Վիքիպեդիա

Ադրբեջանական բանահյուսություն

Ադրբեջանական բանահյուսություն (ադրբ.՝ Azərbaycan folkloru), ադրբեջանցիների բանահյուսական ավանդույթը։ Ադրբեջանական ժողովրդական բանահյուսությունը բացահայտորեն մարմնավորված է պատմվածքների մեծ հավաքածուում[1]։

Ադրբեջանական բանահյուսության աղբյուրներ խմբագրել

 
Սուտլիկ հովվի հեքիաթը
 
Ադրբեջանի 2019 թվականի նամականիշեր

Քյոռօղլի խմբագրել

Քյոռօղլու (բառացի՝ կույրի որդի) պատմությունը սկսվում է հոր տեսողության կորստով[2]։ Ֆեոդալ Հասան Խանը կուրացնում է իր ձիապան Ալի Քիշիին չնչին հանցագործության համար՝ հանելով նրա աչքերը։ Քյոռօղլու կերպարը հաստատվում է մի քանի պատմական ապացույցներով։ 16-րդ դարի վերջում պատմական Քյոռօղլին եղել է ջալալիների ապստամբության առաջնորդը, որը բռնկվել էր Ադրբեջանում՝ Պարսկաստանի և Թուրքիայի սահմանային տարածքում։ Թուրք գիտնական Պերթև Նաիլի Բորատովի կարծիքով թուրք սուլթանը 1580-ականներին հրամայել է բռնել Ջալալի առաջնորդին, որը կոչվում էր Քյոռօղլի (անունը՝ Ռուշան)[3]։

Գորգուդ պապի գիրք խմբագրել

Գորգուդի կերպարը սպիտակ մորուքավոր ծերունին էր, ով հեքիաթի պատմողն է և էպիկական ավանդույթի պահապանը։ Գորգուդ պապի գիրքը ժամանակակից աշխարհին հայտնի է 16-րդ դարավերջին պատկանող երկու ձեռագրերից[3]։

Բաբա-Ի Ամիր խմբագրել

Բաբա-Ի Ամիրը ադրբեջանական բանահյուսության մեջ կատակերգական կերպար էր[4]։

Բայաթիներ խմբագրել

«Բայաթին» կարճ և հնագույն ադրբեջանական ժողովրդական բանաստեղծություն է, որը պարունակում է չորս տող՝ յուրաքանչյուրում յոթ վանկ։ Նրանք ներկայացնում են մարդկային զգացմունքները բանաստեղծության տեսքով։ Այս ժանրի մի քանի ձևեր տարբերվում են միմյանցից՝ ըստ իրենց ձևի և թեմայի։ Օրինակ՝ բայաթի-բաղլամա, բայաթի դեյիշմե (բայաթի ասելու մրցակցություն), վեսֆի-հալ (գովաբանություն), հոլավար (աշխատանքային բանաստեղծություններ)[5]։ Այս հատվածներում հիմնականում շեշտվում են հնագույն բժշկական դեղամիջոցները, ինչպիսիք են ջրային անանուխը, անանուխը, երիցուկը և ռեհանը, որոնք օգտագործվում էին՝ որպես դեղաբույսեր[6]։

Աշուղական պոեզիա խմբագրել

Աշուղական պոեզիան Կովկասում հայտնի է որպես հնագույն ժողովրդական բանաստեղծական ներկայացում։ Աշուղ կոչված բանաստեղծ-երգիչները Ադրբեջանում քոբուզ լարային գործիքով պատմել են հնագույն հեքիաթներ և լեգենդներ։ Այս կերպ ժողովրդական հեքիաթներ, ինչպիսիք են Քյոռօղլին և Գորգուդ պապի գիրքը, պահպանվել են մինչ օրս[7]։ Քյոռօղլու հերոսական դաստանը ադրբեջանական ամենահայտնի աշուղական էպոսն է, որը պատմվում է երրորդ անձի կողմից, որն ինքը աշուղ է։ Հիմնական պատմությունը ենթադրյալ Անատոլիայից կամ Ադրբեջանից տարածվեց Թուրքմենստանում, Ուզբեկստանում, Տաջիկստանում՝ ամեն փուլում փոխելով դրա բովանդակությունն ու բնույթը[8]։ Մերձավոր Արևելքում աշուղները համարվում են բանաստեղծ, երգիչ, կոմպոզիտոր կամ երաժիշտ։ Ադրբեջաներենում աշուղի իմաստը բնության ու կյանքի սիրահար է և ընդունված՝ որպես ազգային ժողովրդական երաժշտության և պոեզիայի ստեղծող[9]։

