Հուդայականությունն Իսպանիայում
Իսպանիայում հուդայականության պատմությունը սկսվել է դեռևս Հռոմեական կայսրության ժամանակաշրջանից։ Իսպանիայում հրեական համայնքը իր վերելքին և ծաղկման գագաթնակետին է հասել միջին դարերում, որը մուսուլմանական տիրապետության ժամանակներից տևել է մինչև քրիստոնեական թագավորների կառավարման սկզբնական շրջանն ու 1492 թվականի արտաքսումը։ Ներկա դրությամբ Իսպանիայի տարածքում բնակվում են մի քանի հազար հրեաներ[1][2][3][4][5], սակայն իսպանական հրեաների՝ սեփարդների ժառանգները աշխարհի հրեա բնակչության շուրջ 5 տոկոսն է կազմում։
Հին ժամանակներ խմբագրել
Հրեաների հայտնվելը Պիրենեյան թերակղզում խմբագրել
Գոյություն ունի ենթադրություն այն մասին, որ Տարշիշ երկիրը, որը հիշատակվում է Եսայի մարգարեի, Երեմիա մարգարեի, Եզեկիա մարգարեի, Աբդեսի, Արքայության երրորդ և Հովհաննես մարգարեի գրքերում, տեղակայված է եղել Պիրենեյան թերակղզու տարածքում։ Որոշները առանց հիմնավորման այն նույնականացնում են հնագույն Տարտեսոս քաղաքակրթության հետ, որը գոյություն է ունեցել թերակղզու տարածքում մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակում։ Եթե առաջնորդվենք այդ ենթադրություններով, ապա հրեաները Պիրենեյան թերակղզու տարածքում բնակվել են դեռևս Սողոմոն Իմաստուն թագավորի գահակալության ժամանակներում։
Իսրայելի և Տարշիշի միջև առևտրային հարաբերությունների հավանականությունը իրատեսական է թվում։ Եզեկիա մարգարեյի գրքում (27:12) գրված է.- «Տարշիշ, քո առևտրականը, ով ունի բազում հարստություններ, քո ապրանքների համար վճարել է արծաթով, կապարով և օլովով»։ Այդ առևտրին է նվիրված նաև Արքայության երրորդ գրքի (10:22) հետևյալ նախադասությունը։ «Տարին երեք անգամ ժամանում էր տարշիշական նավը, որը բերում էր ոսկի, արծաթ, փղոսկր, կապիկներ և սիրամարգեր»։ Եզեկիա մարգարեի գրքում (27:12-14) Տյուրոս առևտրային կայսրության մասին հիշատակումից անմիջապես հետո առկա է Տարշիշի մասին տեղեկություն։ Բացի այդ, հենց Տարշիշն է եղել այն հեռավոր եզերքը, դեպի որտեղ հրեական խաշեմա աստծուց ցանկացել է փախչել Հովնան մարգարեն (Հովնան մարգարեի գիրք 1:3)։ Ընդհանուր առմամբ դա նշանակում է, որ քաղաքը տեղակայված է եղել Միջերկրական ծովի արևմուտքում։ Սողոմոնի ժամանակ հրեաների հետ համագործակցած փյունիկյացիները նույնպես սերտ առևտրային կապեր ունեին Պիրենեյան թերակղզու հետո (որտեղ հիմնադրվեց Գադեսը (Կադիս), որի հիմնադրումը սովորաբար թվագրվում է մ.թ.ա. 1100 թվականով)։ Այս ամենը հնարավորություն է տալիս ենթադրել, որ հրեաների ու Պիրենեյան թերակղզու միջև կապը հաստատվել է դեռևս մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակում[6]։ Սակայն, բացի ենթադրություններից, գոյություն չունի որևէ ապացույց այն մասին, որ պատմությունը հենց այդպես է զարգացել։ Կադիսում հայտնաբերվել է կնիք, որի վրա առկա են գրություններ։ Կնիքի պատրաստումը թվագրվում է մ.թ.ա 8-ից 7-րդ դարերով։ Այնուամենայնիվ, կնիքի վրայի գրությունների լեզվի մասին միասնական կարծիք չկա։ Հետազոտողների մեծ մասը կարծում է, որ դրանք փյունիկերեն են, բայց որոշներն էլ վերագրում են եբրայերենին։
Գոյություն ունեն նաև առասպելներ այն մասին, որ Պիրենեյան թերակղզի առաջին անգամ հրեաները եկել են մ.թ.ա. 586 թվականին Առաջին տաճարի ավերումից հետո, սակայն, այդպիսի պատմությունները չունեն պատմական հիմք, իսկ հիմնական նպատակն այն է, որ փորձեն տարածել այնպիսի տեղեկատվություն, թե իբր հրեաները որևէ կապ չեն ունեցել Հիսուսի սպանության հետ։
Հռոմեական կայսրության ժամանակներ խմբագրել
Հրեաների առաջին անվիճելի փաստերով հիմնավորված մուտքը Պիրենեյան թերակղզի թվագրվում է Հռոմեական կայսրության ժամանակներով։ Հռոմեական Իսպանիայում հրեական համայնքների ձևավորման հստակ թվեր հայտնի չեն։
Չնայած Եվրոպայում հրեաների տարածումը ամենից հաճախ կապվում է սփյուռքի հետ, որը հետևել է հռոմեացիների կողմից Հրեաստանի նվաճումով՝ Էրեց Իսրայելի տարածքից գաղթը դեպի առավել ընդարձակ հռոմեական միջերկրականի շրջաններ սկսվել է Տիտոս կայսեր օրոք հռոմեացիների կողմից Երուսաղեմի ոչնչացումից հետո։ Իր «Հիշարժան փաստեր և դիկտատներ» աշխատությունում Վալերիուս Մաքսիմուսը անդրադառնում է հրեաներին ու քաղդեացիներին, ովքեր մ.թ.ա. 139 թվականին իրենց վարած «կոռուպցիոն» քաղաքականության համար արտաքսվել են Հռոմից[7]։ Համաձայն Հովսեփոս Փլավիոսի՝ Ագրիպա թագավորը փորձում էր խանխել հռոմեացիների դեմ Երուսաղեմում հրեաների ապստամբությունը։ Մատնանշելով ամբողջ Հռոմեական կայսրության տարածքում և այլ այլ վայրերում ապրող հրեաներին՝ Ագրիպան նախազգուշացրեց, որ «վտանգը վերաբերում է ոչ միայն այն հրեաներին, ովքեր բնակվում են այստեղ, այլ նաև այլ քաղաքներում ապրողներին, քանի որ երկրի վրա չկան բնակության պիտանի մարդիկ, ովքեր չունեն իրենց մեջ ձեր մի մասնիկից, ում կսպանեն ձեր թշնամիները, եթե դուք մտնեք պատերազմի մեջ...»:
