Վիքիպեդիա

Հայ-հրեական հարաբերություններ

Համեմատություն խմբագրել

 
Հրեա և հայ Ջեյմս Թիսսոն, 1880-ականներ, Բրուքլինի թանգարան

Հայերը և հրեաները հաճախ համեմատվել են ինչպես ակադեմիական, այնպես էլ ոչ ակադեմիական գրականության մեջ առնվազն 20-րդ դարի սկզբից։ Այդ համեմատությունները հաճախ արվել են Հայոց ցեղասպանության և Հոլոքոստի համատեքստում[1][2], որոնք Կամբոջայի ցեղասպանության և ռուանդացիների ցեղասպանության հետ միասին համարվում են 20-րդ դարի ամենաողբերգական հայտնի ցեղասպանությունները[3]։ Պատմաբանները, լրագրողները, քաղաքագետները նշում են մի շարք նմանություններ երկու էթնիկ խմբերի միջև. լայն տարածում ամբողջ աշխարհում, համեմատաբար փոքրաթվություն, պետականության նախկին բացակայություն, երկու երկրներն էլ հիմնականում շրջապատված են մուսուլմանական երկրներով և թշնամական երկրներով, երկուսն էլ ԱՄՆ-ում ունեն ազդեցիկ լոբբի, բիզնեսում և շախմատում երկուսն էլ ունեն հաջողություններ և այլն[4][5][6][7][8]։

Չարլզ Վիլյամ Վիլսոնը Բրիտանիկա հանրագիտարանի 11-րդ հրատարակության մեջ գրում է[9]․

  Հայերը, ըստ էության, արևելյան ժողովուրդ են, որոնք հրեաների նման են իրենց բացառիկությամբ և լայն տարածվածությամբ, ունեն հրաշալի ռասայական համառություն և հանգամանքներին հարմարվելու ունակություն։  

2012 թվականին Հայաստան կատարած իր այցի ժամանակ Իսրայելի գյուղատնտեսության նախարար Օրիթ Նոկեդը հայտարարել է. «մենք իրար նման ենք մեր պատմությամբ, բնավորությամբ, քիչ թվով բնակչությամբ և արտասահմանում համայնքների առկայությամբ։ Մենք միմյանց նման ենք»[10]։

Պատմություն խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Հայերն Իսրայելում և Հրեաները Հայաստանում
 
 
Հայ հոգևորական Երուսաղեմում (ձախից) և հրեա Հայաստանում մոտ 1900 թվականին (աջից)։

Տիգրան Մեծը, որի օրոք Հայաստանը հասել է ամենամեծ չափերի, մ.թ.ա. 1-ին դարում հազարավոր հրեաների է բռնագաղթեցրել և բնակեցրել Մեծ Հայքում[11]։ Այսօր Հայաստանում պահպանվել է միայն փոքր, հիմնականում ռուսականացված հրեական համայնք, որոնց թվաքանակը չի անցնում 800 մարդը[12]։

Հայերը դարերով ապրել են Իսրայելում։ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանը հիմնադրվել է 638 թվականին։ Այն գտնվում է Երուսաղեմի Հին քաղաքի չորս թաղամասերից ամենափոքրում՝ հայկական թաղամասում։ 2006 թվականի ուսումնասիրության համաձայն՝ միայն Հին քաղաքում է բնակվում 790 հայ[13]։

Հայերի և հրեաների մասին ամենավաղ հիշատակումներից մեկը տեղ է գտել ֆրանսիացի ճանապարհորդ Օբրի դե լա Մոթրեի «Ճանապարհորդություններ Եվրոպայում, Ասիայում և Աֆրիկայի որոշ մասերում» գրքի մեջ, որտեղ հեղինակը գրում է, որ հայերն ու հրեաները «ավելի ազնիվ են, քան Օսմանյան կայսրությունում բնակվող հույները»[14]։

Իսրայելն աջակցել է Ադրբեջանին 1990-ական թվականների սկզբին՝ Արցախյան պատերազմի ժամանակ ընդդեմ Հայաստանի[15][16][17]։ «Journal of Turkish Weekly» հանդեսի տվյալներով՝ «Թուրքիայի և Իսրայելի լավ հարաբերությունները Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ Երևանում դավադրության տեսություններ են առաջացնում, և արմատական հայերը պնդում են, որ հրեաները գլխավոր դեր են խաղում այդ «հակահայկական մեծ ռազմավարության» մեջ»[18]։