Հանդիսավոր երգեր և պարեր խմբագրել

Ադրբեջանական բանահյուսության ազգային բանահյուսության նմուշների հիմնական առարկան բնական ուժերն էին, և մարդիկ փորձում էին դրանք արտահայտել բառերով կամ շարժումներով։ Ամենատարածված ծիսական երգերն ու պարերն են եղել Կոսա-Կոսան, Գոդու-Գոդուն, Նոռուզը և Խիդիր Նաբին, որոնք ցույց են տալիս ադրբեջանական բանահյուսության դրամատիկ ժանրերը[5]։

Գերբնական արարածներ խմբագրել

  • Մեշե Ադամ (ադրբ.՝ Meşə Adam), որը երբեմն հայտնի է որպես Աղաչ Քիշի (բառացիորեն ծառ մարդ), ըստ ադրբեջանական և կարաչայական դիցաբանության ոգի է, որն ապրում է լեռնային անտառներում[10]։ Այն հաճախ ներկայացված էր երկու սեռերի մազոտ արարածների տեսքով՝ լինելով մարդկային դեմքով և սուր հոտով կապիկ։ Ենթադրվում էր, որ սնունդ փնտրելիս նրանք գիշերը ծպտված գնում են այգիներ՝ հագնելով դեն նետված մարդկային հագուստ։ Որոշ հետազոտողների կարծիքով, Մեշե Ադամը յեթիի լեգենդի տարբերակն է[11]։ «Անտառային մարդը» կովկասյան տարածաշրջանի սովորական բանահյուսական կերպար է[12]։
  • Քուլյաբանին (ադրբ.՝ Qulyabani, նշանակում է անապատի հրեշ) չար ոգի է, որն ապրում է անապատներում և գերեզմանոցներում։ Ադրբեջանցի և թուրք հետազոտողների կարծիքով՝ Քուլյաբանիի հիմնական զբաղմունքը գիշերային ճանապարհորդներին վախեցնելն էր, մինչդեռ նրանք գիշերը գայլի դիմագծեր ունեն։ Նրանք նաև սիրում են ձի վարել։ Ըստ լեգենդի՝ Քուլյաբանին աշխատում է մարդկանց համար, եթե ինչ-որ մեկը կարողանա ասեղով թափանցել նրանց օձիքը։ Բայց միևնույն ժամանակ նրանք կծառայեն վարպետի բոլոր պատվերներին։ Ադրբեջանի արևմտյան շրջաններում Քուլյաբանին հաճախ նույնանում էր որպես Արդովի ջրային չար ոգի[13]։
  • Թեփեգոզը (ադրբ.՝ Tepegöz) ադրբեջանական առասպելական արարած է, որը նման է կիկլոպ Պոլիֆեմոսին[14]։

Հարաբերություններ այլ մշակույթների հետ խմբագրել

Ադրբեջանական բանահյուսության տարրերը բխում են պարսկական դիցաբանությունից և թյուրքական դիցաբանությունից[15]։

Մշակութային իրադարձություններ խմբագրել

2005 թվականի հոկտեմբերի 20-ի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Մշակութային արտահայտման բազմազանության պաշտպանության և խրախուսման մասին» կոնվենցիայի առնչությամբ Ադրբեջանի շրջաններում մի շարք գործողություններ են իրականացվել էթնիկ խմբերի բանահյուսությունը, մշակույթը և արվեստը խթանելու նպատակով։ Ադրբեջանը կոնվենցիային միացել է 2009 թվականին։ Ադրբեջանի մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարությունը դեռ 2006 թվականին կազմակերպեց փառատոն, որը կոչվում էր «Ադրբեջան՝ հայրենի հող»՝ նվիրված ազգային փոքրամասնություններին։ Փառատոնի շրջանակներում տարբեր ազգային փոքրամասնություններ էին մասնակցում իրենց բանահյուսությունը ներկայացնելու համար։ Միջազգային հեռարձակման փառատոնը հյուրընկալում էր մոտ 500 մասնակիցների՝ Ադրբեջանի բոլոր էթնիկ շրջաններից։ Փառատոնը անցկացվում էր նաև անգլերենով։ Այն շրջաններում, որտեղ բնակեցված են էթնիկ խմբերը, գործում է շուրջ 41 երաժշտական և արվեստի դպրոց երեխաների համար։ Այդ դպրոցներում դասավանդվում է բանահյուսություն, էթնիկ մշակույթ[16]։

Բանահյուսության ինստիտուտ խմբագրել

Ադրբեջանի բանահյուսության ինստիտուտը ստեղծվել է 1994 թվականին Նիզամիի անվան Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԱԳԱԱ) գրականության ինստիտուտի հիման վրա։ Թեև որպես ԱԳԱԱ-ի անկախ կառուցվածքային ստորաբաժանում իր գործունեությունը սկսել է 2003 թվականից, սակայն Մշակույթի կենտրոնի ստեղծման սկզբնական տարիներին հանդես է եկել որպես կենտրոնի ստորաբաժանում[17]։

