Աշուղ
Աշուղ (արաբ․՝ عاشيق՝ սիրահար), ժողովրդական պրոֆեսիոնալ երգիչ, երաժիշտ, բանաստեղծ, երգաստեղծ Հայաստանում, Ադրբեջանում, Միջին Ասիայում և մի շարք արևելյան երկրներում։ Աշուղի թեմատիկան բազմազան է՝ սիրային, խոհական, խրատական-բարոյախոսական, հերոսական, երգիծական, կատակային և այլն[1]։
| Աշուղ | |
|---|---|
 Աշուղների կողմից լայնորեն կիրառվող քամանչա լարային գործիքը | |
| Հիմնական տվյալներ | |
 Saz poets Վիքիպահեստում |
Աշուղներն օգտագործել են տարբեր նվագարաններ՝ քամանչա, քամանի, սազ, թառ, սանթուր, քանոն, նաև ջութակ, որը քամանչայի պես դրել են ձախ ծնկի վրա[2]։ Աշուղները մրցել են իրար հետ՝ հանպատրաստից ստեղծագործելու, կատարողական վարպետության մեջ և պարտվողը նվագարանը հանձնել է հաղթողին[1]։
Տերմին խմբագրել
«Աշուղ» բառն ունի արաբական ծագում, առաջին անգամ այն հիշատակվում է 15-րդ դարի գրականության մեջ՝ փոխարինելով առավել հին տերմիններին՝ հայերեն գուսան և թուրքերեն օզան բառերին։ Ի սկզբանե այն ունեցել է «սիրահար» նշանակությունը, այնուհետև սկսել է գործածվել թուրքերենում, ապա՝ հայերենում և վրացերենում արդեն իսկ երգիչ-պոետ իմաստով[3]։ Լեզվաբան Երվանդ Սևորդյանը նշում է, որ աշուղ տերմինը «ժողովրդական երգիչ» նշանակությամբ թուրքերը վերցրել են հայերենից, հայերենի ազդեցությամբ նաև ռուսերենում սկսել է գործածվել «ашуг» տերմինը[4]։
Պատմություն խմբագրել
Ժողովրդական երգիչ-պոետների մասին առավել վաղ տեղեկություններ հանդիպում են Մովսես Խորենացու, Բուզանդի, Եղիշեի և 5-րդ դարի հայ այլ պատմիչների աշխատություններում։ Հայերի շրջանում պոետ-կատարողները կոչվում էին գուսաններ (նաև՝ տաղերգուներ)[5]։ Տաղերգուների և գուսանների արվեստը պատմական մի շարք պատճառներով անհետանում է, և աշուղական երգարվեստը դառնում է նրանց ժառանգորդը, ձեռք բերելով սեփական դիմագիծը, մշակում է երաժշտական և տաղաչափական արվեստի սեփական կանոնները[1]։ Երգիչ-պոետների մասին հիշատակություններ կան թյուրքական ժողովուրդների մոտ, նրանց անվանում էին օզան, վերջիններս ապրել և ստեղծագործել են թյուրքական ժողովուրդների շրջանում մինչ իսլամի տարածումը։ Աշուղական արվեստի զարգացման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել Սեֆյան դինաստիայի հիմնադիր՝ շահ Իսմայիլ 1-ինի գահակալումը։
Աշուղական երգարվեստը Հայաստանում խմբագրել
Հայաստանում աշուղական երգարվեստի զարգացման շրջանը բաժանվում է 4 փուլի՝
- 16-17-րդ դարեր- անցումային փուլ, երբ տեղի է ունենում միաձուլում գուսանների և տաղերգուների արվեստի հետ (արևմտահայ երգարվեստի խոշորագույն ներկայացուցիչ՝ Բաղդասար Դպիր, արևելահայ երգարվեստում՝ Նաղաշ Հովնաթան)
- 1712-1795 թվականներ- Սայաթ-Նովայի աշուղական նոր դպրոց
- 1846-1909 թվականներ- Ջիվանու նոր հայկական աշուղական դպրոց
- 1857-1938 թվականներ- աշուղ Շերամի սազանդարների (երաժիշտների) դպրոց
Ի սկզբանե հայ աշուղները կատարում էին իրենց ստեղծագործությունները հայերենի տարբեր բարբառներով, սակայն ավելի ուշ անցան առավել մատչելի և հասկանալի գրական լեզվին։ Հայ աշուղներից շատերը ազատորեն տիրապետում էին տարածաշրջանի լեզուներին և հայերենի հետ մեկտեղ ստեղծագործում էին պարսկերենով, վրացերենով, օսմաներենով։ Հաճախ մեկ ստեղծագործության մեջ կարող էին օգտագործվել մի քանի լեզուներ[6]։ Դեռ հնուց հայկական մշակույթում տարածված էին տարատեսակ մրցույթները երգիչների միջև։ Այդ մրցույթներում աշուղները հանդես էին գալիս սեփական ստեղծագործություններով, որից հետո ընտրվում էր հաղթողը, իսկ պարտվողը, ընդունելով մրցակցի առավելությունը, իր երաժշտական գործիքը հանձնում էր հաղթող աշուղին[7]։