Հռոմեացիներին ուղղված իր նամակում Պողոս առաքյալը անդրադառնում է դեպի Իսպանիա գնալու իր մտադրության մասին, որպեսզի քարոզի ավետարանը[8], ինչն էլ ենթադրում է, որ Պիրենեյան թերակղզում հրեական համայնքների առկայության մասին։
Գավառական ռաբբի և գիտնական Աբրահամ իբն Դաուդը 1161 թվականին գրել է. - «Գոյություն ունի Գարանադայի համայնքի ավանդույթ [հրեական], որ նրանք սերում են Երուսաղեմի բնակիչներից՝ Հուդայի ու Բենիամինի ժառանգներից, այլ ոչ թե [Պաղեստինի] հեռավոր գյուղերից, քաղաքներից»[9]:Մեկ այլ տեղ մորական կողմի իր պապու ընտանիքի մասին գրել է, թե ինչպես նրանք եկան Իսպանիա. - « Երբ Տիտոսը հաղթեց Երուսաղեմում, նրա սպաներից մեկը, ով նշանակվել էր Իսպանիայի կառավարիչ, խնդրել է, որպեսզի իրեն ուղարկեն Երուսաղեմի նշանավոր բնակիչների շարքերից կազմված գերիների։ Եվ կայսրը այդպիսիններից մի քանիսին ուղարկեց նրա մոտ։ Գերիների շարքերում այնպիսինները կային, ովքեր պատրաստում էին վարագույրներ, լավ տիրապետում էին մետաքսի հետ աշխատանքի հմտություններին, և և այնպիսինները, որոնց անունը Վարուխ էր։ Նրանք մնացին Մերիդայում»[10]։ Այստեղ ռաբբի Աբրահամ իբն Դաուդը գրում է Իսրայելի երկրորդ տաճարի ավերուից հետո Իսպանիա հրեաների երկրորդ մասսայական այցելության մասին։
Թերակղզում հրեաների գալու մասին նյութական ապացույցներից մեկն է համարվում գերեզմանոցների տապանաքարերի վրա հայտնաբերված գրությունները, որոնք ստեղծումը, ըստ տարբեր հեղինակների, թվագրվում է մ.թ.ա. 2-րդից մ.թ. 6-րդ դարերի։ Առաջին տապանաքարը հայտնաբերվել է Տառագոնայում, որի վրա եղել է եբրայերեն գրույթուն։ Երկրորդ տապանաքարը հայտնաբերվել է Տորտոսայում, որի վրա գրված արձաագրությունը եղել է եբրայերենով, լատիներենով և հունարենով։ Հավանական է համարվում այն, որ 3-րդ դարի տապանաքարերից մեկը պատկանել է հանգուցյալ հրեա աղջիկ Սոլոմոնուլին, ով։ Իվիսա կղզում հայտնաբերվել է ամֆորա, որի վրա եղել են եբրայերեն այբուբենի տառեր։ Այն թվագրվում է մոտավորապես 1-ին դարով։
Առաջին անվիճելի փաստաթուղթը, որը ապացուցում է Հռոմեական Իսպանիայու հրեական համայնքի գոյության մասին, հանդիսանում է քրիստոնեական Էլիվերյան ժողովի կանոնների շարքն է, որը գրվել է մ.թ. 4-րդ հարյուրամյակում։ Այդ կանոնները ոչ միայն ապացուցում են թերակղզում հրեաների գոյություն լինելը, այլ նաև ներկայացնում նրանց որպես ամուր համայնք, որն ակտիվորեն զբաղվում է հավատորսությամբ։ Ժողովը առաջարկում պայքարել հուդայականության դեմ, որը դեռևս կայսրության պաշտոնական կրոն չդարձած քրիստոնեության համար մրցակից էր հանդիսանում։ 81 կանոններից չորսը (16-րդ, 49-րդ, 50-րդ և 78-րդ) վերաբերում են հրեաներին։ 16-րդ կանոնը քրիստոնեաներին արգելում է ամուսնանալ հրեա կանանց հետ, հակառակ դեպքում կարգը խաղտողը եկեղեցու 5 տարի ժամկետով հկհեռացվեր։ 49-րդ կանոնը սպառնում է բոլոր այն քրիստոնեաներին մինչև կյանքի վերջ հեռացնել եկեղեցուց, ովքեր օրհնության համար դիմել են հրեա քահանայապետին։ 50-րդ կանոնն արգելում է քրիստոնյաներին ու հուդայականներին նստել միևնույն սեղանի շուրջ։ 78-րդ կանոնը 5 տարի ժամկետով եկեղեցուց հեռացնելու պատիժ է սահմանում այն քրիստոնյաների համար, ովքեր կապ կունենան հրեուհու հետ։
Հռոմեական հասարակության մեջ հրեաները համարվում էին ոչ թե էթնիկ խումբ, այլ կրոնական, որը իր բնակության վայրում ձևավորում էր գրեթե ինքնավար համայնքներ՝ ալյամների նախորդները։ Դրանք ղեկավարվում էին ներքին խորհրդի կողմից, որի անդամները սովորաբար բնակվում էին միևնույն տանը, որը գտնվում էր սինագոգից, ռաբիների դպրոցից կամ մսի ու այլ ապրանքների վաճառակետերին։ Հրեաները, ովքեր որևէ հատուկ մասնագիտական զբաղմունք չունեին, օգտվում էին իրենց կրոնի հատուկ կարգավիճակից՝ չնայած այն հանգամանքին, որ հռոմեացիների մի մասը նրանց կասկածանքով էր վերաբերվում (կրոնական սովորությունների պատճառով, որոնք դժվարություններ էին ստեղծում հասարակությանը անդամագրվելու գործընթացում։
Միջնադար խմբագրել
Վեստգոթների ժամանակաշրջան խմբագրել