2012 թվականին Ադրբեջանի բանահյուսության ինստիտուտում բացվել է բանահյուսության և էթնիկ փոքրամասնությունների բաժինը, որը պատասխանատու է բանահյուսական նմուշների հավաքման համար։ Բաժանմունքի հիմնական նպատակն է կազմակերպել հավաքված բանահյուսական նմուշների պահպանությունն ու հետազոտումը[18]։

Հրապարակումներ և հետազոտություններ խմբագրել

Պարսկերենով կան բազմաթիվ գրքեր և հոդվածներ, ինչպիսիք են Հիդայաթ Հասաարիի «Azerbayjan Folklorunden Numunahlar»-ը և Զահարե Վաֆասիի «Folklor Ganjinahsi, Oyunlar»-ը, որոնք գրվել են ադրբեջանական բանահյուսության մասին, որոնք ընդգրկում են երկրի բանահյուսության տարբեր ասպեկտներ[19]։ Սամեդ Բեհրանգին գրող էր, ով ծնվել էր Թավրիզում 1939 թվականին, գրել էր մանկական պատմվածքներ ադրբեջանական բանահյուսության մասին[20][21]։ Յաղուբ Խոշգաբանին և նրա կինը հավաքել և ուսումնասիրել են ադրբեջանական բանահյուսությունը՝ ճամփորդելով և ձայնագրելով բանահյուսական գրառումները՝ մեծերի խոսքերին համապատասխան[22]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Yeni ədəbiyyat tariximizin ilk cildləri». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 16-ին.
  2. ↑ Hasan Javadi, "KOROĞLU i. LITERARY TRADITION" in Encyclopedia Iranica
  3. ↑ 3,0 3,1 Chadwick, Nora K.; Zhirmunsky, Victor; Zhirmunskiĭ, Viktor Maksimovich (2010 թ․ հունիսի 3). Oral Epics of Central Asia (անգլերեն). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-14828-3.
  4. ↑ Rhyne, George N. (2000). The Supplement to the Modern Encyclopedia of Russian, Soviet and Eurasian History: Avicenna - Bashkin, Matvei Semenovich (անգլերեն). Academic International Press. ISBN 978-0-87569-142-8.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Azerbaijan». www.azerbaijan.az. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 29-ին.
  6. ↑ Ălăkbărov, Fărid (2006). Azerbaijan: Medieval Manuscripts, History of Medicine, Medicinal Plants (անգլերեն). Nurlan.
  7. ↑ Moisenko, Rena (1949). Realist music: 25 Soviet composers (անգլերեն). Meridian Books. ISBN 978-0-7614-2011-8.
  8. ↑ Mitchell, Colin P. (2011 թ․ մարտի 3). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society (անգլերեն). Taylor & Francis. ISBN 978-1-136-99194-3.
  9. ↑ Viltis (անգլերեն). International Institute of Wisconsin. 1982.
  10. ↑ Мифы народов мира. Энциклопедия. Т.1. «Советская энциклопедия», 1991. 978-5-85270-016-2
  11. ↑ Кавказская мифология/Азербайджанская мифология — Агач Киши
  12. ↑ Billington, Sandra; Green, Miranda (2002 թ․ սեպտեմբերի 11). The Concept of the Goddess (անգլերեն). Routledge. ISBN 978-1-134-64151-2.
  13. ↑ Кавказская мифология/Азербайджанская мифология — гюль-ябани
  14. ↑ C. S. Mundy (1956). «Polyphemus and Tepegöz». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 18 (2): 279–302. doi:10.1017/s0041977x00106858. JSTOR 609984.
  15. ↑ «Anaz Radio Voice of South Azerbaijan: Folklor». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 16-ին.
  16. ↑ «Festival of national minorities due in Baku». AzerNews.az (ամերիկյան անգլերեն). 2016 թ․ հունիսի 24. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 6-ին.
  17. ↑ «WWW.SCIENCE.GOV.AZ». www.science.gov.az (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 30-ին.
  18. ↑ A’Beckett, Ludmilla; Plessis, Theodorus du (2017 թ․ դեկտեմբերի 20). In pursuit of societal harmony: Reviewing the experiences and approaches in officially monolingual and officially multilingual countries (անգլերեն). AFRICAN SUN MeDIA. ISBN 9781928424123.
  19. ↑ Shaffer, Brenda (2002). Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity (անգլերեն). MIT Press. ISBN 978-0-262-26468-6.
  20. ↑ Vahabzadeh, Peyman (2010). Guerilla Odyssey: Modernization, Secularism, Democracy, and the Fadai Period of National Liberation In Iran, 1971-1979 (անգլերեն). Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-5147-5.
  21. ↑ Talattof, Kamran (1996). Ideology of Representation: Episodic Literary Movements in Modern Persian Literature (անգլերեն). University of Michigan. ISBN 9780591196276.
  22. ↑ JPRS Report: Soviet Union. Political affairs (անգլերեն). The Service. 1990.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ադրբեջանական_բանահյուսություն&oldid=9546974» էջից