Ժանրային առանձնահատկություններ խմբագրել
Ինչպես տաղերգուների ու գուսանների, այնպես էլ հայ աշուղների արվեստը եկել է քաղաքային միջավայրից։ Աշուղները նվագում էին ինչպես արիստոկրատ ունկնդիրների, այնպես էլ հասարակ մարդկանց համար։ Հայ աշուղները, չնայած գուսանների հետ սոցիալական դերի և արհեստավարժության ընդհանրությունների, միմյանցից տարբերվում էին երաժշտական ձևերի ու բովանդակության, կատարողականության մի շարք առանձնահատկություններով[6]։ Բացի այդ, ի տարբերություն թատերական խմբերի անդամներ հանդիսացող գուսանների, աշուղները հանդես էին գալիս որպես միայնակ կատարողներ[8]։
Հայ աշուղական երգարվեստի զարգացմանը զուգահեռ՝ աշուղների երգերի ժանրերն ու ձևերը, ռիթմը, տաղաչափական կանոնները որոշակի կապ են ձեռք բերել արևելյան տաղաչափության հետ։ Այդ սինթեզի արդյունքում ձևավորվեց հայկական աշուղական երաժշտության ոճը, որը, լինելով ընդհանուր արևելյան երգարվեստի մի մաս, իրենից ներկայացնում է պոետիկ երաժշտության ինքնուրույն ճյուղ[8]։
Աշուղական ստեղծագործություններում պոեզիան, որպես կանոն, առավել կարևոր է, քան մեղեդին։ Հայ աշուղներն իրենց երգերում օգտագործում էին ավանդական իմպրովիզացիոն բազմաթիվ մոտիվներ, որոնք ունեին ընդհանրություններ Մերձավոր Արևելքի երաժշտական մոտիվների հետ։ Դրան զուգահեռ հայ աշուղները օգտագործում են սեփական օրիգինալ մեղեդիները՝ ստեղծելով ինքնատիպ ազգային գիծ։ Այսպիսով հայ աշուղների ստեղծագործություններում առաջնային էին ոչ միայն տողերը, այլև միասնական երաժշտական-պոետիկ ստեղծագործության կայացումը[9]։ Գուսանական մեղեդիների համեմատությամբ, հայ աշուղների ստեղծագործություններն արտացոլում էին էմոցիաներ, պաթոս։ Ասերգը, կանտիլենան (լատիներեն՝ երգեցողություն) և մեղեդիների պարային բնույթը ավելի արտահայտված էին։ Մեղեդիներում, որպես կանոն, կար ռիթմերի խառնուրդ, որը լայնորեն կիրառվում էր աշուղական երգարվեստում։ Բացի դրանից, մեղեդիներն ունեն ինդիվիդուալ առանձնահատկություններ, որոնք կարող են տալ աշուղի անձի և նրա ազգային երաժշտության ստեղծագործական նկարագիրը[6]։
Ստեղծագործության հիմնական թեմա խմբագրել
Հայ աշուղները իրենց ստեղծագործություններում օգտագործել են անձնական և սոցիալական սյուժեներ։ Սերը եղել է հիմնական թեման, առանձնահատուկ ուշադրություն էր դարձվում սոցիալական, փիլիսոփայական և ուսուցողական թեմաներին։ Աշուղները ընդգծում էին մարդկային բարօրությունները և քննադատում էին հասարակական կյանքի և անհատների բացասական կողմերը։
Հայ աշուղների ստեղծագործություններում հանդիպում են նաև պատմական պատկերներ, հումորներ, հանելուկներ, ինչպես նաև մերձարևելյան հեքիաթների հայկական տարբերակներ։ Ժամանակի ընթացքում աշուղների երգացանկում տեղ գտան համընդհանուր նշանակության և ազգային-ազատագրական պայքարի թեմաներ։ Հայ աշուղների գեղարվեստական ներգործության, նրանց կողմից ազգային ինքնագիտակցության արտահայտման կարողության շնորհիվ, ազգային թեմաներով երգերը դարձան շատ հայտնի և օգնեցին մարդկանց հոգևոր առումով դիմադրել պատերազմներին, ճնշումներին և ցեղասպանությանը։ Հայ աշուղները բացի այն, որ իրենց գործունեությամբ ու վարպետությամբ նպաստում էին ազգային ավանդույթների ամրապնդմանը, նաև կարևոր դեր էին խաղում տարածաշրջանի մյուս ժողովուրդների երաժշտական արվեստում[9]։