6-րդ դարի սկզբին Պիրենեյան թերակղզու տարածքը նվաճվում է վեստգոթերի կողմից։ Նրանք հանդիսանում էին արիոսական քրիստոնյաներ և սկզբնական շրջանում շահագրգռված չէին հալածել հրեաների։ Վեստգոթյան Իսպանիայի առաջին փաստաթուղթը, որում անդրադարձ է եղել հրեաներին, Ալարիկի գիրքն է։ Այն ստեղծվել է Ալարիկ II թագավորի կարգադրությամբ և հրապարակվել է 506 թվականին Թուլուզում։ Այդ օրենսդիր փաստաթուղթը, որը կազմվել էր հռոմեական իրավունքի հիման վրա, հրեաների համար սահմանում էր այնպիսի սահմանափակումներ, ինչ 4-րդ և 5-րդ դարերի հռոմեական օրենքները, երբ կայսրությունն արդեն դարձել էր կաթոլիկ։ Արգելվում էր խառնամուսնությունները, սինագոգների կառուցումը և բազում այլ սահմանափակումների հետ մեկտեղ նաև քրիստոնյա ստրուկներ պահելը։ Հուդայականություն ընդունած քրիստոնյաները ենթարկվում էին խիստ պատժի։ Այնուամենայնիվ, վեստգոթյան օրենքները համեմատաբար մեղմ էին, քանի որ թույլատրում էին արդեն գոյություն ունեցող սինագոգների վերակառուցում և կրոնական ու նույնիսկ քաղաքացիական վեճերի վերաբերյալ սեփական արդարադատության իրականացումԼ Բացի այդ, բազմաթիվ պատմաբաններ ենթադրում են, որ այդ օրենքները ամբողջ խստությամբ չէին կիրառվում։
Իրավիճակը փոխվեց, երբ Ռեկարեդ I թագավորը, ցանկանալով ամբողջ թերակղզու տարածքում ստեղծել միասնական կրոնական հարթակ, ընդունեց կաթոլիկություն։ 7-րդ դարի ընթացքում վեստգոթյան միապետությունը կաթոլիկ եկեղեցու հետ սերտ համագործակցությամբ հրեական համայնքների նկատմամբ ճնշող վերաբերմունք էր դրսևորում։ Սիսեբուտի կառավարման ժամանակաշրջանում հակահրեական օրենքները դարձան առավել դաժան։ Երբեմն կատարվում էր բռնի ձևով քրիստոնեացում, ինչը բազմաթիվ հրեաների ստիպեց լքել թագավորությունն ու բնակություն հաստատել Աֆրիկայի հյուսիսում։
Հետագա տարիներին հրեաների վիճակը միայն վատթարացավ։ Հասարակության շրջանում նկատվում էր խիստ կասկածանք կրկին ձևավորված հրեական համայնքների նկատմամբ։ Չինտիլայի կառավարման օրոք՝ 638 թվականին նրանք պետք է համաձայնության երդում տային՝ հրապարակային ձևով հրաժարվելով նախկին հավատքից։ Իր կրոնին հավատարիմ մնալ ցանկացող հրեաների նկատմամբ ճնշումները ավելի էին սաստկանում։ Էգիկան, հիմնվելով ենթադրյալ դավադրության վրա, 694 թվականին Տոլեդոյում անցկացված 17-րդ ժողովի ժամանակ որոշում կայացրեց ստրկության ենթարկել բոլոր հրեաներին, այդ թվում նաև՝ դավանափոխներին։ Էգիկան դաժանորեն հետապնդում էր հրեաներին ընդհուպ մինչև իր մահը՝ 702 թվականը։
Հրեաներն Ալ-Անդալուսում խմբագրել
Պիրենեյան թերակղզու արաբական նվաճումները 711 թվականին վերջ դրեց վեստգոթների միապետության և կաթոլիկ եկեղեցու կողմից հրեաների հետապնդումներին։ Բաց է մնում այն հարցը, թե արդյո՞ք Ջիբրալթարի նեղուցի հակառակ կողմում բնակվող մուսուլմաններին հրեաների օգնության խնդրանքներ, սակայն, կարելի է պնդել, որ նրանք ուրախությամբ ընդունվեցին և այն ժամանակ, երբ Տարիք իբն Զիյադի ու Մուսա իբն Նուսայիրի բանակները առաջանում էին դեպի հյուսիս, մուսուլմանները հրեա բնակչության հետ միասին մասնակցեցին որոշ նվաճված քաղաքների, ինչպիսիք են Կորդովան, Սևիլյան, Գրանադան (Էլվիրա), պաշտպանությանը։ Միջնադարում քրիստոնեական թագավորություններում, որոնք տեղակայված էին ոչ միայն թերակղզու տարածքում, տարածվեց այն հրեաների դավաճանության մասին ժողովրդական խոսակցություններ։ Նշվում էր, որ նրանք դաշինք են կնքում մուսուլմանների հետ, որպեսզի ոչնչացնեն քրիստոնյաներին։ Օրինակ վարկած կա, որ հենց հրեաներն են Տոլեդո քաղաքը հանձնել մուսուլմաններին։ Հետագայում՝ Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ (1099-1291) այդպիսի խոսակցություններն ավելի տարածվեցին։
Ղուրանի ուսմունքի համաձայն մահեդականները քրիստոնյաներին ու հրեաներին համարում էին գրքի մարդիկ, որոնց պետք չէ պարտադրել իսլամի ուժի միջոցով և նրանք ենթակա էին հատուկ դավանափոխության՝ զիմմիի։ Զիմմին (արաբերենից թարգմանաբար նշանակում է ذمّي «պաշտպանություն») արժանացնում էր կյանքի երաշխիքի, դավանանքի ազատության, ինչպես նաև ինքնավարության իրավական բարձր մակարդակի, ինչը նրանց թույլատրում էր, որպես օրինակ, ունենալ համայնքի սեփական վեճերը լուծելու համար դատաիրավական մարմիններ։