2004 թվականին Տիգրան Կարապետյանին պատկանող ALM մասնավոր հեռուստաընկերությունը «օգտագործել է իր պլատֆորմը այնպիսի կարծիքների հեռարձակման համար, որոնցում հրեաները ներկայացնում էին որպես կասկածելի ռասա, որը ձգտում էր գերիշխել Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում։ 2005 թվականին Արմեն Ավետիսյանը՝ «Հայ Արիական միություն» ոչ արմատական ազգայնական կուսակցության առաջնորդը, ձերբակալվել է ազգամիջյան թշնամանք հրահրելու մեղադրանքով։ Երևանի զբոսայգում Հոլոքոստի հուշահամալիրը 2004 թվականին ենթարկվել է վանդալության[19]։

Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Նուրհան Մանուկյանը հայտարարել է, որ հայերին վերաբերվում են որպես «երրորդ կարգի քաղաքացիներ»[20]։

Հրեա-իսրայելական դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ խմբագրել

 
Հոլոքոստին նվիրված հուշարձանը Երևանում

Դեսպան Մորգենթաուի պատմությունը (1918), որը Հայոց ցեղասպանությունը քննարկող գլխավոր սկզբնաղբյուրներից մեկն է, գրել է ամերիկացի հրեա Հենրի Մորգենթաու Ավագը։ Նույն կերպ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» (1933), ցեղասպանության մասին ամենահայտնի վեպերից մեկը, գրվել է ավստրիացի հրեա Ֆրանց Վերֆելի կողմից[21]։ Ռաֆայել Լեմկինը՝ լեհ հրեա իրավաբան, ցեղասպանություն հասկացությունը մտցրել է որպես մարդկության դեմ հանցագործություն՝ հիմնվելով հայկական փորձի վրա[22][23][24]։

Իսրայելի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման շուրջ ծագել է վեճ։ Յահիր Աուրոնը արտահայտում է այն ենթադրությունը, որ Իսրայելը չի ցանկանում փչացնել իր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ և ցանկանում է պահպանել Հոլոքոստի ժամանակ ցեղասպանվելու իր եզակիությունը[25]։

2001 թվականին Իսրայելի արտգործնախարար Շիմոն Պերեսը Հայոց ցեղասպանությունը անվանել էր «անիմաստ»։ Ի պատասխան պատմաբան և ցեղասպանության հարցերով փորձագետ Իսրայել Չարնին՝ Պերեսին մեղադրել է այն բանում, որ նա «անցել է բարոյական սահմանը, որը ոչ մի հրեա չպետք է իրեն թույլ տա խախտել»։ Պերես Չարնիին ուղղված իր նամակում հայտարարել է․

  Թվում է, թե Թուրքիայի հետ շատ կարևոր հարաբերություններ առաջ մղելու ձեր ցանկության պատճառով դուք պատրաստ էիք շրջանցել 1915-1920 թվականները... Հնարավոր է, որ Իսրայել պետության կարիքների ձեր լայն ըմբռնման մեջ դուք պարտավոր եք շրջանցել և զերծ մնալ այդ թեման Թուրքիայի հետ քննարկելուց, բայց ինձ համար՝ որպես հրեա և իսրայելացի, ամոթ է, որ դուք հիմա մտել եք Հայոց ցեղասպանության փաստացի ժխտման շրջան, որը համեմատելի է Հոլոքոստի ժխտման հետ[26]։  

2008 թվականին իսրայելցի նախկին պատգամավոր Իսրայել Բեյթեյն Յոսեֆ Շագալը ադրբեջանական ԶԼՄ-ներին տված հարցազրույցում հայտարարել է․ «Ես խորապես վիրավորական և նույնիսկ սրբապղծաբար եմ համարում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Եվրոպական հրեության Հոլոքոստը համեմատել Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայ ժողովրդի զանգվածային բնաջնջման հետ։ Հրեաներին սպանում էին, որովհետև նրանք հրեաներ էին, բայց հայերը իրենք հրահրեցին Թուրքիային և պետք է մեղադրեն իրենք իրենց»[27]։

2011 թվականին Քնեսեթը չի քվեարկել Հայոց ցեղասպանության մասին օրինագծի օգտին[28]։ Քնեսետի խոսնակ Ռեուվեն Ռիվլինը հայտարարել է. «որպես հրեա և իսրայելացի իմ պարտքն է ճանաչել այլ ժողովուրդների ողբերգությունները»[29]։

