս.) // Музыкальный словарь: Перевод с 5-го немецкого издания / под ред. Ю. Д. Энгель — М.: Музыкальное издательство П. И. Юргенсона, 1901. — Т. 1. — С. 360—361.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Historische Lexikon der Schweiz, Dictionnaire historique de la Suisse, Dizionario storico della Svizzera (գերմ.) — Bern: 1998.
  4. ↑ Իսպաներեն Վիքիպեդիա (իսպ.) — 2001.
  5. ↑ https://www.cambridge.org/core/books/heinrich-glareans-books/heinrich-glareans-world/C1228424021E905CCBB9FC165968C80C
  6. ↑ Judd Ch.C. Reading Renaissance music theory: Hearing with the eyes. Cambridge: Cambridge University Press, 2000, p.120.
  7. ↑ Quae sunt veteribus licentia maxime poetica usurpata, ad ea connivendum fortassis esse. Sed non ita in tradendis disciplinis, quarum vocabula inconcussa ac propria esse debent, alioqui inextricabilis ac infinitus ubique nascetur error. Dodec. I.16.
  8. ↑ Dodec. I.16. Перевод Б. А. Клейнера.
  9. ↑ В таком же смысле современный теоретик гармонии Юрий Николаевич Холопов употреблял слово «реперкуссия» (не путать с реперкуссой).
  10. ↑ В современной теории гармонии типологически родственный тип многоголосной тональной музыки описывается как «политональность».
  11. ↑ Систематический указатель нотных примеров в трактате Глареана составил Арнольд Шеринг

Աղբյուրներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հենրիխ Գլարեան» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հենրիխ_Գլարեան&oldid=9509886» էջից