Սակայն, այդպիսի հնարավորությունների ընձեռնման դիմաց նրանց նկատմամբ սահմանվում էր հսկայական հարկեր, պարտադրվում ընդունել փոքրամասնության հատուկ կարգավիճակ և կատարել տարաբնույթ խտրական պահանջներ, մասնավորապես, նրանք իրավունք չունեին զբաղեցնել զինվորական կամ քաղաքական պաշտոններ, որոնք կապված են մուսուլմանների իշխանության իրավասություններին։ Դատարաններում զիմմիի ձայնը գնահատվում էր ոչ լիարժեք, այնպես ինչպես նաև արյան վրեժխնդրությունը։ Աստծուն անարգելու մեջ մեղադրանքները սովորական երևույթ էին դարձել, որի համար նախատեսված էր մահապատիժ։ Դատավարության ժամանակ նրանք իրավունք չունեին պաշտպանության համար վկայություն տալ և այդպիսով, որպեսզի փրկեին իրենց կյանքը, պետք է իսլամ ընդունեին։ Տղամարդ-զիմմիների ամուսնական տաբուն, ովքեր մուսուլման կնոջ հետ սեռական կապի կամ ամուսնության համար ենթարկվում էին պատժի, ժառանգությանը վերաբերվող հարցերում սահմանափակումների էին ենթարկվում, հագուստի ընտրության, կենդանիների օգտագործման և տարբեր զբաղմունքների հարցում ենթարկվում էին խտրականության, որոնք տեղ էին գտնում հասարակության կենցաղի հիմնական ոլորտներում։ Այնուամենայնիվ, զիմմիի կիրառման խստությունը համարժեք էր տվյալ ժամանակի ընդունված արժեքներին և ոչ միշտ էին առաջնային, ինչի ապացույցն այն է, որ քիչ չէին այն հրեաները, ովքեր անդալուզյան պետություններում բարձր պաշտոններ էին զբաղեցնում։
Իրավական ինքնավարությունը, որը, ինչպես արդեն նշվեց, տրվում էր Ալ-Անդալուսում բնակվող հրեաներին, դրսևորվում էր ալհամների համայնքների կազմակերպմամբ։ Ալհամները իրենցից ներկայացնում էին ինքնակառավարվող համայնքներ, որոնցից յուրաքանչյուրը ձևավորվում էր մի քանի բնակավայրերի հրեաներից։ Նրանք ունեին սեփական դատական մարմինները, որոնք կանոնակարգվում էին հալախայի հիման վրա մշակված իրավական նորմերով։ Ալհամների կառուցվածքը պահպանվում էր նաև քրիստոնեական Իսպանիայում և օրենքից դուրս հայտարարվեց միայն թերակղզուց հրեաների արտաքսումից հետո։
Ալ Անդալուսի հրեաների դրությունը ոչ միշտ է եղել նույնը։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է առանձնացնել երկու ժամանակաշրջան՝ ալմորովիններից ներխուժումից առաջ և հետո (1086 թվական)։
1. Առաջին փուլը համապատասխանում է Կորդովայի ամիրայության (756-912), Կորդովայի խալիֆայության (912-1031) և տայֆայի առաջին պետությունների (1031-1086) գոյության հետ։ Այդ փուլը հանդիսանում էր մուսուլմանական Իսպանիայում հրեաների լավագույն ժամանակաշրջանը։ Հատկապես հրեաների համար բարենպաստ էր Աբդ ար Ռահման III-ի կառավարման ժամանակաշրջանը։ Այդ ժամանակ մեծ թվով հրեաներ հասան սոցիալական ու քաղաքական բարձր մակարդակի, իսկ հուդայական մշակույթն արաբական լուրջ ազդեցության պայմաններում մտավ իր ոսկե դարը (որոշ պատմապաններ, ինչպիսին է օրինակ Ժոզեֆ Պերեսը, հարցականի տակ է դնում այդպիսի արտահայտության օգտագործումը)։
2. Ալմորովիններ հաջողությամբ օգտվում էին հրեաների մտավոր ունակություններից և հարկահավաքության ու հարկերի կառավարմանհմտություններից։ Այդ է պատճառը, որ հրեաներին նշանակում էին ֆինանսական, դիվանագիտական և այլ բնույթի պաշտոնների։ Հայտնի են դեպքեր, երբ հրեաները նույնիսկ զբաղեցրել են նահանգապետների ու էմիրների խորհրդականների պաշտոններ։ Երբ իշխանության եկան ալմոհադիները, հրեաների դրությունը արմատապես փոխվեց։ Հուդայականության հավատքի հանդեպ Աֆրիկյան այդ դինաստիայի անհանդուրժողական վերաբերմունքը հանգեցրեցին հրեաների հանդեպ հանդուրժողականության մակարդակի նվազեցման։ 12-րդ դարից հրեական բնակչությունը սկսեց մասսայական տեղափոխություն։ Տեղափոխվողների մեծ մասը թաքնվեց հյուսիսի քրիստոնեական թագավորություններում, որոնց միապետները վարում էին իրենց պետությունների բնակչության թվաքանակի ավելացմանն ուղղված լայնամասշտաբ քաղաքականություն, և հետևաբար, նոր եկած մեծ թվով մարդկանց կարիքն ունեին։
Քրիստոնեական թագավորությունների հրեաները խմբագրել
Քրիստոնեական թագավորական տներում տեղի ունեցածը այդ ժամանակ հրեաների դրության մասին հստակ պատկերացում է տալիս։ Որպես օրինակ, Արագոնի թագավոր Ջեյմ II-ը դստերն ուղղված նամակում գրել է. «Աղջիկս,մենք ստացանք Ձեր նամակը, որը վերաբերվում է որդուն, որին Դուք ծնել եք... Եվ մի բան էլ, աղջիկս, նրան մի մեծացրեք այնպես, ինչպես Դուք սովոր եք՝ հրեաների խորհուրդներով»։
Տոլեդոյում գտնվող Էլ Տրանսիտո սինագոգի պատին առկա եբրայերեն գրությունը ասում է՝ «Կաստիլիայի թագավորը փառաբանեց ու գովաբանեց Սամուել Խա Լեվիին և նրան բարձր դասեց իր բոլոր սկզբունքներից... Առանց նրա հետ համաձայնության ոչ ոք իրավունք չունի շարժել ո՛չ ձեռքը, ո՛չ ոտքը»։
Բացի այդ, Ֆերնանդո III թագավորին Սևիլյայի նվաճումից հետո սկսեցին անվանել երեք կրոնների թագավոր։ Այդպիսի տիտղոսի ոչ մի եվրոպական միապետ չի կարողացել արժանանալ։
Մշակույթի ոլորտում հրեաների դերը կայանում էր այն հանգամանքում, որ նրանք գիտելիքներ էին փոխանցում մուսուլմաններին։ Դրա շնորհիվ հնարավոր եղավ արաբների հետ միասին հսկայական աշխատանք կատարել այն ժամանակված մտավոր ժառանգությունը հավաքելու, թարգմանելու և հրապարակ հարցում (այդպիսի փաստաթղթերի ստեղծման սկիզբը դրած առաջին միապետը դարձավ Ալֆոնսո X-ը)։