Որոշ նախորդ հակադրություններից հետո ԱՄՆ-ում գործող հրեական լոբբիստական խմբերը միացան Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու ԱՄՆ կառավարության կոչին։ Հրեա ամերիկացիների զանգվածային ակտիվությունն այս հարցում ազդեցիկ էր[30]։ 2014 թվականին ամերիկյան նշանավոր հրեական կոմիտեն հարգանքի տուրք մատուցեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին։ Ամերիակայի հրեաների կոմիտենը Թուրքիայի կառավարությանը կոչ է արել ոչ միայն լիարժեք հասանելիություն տրամադրել այդ մռայլ ժամանակաշրջանի պատմական գրառումներին, այլև դիտարկել այն իրողությունները, որոնք բացահայտվում են այդ գրառումներում[31]։ 2015 թվականին հանրային հարցերի հրեական խորհուրդը Հայոց ցեղասպանության մասին բանաձև է ընդունել, որում կոչ է արել ԱՄՆ Կոնգրեսին և ԱՄՆ նախագահին ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը[32]։

Հայ-հրեական ծագմամբ հայտնի մարդիկ խմբագրել

Հայտնի հայ-հրեական ամուսնություններ խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

Գրքեր խմբագրել

Հոդվածներ խմբագրել

Այլ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Sanjian, Ara. "Richard Hovannisian and David Myers, Enlightenment and Diaspora: The Armenian and Jewish Cases (book review in English)", Haigazian Armenological Review, vol. 21 (2001), pp. 405–410. See here "This is not the first attempt, of course, to compare certain aspects of Armenian and Jewish history. Previous comparative endeavors, however, had mostly dealt with the Armenian Genocide of 1915 in relation to the Jewish Holocaust of the Second World War."
  2. ↑ «Armenia». Jewish Virtual Library. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 12-ին. «The fate and modes of existence of the Armenians have been compared in some essential features to those of the Jews.»
  3. ↑ Jones, Adam (2013). Genocide: A Comprehensive Introduction. Routledge. էջ 268. ISBN 978-1-134-25981-6.
  4. ↑ Burns, John F. (1982 թ․ հունիսի 14). «William Saroyan's long journey from Fresno to his ancestral land». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 16-ին. «In common with Jews and other scattered peoples, the Armenians have fostered a pride that goes beyond their mountainous corner of the transCaucasus, not much bigger than Vermont, which is all that remains of an empire that ranked with Byzantium and Persia in the ancient world.»
  5. ↑ Keller, Bill (1988 թ․ սեպտեմբերի 11). «Armenia and Its Neighbors Only Diverge». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 16-ին. «Like the Israelis, the Armenians are united by a vivid sense of victimization, stemming from the 1915 Turkish massacre of 1.5 million Armenians. Armenians are brought up on this story of genocide, and have a feeling of being surrounded by actual or potential enemies - the Islamic Azerbaijan, Iran and Turkey.»
  6. ↑ Specter, Michael (1994 թ․ հուլիսի 15). «Armenians Suffer Painfully in War, But With Pride and Determination». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 16-ին. «Like Israel, another small country surrounded by enemies with a hauntingly similar character and history, Armenia puts its single-minded goal -- the rugged mountain enclave of Nagorno-Karabakh, in Azerbaijan -- ahead of everything.»
  7. ↑ Edmonds, David (2009 թ․ նոյեմբերի 18). «The lion and the tiger». Prospect. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 25-ին. «The parallels between Jews and Armenians are striking. Both have well-knit diasporas—there are more than three times as many ethnic Armenians living outside the country as inside and remittances are key to sustaining the economy. Both have strong lobby groups in Washington. Both take inordinate pride in the achievements of their ethnic group—singer Cher and tennis player Andre Agassi are two Americans that Armenians claim as their own. Both have histories marked by identity-shaping tragedies. And both Israel and Armenia are small nations and chess giants.»
  8. ↑ Bryce, James (1877). Transcaucasia and Ararat: Being Notes of a Vacation Tour in the Autumn of 1876. London: Macmillan and Co. էջ 311. «The Armenians are an extraordinary people, with a tenacity of natural life scarcely inferior to that of the Jews, and perhaps, even more remarkable, since it has not been forced upon them by such unremitting persecution.»
  9. ↑ «Armenia» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն) (11th ed.). 1911.