Դպրոցներ խմբագրել
Գոյություն են ունեցել հայկական աշուղական երգարվեստի տարբեր դպրոցներ, որոնք ունեցել են իրենց հատուկ ավանդույթները։ Դպրոցներն անվանվել են այն կենտրոնների անուններով, որտեղ գտնվել են՝ Վաղարշապատ (Էջմիածին), Ալեքսանդրապոլ (Գյումրի), Թբիլիսի, ինչպես նաև Իրանի, Թուրքիայի հայերի աշուղական դպրոցները։ Բոլոր այս դպրոցները տարբերվում էին միմյանցից հայերենի բարբառներով, կատարողականությամբ, պոետիկ չափանիշներով և երաժշտական ոճերով[6]։
Երաժշտագետ Արամ Քոչարյանը առանձնացնում է Հայաստանում աշուղական արվեստի երկու հիմնական դպրոցներ՝ Զանգեզուր-Արցախի և Շիրակի[10]։ Ավանդության համաձայն երիտասարդ հայ աշուղները ուսումն ավարտելով պետք է պարտադիր ուխտագնացություն իրականացնեին դեպի Մուշի Ս. Կարապետ եկեղեցի։ Իրականացնելով այդ ճանապարհորդությունը աշուղները պետք է ծանոթանային ժողովրդի կյանքին, հասկանային ազգին առնչվող հարցերը և գնահատեին հայկական ֆոլկլորի բազմատեսակ բարբառները[9]։
Հայկական աշուղական դպրոցների ներկայացուցիչների լավագույն գործերը պահպանվել են հեղինակների ձեռագիր գրքերում, որոնք հետագայում նաև տպագրվել են։ Այդ ձեռագիր գրքերը, որտեղ աշուղը գրում էր իր ստեղծագործությունները, կոչվում են դավթարներ։ Մեղեդիները փոխանցվել են բանավոր կերպով, իսկ արդեն 19-րդ դարի վերջից նոտագրվել են և հրատարակվել[6]։
Հայտնի հայ աշուղներ խմբագրել
Գրականություն խմբագրել
- Մելիք-Վրթանեսյան Կ.Ե., Տոնյան Մ.Ա. Երաժշտական բացատրական բառարան, Երևան, 1989
- Stanley Sadie, John Tyrrell, New Grovе Ditictionarу оf Мusiс and Мusicians, Oxford University Press
- Koskoff Ellen, The Concise Garland Encyclopedia of World Music, Routledge
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Մելիք-Վրթանեսյան, Կ.Ե.; Տոնյան, Մ.Ա. (1989). Երաժշտական բացատրական բառարան. Երևան: «Խորհրդային գրող».(չաշխատող հղում)
- ↑ Յուզբաշյան, Յու. (2013). Երաժշտություն 7. Երևան: «Զանգակ».(չաշխատող հղում)
- ↑ «Ашуги // Литературная энциклопедия. Т. 1. — 1930 (текст)». feb-web.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
- ↑ Севортян, Э.В. (1962). О тюркских элементах в русском этимологическом словаре Фасмера/ Сборник Лексикографический, Том 5. Гос. изд-во иностранных и национальных словарей.
- ↑ Stanley Sadie, John Tyrrell (2001). Armeniа, §I: Trаditional musics 4. The ‘gusanner’. // New Grovе Ditictionarу оf Мusiс and Мusicians. Oxford University Press.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Stanley Sadie, John Tyrrell; Alina Pahlevanian (2001). Armenia I. Folk music. 6. The ‘ashughner’ // New Grovе Ditictionarу оf Мusiс and Мusicians. Oxford University Press.
- ↑ Брюсов В. Я. Поэзия Армении и её единство на протяжении веков // Статьи об армянской литературе. Москва. ISBN 5998952243.
- ↑ 8,0 8,1 Варданян, Л.М. (2012). Народная музыка и инструменты, Армяне. Москва: Наука. ISBN 978-5-02-037563-5.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Koskoff, Ellen (2008). Armenian music. Ashugh // The Concise Garland Encyclopedia of World Music. Routledge. ISBN 0415972930.
- ↑ Кочарян А. (1939). Армянская народная музыка. Москва.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Արտաքին հղումներ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աշուղ» հոդվածին։ |