Հաջորդ ոլորտը, որտեղ հրեաների ակտիվ գործել են, բժշկությունն է։ Թագավորական տանը չէր ծառայում ոչ մի բժիշկ, որը չլիներ հրեա։ Այդ հանգամանքը չէր խանգարում քրիստոնեաներին արգելել բժշկությա համար դիմել հրեա բժիշկներին։ Սակայն այդ կարգադրություններին ակնհայտ չհետևելը սկսվում էր հենց թագավորից։
Բացի այդ, հրեաները զբաղվում էին հարկահավաքության գործերով և պետական գանձարանի պահպանությամբ։ Թագավորի և Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու ներկայացուցիչների համար հրեաների արտաքսումից հետո ֆինանսական գործերի կառավարման ոլորտում մեծ բաց էր առաջացել։ Սակայն, այդ դրությունը բավականին փխրուն էր և պահպանելու տեսակետից դժվար։ Չնայած այն հանգամանքին, որ հրեաները հանդիսանում էին բարձր հասարակության անքակտելի մաս, հասարակ ժողովրդի համար նրանք դիտարկվում էին որպես բռնարարներ՝ դառնալով մարդկային ատելության մարմնացում։ Այդ հանգամանքից հեշտորեն օգտվում էր հոգևոր դասը, որպեսզի հրահրի հակահուդայական հետապնդումներ։ Թագավորները գիտակցում էին պետության տնտեսության համար հրեաների կարևորությունը և աջակցություն էին ցուցաբերում նրանց։ Նույնիսկ Ֆերդինանդ II-ը, ում երակներով հոսում էր հրեական արյուն, 1481 թվականին հայտարարեց, որ հրեաներին ինչ-որ բան արգելելու օրենքի հրապարակումը նույնն է, ինչ օրենք հրապարակվի իրեն ինչ-որ բան արգելելու մասին։
15-րդ դարում հրեաների սաստկացող հետապնդումները սկսեցին արտահայտվել դաժանություններով, և թագավորական տունը այս հարցում հայտնվեց անօգնական վիճակում՝ չկարողանալով այդ ճնշումները դադարեցնել. նրանք վտանգում էին հպատակների աջակցությունն ստանալը։ Բացի այդ, ազնվականությունը տնտեսական դրդապատճառներից ելնելով արդեն ամուսնական հարաբերություններ էին ստեղծել, և նրանց հասարակական դիրքերը սկսել էին թուլանալ։ 16-րդ դարում լույս տեսավ երկու գիրք՝ Արագոնի կանաչ գիրքը (Libro verde de Aragón) և Իսպանական ազնվականության սև հետքը (El tizón de la nobleza de España), որոնցում ներկայացված էր փաստարկներ այն մասին, որ իսպանական գրեթե բոլոր ազնվական դինաստիաները որոշակի չափով ունեին հրեական արյուն։
Նոր ժամանակներ խմբագրել
Հակասեմիտիզմ և ինկվիզիցիա խմբագրել
15-րդ դարում հակասեմական տրամադրությունների զոհ դարձան քրիստոնեություն ընդունած հրեաները, որոնց անվանում էին նոր քրիստոնյաներ (ի հակադրութոյւն «հին քրիստոնյաների», ովքեր իրենց համարում էին ճշմարիտ կաթոլիկներ)։ Այսպես, երբ 1449 և 1474 թվականների ընթացքում Կաստիլիան հայտնվել էր տնտեսական դժվարությունների և քաղաքական ճգնաժամի մեջ (Էնրիկե IV-ի օրոք տեղի ունեցած քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ), դավանափոխների նկատմամբ մշտապես ապստամբություններ ու հուզումներ էին առաջանում։ Դրանցից ամենասկզբնականն ու ամենանշանակալին տեղի ունեցավ 1449 թվականին Տոլեդոյում։ Այդ ապստամբության հետևանքով ընդունվեց այսպես կոչված «Էստատուտոյի խրատագիրքը», որը դավանափոխ հրեական ծագում ունեցողներին արգելում էր պետական պաշտոններ զբաղեցնել։ Այն հանդիսանում է հաջորդ դարում ստեղծված արյան մաքրության մասին օրենքի իրավանախօրդը։
Դավանափոխների վրա հարձակումները արդարացնելու համար ասվում էր, որ նրանք իսկական քրիստոնյաներ չէին և իրականում շարունակում էին գաղտնի կերպով դավանել հուդայականություն։ Հարկ է նշել, որ համաձայն Ժոզեֆ Պերեսի՝ դավանափոխները, չնայած որ մնում էին իրենց հավատքի կողմնակից և կազմում էին փոքրամասնություն, ունեին բավականին մեծ ազդեցություն։ Այս տեսակետին է կողմ նաև Հենրի Կեյմանը, ում աշխատություն մեջ ասվում է, որ երբ ցանկանում էին դավանափոխներին մեղադրել հուդայականություն դավանելու մեջ, որպես օրինակ նշում էին այն հանգամանքը, որ նրանք միանգամայն անտեղյակ են նոր կրոնից, ժամերգության էին գնում ոչ թե կիրակի օրերին, այլ շաբաթ կամ էլ մեծ պահքի ժամանակ սննդում օգտագործում էին միս։
Երբ 1474 թվականին Արագոնյան գահի գահաժառանգ Ֆերդինանդ II-ի կինը հանդիսացող Իզաբելլա I-ը գահ բարձրացավ, կրիպտոհուդայականությունը (գաղտնի կերպով հուդայականություն դավանելը) դարձավ պատժի ոչ ենթակա։ Իհարկե դա տեղի ունեցավ ոչ թե հանդուրժողականության կամ անտարբերության համար, այլ իրավական գործիքների բացակայության պատճառով, որոնք կարող էին նկարագրել հանցագործության այդ տեսակը» (Ժոզեֆ Պերես)։ Այդ իսկ պատճառով, այն բանից հետո երբ որոշում կայացվեց պայքարսկսել դավանափոխների հացի դեմ, թագավորները դիմեցին Հռոմի պապ Սիքստոս IV-ին՝ խնդրելով իրավունքներ տրամադրել ինկվիզիտորներին իրենց թագավորություններում նշանակելու համար։ Ժոզեֆ Պերեսը նշում է, որ ինկվիզիցիոն դատարանների ստեղծմամբ հետաքննություն անցկացնելու համար իշխանությունները կունենային բոլոր հնարավոր միջոցներն ու գործիքները։ Ֆերդինանդ II-ը և Իզաբելլա I-ը վստահ էին, որ ինկվիզիցիան կստիպի դավանափոխներին լիարժեքորեն ընդունել նոր կրոնը։