  10. ↑ «Israeli Minister of Agriculture Speaks About Similarities Between Histories of Armenians and Jews». Armenian Mirror-Spectator. 2012 թ․ ապրիլի 20. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  11. ↑ Neusner, Jacob (1965). A History of the Jews in Babylonia, Volumes 1-5. Brill Archive. էջ 27. «Tigranes took a large number of Jews captive, and deported them to Armavir and Vardges on the Ksakh river, which became a great commercial center.»
  12. ↑ «Armenia». National Coalition Supporting Soviet Jewry. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  13. ↑ «Jerusalem The Old City The Urban Fabric and Geopolitical Implications» (PDF). International Peace and Cooperation Center. 2009. էջ 43. ISBN 965-7283-16-7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  14. ↑ Aubry de La Motraye (1723). A. de La Motraye's Travels through Europe, Asia, and into parts of Africa. London: Printed for the author. էջ 189.
  15. ↑ R. Hrair Dekmejian & Hovann H. Simonian. Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region, 2003, p. 125 "In addition to commercial links, Israel has given strong backing to Azerbaijan in its conflict with Armenia over Nagorno-Karabakh, which reportedly has included military assistance."
  16. ↑ Sedat Laçiner, Mehmet Özcan, İhsan Bal. USAK Yearbook of International Politics and Law 2010, Vol. 3, p. 322 "Israel was one of the strategic partners and supporters of Azerbaijan in the Nagorno-Karabakh War with Armenia."
  17. ↑ Bahruz Balayev, The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context, Lexington Books, 2013, p. 73 "Israel has supported Azerbaijan in its conflict with Armenia for the enclave of Nagorno Karabakh."
  18. ↑ Laciner, Sedat (2002). «Armenia's Jewish Scepticism and Its Impact on Armenia-Israel Relations». Journal of Turkish Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  19. ↑ Danielyan, Emil (2005 թ․ հունվարի 26). «Armenia: Country's Jews Alarmed Over Nascent Anti-Semitism». Radio Free Europe/Radio Liberty. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  20. ↑ «'We are third-class citizens,' says Armenian Patriarch of Jerusalem». Haaretz. 2012 թ․ հունիսի 29. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  21. ↑ Bushinsky, Jay (2004 թ․ օգոստոսի 20). «The Armenian genocide : Face history's heartbreaking truth». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  22. ↑ Yair Auron. The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide. — Transaction Publishers, 2004. — p. 9:"...when Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of Armenians as a seminal example of genocide"
  23. ↑ William Schabas. Genocide in international law: the crimes of crimes. — Cambridge University Press, 2000. — p. 25:"Lemkin’s interest in the subject dates to his days as a student at Lvov University, when he intently followed attempts to prosecute the perpetration of the massacres of the Armenians
  24. ↑ A. Dirk Moses. Genocide and settler society: frontier violence and stolen indigenous children in Australian history. — Berghahn Books, 2004. — p. 21:"Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution, Lemkin, who was a young state prosecutor in Poland, began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups."
  25. ↑ Der Mugrdechian, Barlow (December 2000). «Dr. Yair Auron Analyzes Jewish Response to the Armenian Genocide Through New Research». Hye Sharzhoom. California State University, Fresno Center for Armenian Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  26. ↑ Fisk, Robert (2001 թ․ ապրիլի 18). «Peres stands accused over denial of 'meaningless' Armenian Holocaust». The Independent. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  27. ↑ Депутат парламента Израиля: "Считаю глубоко оскорбительными и даже богохульственными попытки сравнивать Катастрофу европейского еврейства в годы Второй мировой войны с массовым истреблением армянского народа в годы Первой мировой войны". Day.Az (ռուսերեն). 2008 թ․ մարտի 28. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  28. ↑ «Israeli minister calls to recognize Armenian genocide». Reuters. 2012 թ․ հունիսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  29. ↑ Lis, Jonathan (2011 թ․ մայիսի 31). «Knesset Speaker working to boost recognition of Armenian genocide». Haaretz. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  30. ↑ Banerjee, Neela (2007 թ․ հոկտեմբերի 19). «Armenian Issue Presents a Dilemma for U.S. Jews». