Վանանդեցիներ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Վանանդ (այլ կիրառումներ)
Վանանդեցիներ. հայ գրահրատարակիչ-տպագրիչներ Գողթան գավառի Վանանդ գյուղից (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ-ում)։ Գործել են Ամստերդամում, XVII դ. վերջերին և XVIII դ. սկզբներին։ Գողթանի Ս. Խաչ վանքի վանահայր, եպիսկոպոս Թովմաս Վանանդեցին 1670 թ.-ին իր քեռորդուն՝ Մատթեոս Հովհաննիսյանին տարել է Մարսել՝ Ոսկան Երևանցու մոտ տպագրության արվեստ սովորելու։ 1679 թ.-ին իր եղբորորդիներին՝ Ղուկաս և Միքայել Նուրիջանյաններին ուսման է տվել Հռոմի Ուրբանյան ճեմարանում։
1683 թ.-ին, կրկին այցելելով Մարսել, Մատթեոսին ուղարկել է Ամստերդամ՝ նոր տպարան հիմնելու։ 1685 թ.-ից տպարանն սկսել է գործել։ Շուտով չորս Վանանդեցիները Թովմասի ղեկավարությամբ հավաքվել են Ամստերդամում՝ նպատակ ունենալով կատարելագործել տպարանն ու այն տեղափոխել Հայաստան՝ կրթական կենտրոն ստեղծելու համար։ Նույն նպատակով Վանանդեցիների տպարանում հրատարակվել են ուսումնական ձեռնարկներ, որոնց հեղինակներն են Ղուկասը կամ Մատթեոսը. «Համատարած աշխարհացոյց»(1695), «Բանալի համատարածի աշխարհացոյցին մերոյ նորածնի» (1696), «Դուռն իմաստութեան» («Ոսկեա դուռն դպրատան», 1699), «Բնաբանութիւն իմաստասիրական» (1702)։ Իբրև ձեռնարկ հրատարակվել է նաև Մովսես Խորենացու Հայոց պատմությունը (1-ին հրատ. 1695)՝ «Ազգաբանութիւն տոհմին հաբեթեան» վերնագրով։
Տպարանը լույս է ընծայել Շարակնոցներ (1685, 1702, 1712), Թոմա Կեմպացու «Յաղագս համահետևմանն Քրիստոսի» երկը (1696), Նոր կտակարան (1698) ևն։ Վաճառականների համար է գրված Ղուկաս Վանանդեցու«Գանձ չափոյ, կշռոյ…» աշխարհաբար գիրքը (1699)։
Վանանդեցիների հրատարակությունները 20 անունից ավելի են։ Տպարանը Հայաստան տեղափոխելու Թովմաս Վանանդեցու ջանքերը ապարդյուն են անցել։ Նա մահացել է 1708 թ.-ին, Անտվերպենում։ Մինչ այդ տպարանից հեռացել էին Միքայելն ու Մատթեոսը։ Ղուկասն իր օգնական Հովհաննես Վանանդեցու (Միքայելի որդու) հետ տպարանում աշխատել է մինչև 1717 թ.-ը (մինչև պարտքերի դիմաց տպարանի բռնագրավումը)։ 1729 թ.-ին Վանանդեցիների տառերը Ամստերդամում գնել և Վենետիկ է ուղարկել Մխիթար Սեբաստացու ներկայացուցիչը։
Գրականություն խմբագրել
- Ղուկաս Վանանդեցի, Բանալի համատարածի աշխարհացուցին, Ամստերդամ 1696։ Արխիվացված 2016-12-12 Wayback Machine
- Լեո, Հայկական տպագրություն, հտ. 1, Թիֆլիս, 1904։
- Vannerius J., Note sur une imprimerie Arménienne établie a Amsterdam en 1695,- Révue des bibliothèques et archives de Belgique, fasc. 4, Bruxelles, 1906, pages 313-314.
- Սարուխան Առաքէլ, Հոլլանդան և հայերը ԺԶ-ԺԹ դարերում, Վիեննա (Ազգային մատենադարան, ՃԺԴ), 1926։
- Թումանյան Բ., Հայկական նորահայտ աստղագիտական գործիք, Ե., 1958։
- Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, հտ. 1, Եր., 1964։
- Խաչատրյան Մ. Մ., Հայ և ռուս քարտեզագրության կապերը XVII դարում.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1966, № 2, էջ 155-164։
- C. Koeman, A World-Map in Armenian Printed at Amsterdam in 1695,- "Imago Mundi", Vol. 21, (1967) , pp. 113-114.
- Rooy S. van, Oldest printed Armenian World Map appeared in Amsterdam in 1695,- "New Orient", Prague, 1968, Nº 1.
- Գրիգորյան Մ., Նոր նիւթեր և դիտողութիւններ հրատարակիչ Վանանդեցւոց մասին, Վիեննա, 1969։
- Хачатрян М., Карта мира Гукаса Ванандеци,- Вестник Ереванского Университета, 1971, Nº 1(13), c. 187-192.
- Kéram Kévonian, Marchands arméniens au XVIIe siècle. A propos d'un livre arménien publié à Amsterdam en 1699,- Cahiers du Monde russe et soviétique , Vol. 16, No. 2 (Apr.-Jun., 1975), pp. 199-244.
- Միրզոյան Հ., XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն, Երևան, 1983։
- Ոսկանյան Ն., Կորկոտյան Ք., Սավալյան Ա., Հայ գիրքը 1512-1800 թթ., Երևան,1988։
- Էլիզաբեթ Թաջիրյան, Հոլանդիա, - «Հայ գաղթաշխարհի պատմություն» (միջնադարից մինչև 1920-ական թթ.), հատոր երրորդ, ևրոպայի և Ամերիկայի հայ գաղութները, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, 2013, էջ 140-172։ ISBN 978-99941-73-76-1
- Raymond H. Kévorkian, Catalogue des «incunables» arméniens, 1511-1695 ou Chronique de l'imprimerie arménienne, avec Jean-Pierre Mahé, Genève: P. Cramer. 1986.
- Raymond H. Kévorkian, Le livre arménien à travers les âges, avec Jean-Pierre Mahé, Catalogue de l'Exposition Marseille 1985.
- Lane, John A., The Diaspora of Armenian Printing 1512-2012, Amsterdam: Special Collections of the University of Amsterdam, 2012.
- Vrej Nersessian, Catalogue of Early Armenian Books, 1512-1850, The British Library, 1980. ISBN 0904654354
- Peter Barber and Tom Harper, Manificent Maps, Power, Propaganda and Art, The British Library, 2010, pp. 124-125. Արխիվացված 2011-01-21 Wayback Machine