Արտաքսում խմբագրել
1476 թվականին Մադրիդում տեղի ունեցած կորտեսների ժողովում Կատալոնյան թագավորները, Ֆերդինանդ II և Իզաբելա I վերադարձրից վաղուց ուժի մեջ գտնվող, բայց ոչ միշտ խստորեն պահպանվող 1412 թվականի կարգադրությանը, որը սահմանում էր հրեաների նկատմամբ պարտականություններ։ Այն բացառում էր թանկարժեք հագուստի կրումը, պարտադրում էր թիկունքի ձախ մասում կրել կլոր դեղնավուն տարբերակիչ նշան, արգելում էր պաշտոններ զբաղեցնել, եթե ենթակաները քրիստոնյաներ էին, ունենալ քրիստոնյա ծառաներ, տոկոսադրույքով տրամադրել դրամական փոխառություններ և այլն։ Չորս տարի անց՝ 1480 թվականին կորտեսների ժողովի ժամանակ որոշվեց վարել նույնատիպ քաղաքականություն։ Հրեաներին ստիպեցին բնակվել առանձին թաղամասերում, որոնցից աշխատանքային պարտականությունների կատարման համար թույլատրվում էր դուրս գալ միայն ցերեկային ժամերին։ Այդ ժամանակվանից հրեական թաղամասը դարձավ պարիսպներով շրջափակված գետտո։
1480-ական թվականների սկզբին Սևիլյայում իրենց գործառույթներին անցած ինկվիզիտորների խնդրանքով 1483 թվականին թագավորը կայացրեց ևս մեկ դաժան որոշում, այն է՝ արտաքսել հրեաներին Անդալուզիայից։ Ինկվիզիտորները միապետերին համոզել էին, որ քանի դեռ դավանափոխները (դարձի եկածները) կապեր են պահպանում հրեաների հետ, կրիպտոհուդայականությունը վերացնել չի հաջողվի։
Պիրենեյան թերակղզում վերջին իսլամական պետականությունը վերացրած Գրանադյան պատերազմի ավարտից որոշ ժամանակ անց՝ 1492 թվականի մարտի 31-ին, կաթոլիկ թագավորները Գրանադայում կնքեցին Ալգաբրյան համաձայնագիրը, որը հրապարակվեց միայն նույն թվականի ապրիլին։ Կարգադրության ստորագրման նախաձեռնությունը պատկանում էր Ինկվիզիցիային՝, որի Մեծ ինկվիզիտորը՝ Թոմաս Տորկվեմադան, նշանակվեց դրա կատարման պատասխանատու։ Այնուհետև, հաջորդ չորս ամիսներին՝ մինչև օգոստոսի 10-ը, նա նախապատրաստվում էր այդ հրահանգի կատարմանը, որպեսզի բոլոր հրեաները վերջնականապես հեռանային Արագոնյան ու Կաստիլիայի թագավորությունները։ Կարգադրության մեջ մասնավորապես գրված էր. - «որոշում ենք բոլոր հրեաներին ու հրեուհիներին արտաքսել մեր թագավորություններից, և նրանցից ոչ մեկ երբեք չի վերադառնա»։ Հրեաներին տրամադրվեց սահմանված որոշակի ժամանակ, որի ընթացքում նրանք կարող էին վաճառել իրենց անշարժ գույքը և վերցնել դրա վճարը մուրհակի (օրենքով արգելվել էր հատված մետաղադրամների, ոսկու և արծաթի դուրս բերումը) կամ սննդամթերքի տեսքով։
Չնայած հրովարտակում նշված չէր դարձնելու տարբերակը, այնուամենայնիվ այդ հնարավորությունը տրվում էր հրեաներին։ Ինչպես գրում է պատմաբան Լուիս Սուարեսը հրեաներն իրենց տրամադրության տակ ունեին «չորս ամիս, որպեսզի իրենց կյանքի ամենաահավոր որոշումը կայացնեին, այսինքն՝ մոռանային իրենց հավատքը, որպեսզի միավորվեին նրանց [թագավորության, քաղաքական ու հասարակական հասարակության] հետ կամ հեռանային հայրենի երկիրը»։ Իրականում այդ չորս ամիսների ընթացքում բազմաթիվ հրեաներ՝ հատկապես ֆինանսապես հարուստներն և կրթվածները, ընդունեցին քրիստոնեություն։ Այդպիսի հրեաների մեծ մասը ռաբբիներ էին։
Այն հրեաները, որոնք որոշել էին չընդունել կաթոլիկություն, կապված հեռանալու ժամկետի խիստ սահմանափակ լինելու հետ ստիպված էին իրենց ունեսցվածքը վաճառել չնչին գումարով՝ հաճախ ստիպված լինելով ընդունել սահմանից դուրս բերել թույլատրվող շատ քիչ տեսակի ապրանքներ որպես ունեցվածքի դիմաց վճար։ Մուրհակներով վճարի ստացումը նույնպես գրավիչ չէր։ Բանկիրները, որոնց մեծ մասը իտալացիներ էին, պահանջում էին բարձր տոկոսադրույքներ։ Բացի այդ, հրեաները ստիպված էին բախվել նախկինում քրիստոնյաներին որպես փոխառություն տված գումարները հետ վերցնելու խնդիրների հետ։ Նրանք նաև պետք է լուծեին տեղափոխության հետ կապված ծախսերը (տրանսպորտ, սննդամթերք, ծովային տարանցման վճար, ճանապարհային տուրքեր և այլն)։
Հրովարտակում ներկայացված էր նաև հրեաների արտաքսման պատճառը։ Գրված էր, որ նրանք դարձի եկածների համար ծառայում էին որպես օրինակ ու նրանց մոտ արթնացնում իրենց հին կրոնին վերադառնալու ցանկություն։ Փաստաթղթի առաջին հատվածում նշված էր. - «Լավ հայտնի է, որ մեր տիրույթներում բնակվում են ոչ լավ քրիստոնյաներ, ովքեր դավանում են հուդայականություն և հեռացել են սուրբ կաթոլիկ եկեղեցուց։ Այդ քայլերի հիմնական պատճառը հանդիսանում է այդպիսի քրիստոնյաների ու հրեաների սերտ կապը» (Ժոզեֆ Պերես, Լուիս Սուարես)։