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  31. ↑ «AJC Pays Tribute to Memories of Victims of the Meds Yeghern» (Press release). AJC. 2014 թ․ ապրիլի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  32. ↑ «Resolution on Armenian Genocide». Jewish Council for Public Affairs. 2015 թ․ հոկտեմբերի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  33. ↑ Edmonds, David (2009 թ․ նոյեմբերի 18). «The lion and the tiger». Prospect. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  34. ↑ Stanley, Alessandra (2011 թ․ հունիսի 19). «Elena Bonner, Widow of Sakharov, Dies at 88». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  35. ↑ Glad, John (1990). Literature in exile. Durham: Duke University Press. էջ 96. ISBN 978-0-8223-0987-1.
  36. ↑ Shefler, Gil (2013 թ․ ապրիլի 8). «UN Watch to bestow Kasparov with human rights accolade». Jewish Telegraphic Agency. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  37. ↑ «Garry Kasparov». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  38. ↑ Bauer, Laurel (1993 թ․ սեպտեմբերի 12). «The Moves Of A Mental Matador». Chicago Tribute. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  39. ↑ «А всему виной телефон ...». Central Jewish Resource. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. «Евгений Петросян, у которого мама еврейка. А вы знаете, что считается не по папе - армянин, а по маме - еврей.»
  40. ↑ Arkun, Aram (2012 թ․ հունիսի 15). «The Two Hollywood Worlds of Richard Shepard». Armenian Mirror-Spectator. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  41. ↑ «Jackie Speier». J Street. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  42. ↑ Vartanian, Hrag (2004 թ․ ապրիլի 1). «Michael Vartan: A Face That's Hard To Forget». Armenian General Benevolent Union. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  43. ↑ Bloom, Nate (2005 թ․ հունիսի 3). «Celebrity Jews». Jweekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մարտի 13-ին.
  44. ↑ «Georgian Prime Minister Proud His Mother Is Armenian». PanARMENIAN.Net. 2004 թ․ հունիսի 10.
  45. ↑ «Jewish Community Mourns Sudden Loss of Georgian Prime Minister». Federation of Jewish Communities of the CIS. 2005 թ․ փետրվարի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 Կաղապար:MacTutor Biography
  47. ↑ Homberger, Eric (2003 թ․ օգոստոսի 11). «Carol Matthau». The Guardian.
  48. ↑ Shukman, Harry (2011 թ․ հունիսի 21). «Elena Bonner: Soviet dissident and human rights activist who campaigned alongside her husband, Andrei Sakharov». The Independent.
  49. ↑ Stanley, Alessandra; Schwirtz, Michael (2011 թ․ հունիսի 19). «Elena Bonner, Widow of Sakharov, Dies at 88». The New York Times.
  50. ↑ 50,0 50,1 Sosonko, Gennadi (2013). The World Champions I Knew. New In Chess. էջ 235. ISBN 9789056914844.
  51. ↑ «Приемный сын девятого шахматного короля тиграна петросяна: «папа совсем не хотел становиться чемпионом мира. Это его мама заставила»». Fakty (ռուսերեն). 2009 թ․ օգոստոսի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  52. ↑ Pennington, Joseph (2008 թ․ հունիսի 18). «ARMENIAN PRESS CONTINUES TO USE ANTI-SEMITISM TO VILIFY THE OPPOSITION». WikiLeaks. «...LTP's Jewish wife, Lyudmila Ter-Petrossian...»
  53. ↑ Ishkhanyan, Vahan (2008 թ․ հուլիսի 4). «Target of Convenience: Anti-Semitism on increase as provocation against Ter-Petrosyan». ArmeniaNow. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 17-ին. «Ter-Petrosyan,'s wife, Ludmilla, being a Jew»
  54. ↑ Schimpfössl, Elisabeth (2018). Rich Russians: From Oligarchs to Bourgeoisie. Oxford University Press. էջ 201. ISBN 9780190677763.
  55. ↑ «Жанна Левина-Мартиросян: «Люблю прозу с изюминкой»». Jewish.ru (ռուսերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 18-ին. «По национальности я еврейка, мои родители – и мама, и папа – евреи, но я, наверное, не очень правильная еврейка.»
  56. ↑ Khachiyan's daughter, Anna, a blogger: «Anna Khachiyan». Twitter. 2016 թ․ օգոստոսի 23. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 18-ին. «Being an Armenian and Jew I have to agree.»; «Anna Khachiyan». Twitter. 2019 թ․ դեկտեմբերի 4. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 18-ին. «...me (dismissive, binaristic, hypercritical Russian Armenian/Jew)...»
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայ-հրեական_հարաբերություններ&oldid=9464336» էջից