Պատմաբանների շրջանում ընթանում են բանավեճեր կապված հրեաներին արտաքսելու այլ դրդապատճառների գոյության հետ, բացի Կաթոլիկ թագավորների հրովարտակում նշվածից։ Որոշակի համաձայնության հնարավոր է եղել հասնել համաեվրոպական նամակագրություններից։ Կաթոլիկ թագավորները դարձան արևմտաեվրոպական պետությունների վերջին միապետները, ովքեր կարգադրեցին իրենց տիրույթներից արտաքսել հրեաներին։ Անգլիայի թագավորությունը այդ քայլը կատարել է 1290 թվականին, իսկ Ֆրանսիան՝ 1394 թվականին։ Բոլոր դեպքերում արտաքսման նպատակը եղել է սեփական պետություններում միասնական դավանանքի անցնելը։ Այդ սկզբունքը 16-րդ դարում ձեռք բերեց որոշակի ձև՝ «cuius regio, eius religio», ինչը լատիներենից թարգմանաբար նշանակում է «երկիրն ումն է, նրանն էլ կրոնն է»։ Համաձայն այդ սկզբունքի՝ հպատակները պետք է դավանեն այն կրոնը, որը որ դավանում է իրենց տերը։ Ինչպես նշում է Ժոզեֆ Պերեսը, արտաքսումը «վերջ դրեց այն բանին, ինչը սկզբնապես իրենից ներկայացնում էր քրիստոնեական Եվրոպան՝ միասնական ազգ, որում գոյություն ունեին տարբեր կրոնական համայնքներ»։ «Նպատակը, որը այն ժամանակ իրենց առջև դրեցին միապետները, իրենից ենթադրում էր հրեաների և հուդայադավանների ասիմիլացիայի միջոցով քրիստոնեական աշխարհի ստեղծում։ Թագավորները ակնհայտորեն ենթադրում էին, որ արտաքսման հեռանկարը նրանց կստիպի մասսայամաբ ընդունել քրիստոնեություն և, այդպիսով, աստիճանաբար ասիմիլացիան կվերացնի հուդայականության մնացորդները։ Այդ հարցում նրանք սխալվեցին։ Մեծ թվով հրեաներ նախընտրեց հեռանալ և պահպանել սեփական կրոնը՝ հասկանալով, որ այդ որոշումն իրենից ենթադրում է տանջանքներ և ճնշումներ կրել։ Նրանք հրաժարեցին ձուլման հեռանկարից, ոորը նրանց առաջարկում էին որպես այլընտրանք»։
Վիճելի հարցերի թվին է դասվում նաև թերակղզուց ատաքսվածների թվաքանակը։ Այդ թվերը տատանվում են 45 հազարից մինչև 350 հազարի սահմաններում։ Չնայած ժամանակակից ուսումնասիրողները, որոնց թվում է նաև Ժոզեֆ Պերեսը, կանգ են առնում 50 հազարի վրա։ Որոշ հրեաներ ստիպված էին վերադառնալ, քանի որ նոր վայրերում հանդիպում էին տեղի բնակչոթյան վատ վերաբերմունքին։ Այդպիսի վայրերից էր Ֆեզի թագավորությունը (ժամանակակից Մարոկկո)։ Խուլիո Վալդեոնը, հիմնելով վերջին ուսումնասիրությունների վրա, ներկայացրել է (առանց վերադարձածների) 70 հազարից 100 հազար, որոնցից 50 հազարից մինչև 80 հազարը Կաստիլիայի թագավորությունից էին։
Ինչպես նշում է Ժոզեֆ Պերեսը, «1492 թվականին կարելի է ասել ավարտվում է իսպանական հուդայականության պատմությունը, որը հետագայում գոյություն ուներ միայն գաղտնի դրսևորումներով և մշտապես հետապնդումների ենթարկվելով ինկվիզիցիոն մարմինների կողմից, ինչպես նաև հասարակության կասկածամտությանը բախվելով, որը հրեաներին, հուդայադավաններին և նույնիսկ իրապես դարձի եկածներին դիտարկում էին որպես կաթոլիկության և Իսպանիայի ինքնության թշնամիներ, ինչպես որ նրանց ընկալում ու ներկայացնում էին որոշ ազդեցիկ հոգևորականներ և մտավորականներ»։
Սեփհարդներ խմբագրել
Արտաքսված հրեաների մեծ մասը բնակություն հաստատեցին Աֆրիկայի հյուսիսում (երբեմն կանգառի համար սկզբում Պորտուգալիայում), ինչպես նաև մոտակա այլ երկրներում՝ Պորտուգալիայի թագավորությունում, Նավառայի թագավորությունում կամ էլ իտալական հողերի տարածքներում։ Վերջինները, որքան էլ զարմանալի լինի, հրեաներին ընդունում էին որպես իսպանացիներ։ Պորտուգալիայից և Նավարայից մի քանի տարի անց նույնպես արտաքսեցին հապատասխանաբար 1497 և 1498 թվականներին։ Հրեաները ստիպված էին կրկին տեղափոխվել։ Նավարայից հիմնական մասը տեղափոխվեց Բայոնա, իսկ Պորտուգալիայից՝ Եվրոպայի հյուսիս, Անգլիա կամ Ֆլանդրիա։ Աֆրիկայի հյուսիսում նրանք, ովքեր տեղափոխվել էին Ֆազի թագավորություն, մեծապես տուժեցին բնակչության թալանի ու վատ վերաբերմունքի հետևանքով։ Նրանց հաճախ հալածում էին նաև տեղացի հրեաները։ Հենց այդ պատճառով շատերը նախընտրեցին վերադառնալ և ընդունել քրիստոնեություն։ Առավել հաջողակ էին այն հրեաները, ովքեր բնակության համար ընտրել էին Օսմանյան կայսրության տարածքները՝ ինչպես Հյուսիսային Աֆրիկայում ու Մերձավոր Արևելքում, այնպես էլ Բալկանյան։ Բայազիդ II սուլթանը կարգադրեց, որպեսզի նրանց լավ ընդունեին, իսկ նրա իրավահաջորդ Սուլեյման I-ը մի առիթով Ֆերդինանդ թագավորին ասել էր, - «Ինչի՞ համար եք դուք կոչվում թագավոր, որովհետև աղքատացնում եք ձեր հողերն ու հարստացնում ի՞մը»։ Նա նաև Կառլոս V կայսեր դեսպանին ասել էր, որ Կաստիլիան ազատվեց հրեաներից, չէ՞ որ դա նշանակում էր ազատվել հարստությունից»։
Քանի որ որոշ հրեաներ Իսպանիան, Պիրենեյան թերակղզին նույնացնում էին աստվածաշնչյան Սփհարադ տեղանվան հետ, շատերը արտաքսված հրեաներին սկսեցին անվանել սեփհարդներ։ Բացի կրոնից նրանք նաև պահպանել են իրենց նախնիների բազմաթիվ ավանդույթներ։ Մասնավորապես, մեր օրերում նրանք օգտագործում են իսպաներենը, բնականաբար ոչ թե 15-րդ դարի Իսպանիայի լեզուն, այլ փոփոխութոյւնների ենթարկված լեզուն, բայց նախկին կառուցվածքով ու հիմնական կանոններով, ինչպես միջնադարյան իսպաներենն էր։ Ըստ Ժոզեֆ Պերեսի՝ սեփհարդներ երբեք չեն մոռացել իրենց նախնիների հողերը, որոնց հանդեպ ունեցել են հակասական զգացողություններ։ Մի կողմից զայրույթ, որը կապված էր 1492 թվականի հետ, մյուս կողմից՝ ժամանակի ընթացքում հայրենի հողի կորստի նոստալգիա։
Նորագույն շրջան խմբագրել
Չնայած այն հանգամանքին, որ Իսպանիայի տարածքում երկար դարերի ընթացքում գոյություն չի ունեցել ոչ մի հրեական համայնք երկրի մշակույթում առկա էր թաքնված հակասեմականություն։ Հրեաների նկատմամբ կաղապարված պատկերացումները բավականին երկար ժամանակ պահպանվել են եկեղեցու հրեատյաց քաղաքականության մեջ։ Ինկվիզիցիան և արյան մաքրության գաղափարը գոյություն են ունեցել դեռևս երկար ժամանակ։ Ինկվիզիցիան լուծարվեց 1813 թվականին Կադիսում անցկացված կորտեսների ժողովի ժամանակ, սակայն որոշ ժամանակ անց Ֆերդինանդ VII-ի կողմից վերադարձվեց և վերջնականապես վերացավ միայն Մարիա Քրիստինա օրոք՝ 1837 թվականի հուլիսի 15-ին։ Չնայած այն հանգամանքին, որ 1837 թվականի սահմանադրությունը սահմանում էր, որ յուրաքանչյուր իսպանացի կարող է ընտրվել պետական պաշտոնի՝ արյան մաքրության մասին օրենքները ուժի մեջ մնացին ընդհուպ մինչև 1865 թվականի մայիսի 15-ին համապատասխան հրովարտակի հրապարակումը։ Վերջապես, 1869 թվականին նոր սահմանադրության 21-րդ հոդվածը ճանաչեց դավանանքի ազատության օրինական լինելը։
Սենատոր Անխել Պուլիդո Ֆերնանդեսը 1904 թվականին մերձսեձհարդյան արշավ, որի նպատակն էր Իսպանիայի և Եվրոպայի ու Հյուսիսային Աֆրիկայի այն հրեական համայնքների հետ կապերի ստեղծումը, որոնց նախնիները 1494 թվականին կաթոլիկ թագավորների կողմից արտաքսվել էին։
1910 թվականին Ալֆոնսո XIII-ի աջակցությամբսեփհարդների հետ հարաբերությունների վերականգնման համար ստեղծվեց Իսպանա-հրեական միությունը։ Իսպանական Մարոկկոյում այդ միությանը անդամագրվեց 4000 մարդ։ Թագավորական հովանավորությամբ սեփհարդյան երեխաների համար այստեղ հիմնվեց մի քանի դպրոց։ Բալկաններին նյութական օգնություն հատկացվեց, որպեսզի կազմակերպվեն իսպաներենի ամբիոններ։
1915 թվականին Աբամ Յաուդի ղեկավարությամբ Մադրիդում բացվեց եբրայերենի ամբիոն։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Իսպանիա ժամանեցին մեծ թվով հրեաներ։ Այն դարձավ Պուլիդոյի կողմից սկսված սեփհարդյան արշավի գագաթնակետը։ 1916 թվականին ազատականների խումբը, որը կազմված էէր մտավորականներից ու քաղաքական գործիչներից, որոնց շարքերում էր նաև Ֆրանսիայից արտաքսված սիոնիստների առաջնորդ Մակս Նորդաուն, խնդրանքով դիմեց թագավորին, որպեսզի վերջինը հանդես գա Պաղեստինում թուրքերի հակասեմիտական քաղաքականությունից սեփհարդների պաշտպանության դրքերից։
1920 թվականին Պուլիդոյի նախաձեռնությամբ հիմնվում է Սեփհարդների միջազգային տունը։
1920-ական թվականներին իսպանական ղեկավարությունը սկսեց որդեգրել սեփհարդների համայնքների հետ մերձեցման քաղաքականություն, ինչը շարունակվեց նաև հաջորդ կառավարությունների կողմից ընդհուպ մինչև Իսպանիայի երկրորդ հանրապետության անկումը։ Պրիմո դե Ռիվերայի բռնապետության ժամանակ՝ 1924 թվականի դեկտեմբերի 20-ին, հրահանգ տրվեց, որի համաձայն սեփհարդների համայնքի անդմաներին իսպանական քաղաքացիություն ստանալու հնարավորության առաջարկվեց։ Սակայն միայն քիչ թվով հրեաներ՝ հիմնականում Սալոնիկից կարողացան օգտվել այդ հնարավորությունից։ Ավելի ուշ՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, հունգարական դեսպան Անխել Սանս Բրիսը, գործելով Ֆրանկիստական Իսպանիայից կառավարությունից անկախ կամ էլ վերջինների կողմից չեզոք դիրքգրավելու պայմաններում (ինչն ավելի հավանական է) օգտագործեց այդ կարգադրությունն ու փրկեց հարյուրավոր հրեաների՝ հիմնվելով նրանց իսպանական ծագման վրա՝ չնայած փրկվածներից շատերը այդպիսին չէին։
Ժողովրդավարության անցումը չկարողացավ իսպանական մշակույթից ապահովել հրեատյացության հեռացմանը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Իսպանիայում հրեական համայնքների անդամների թվաքանակը բավականին փոքր է՝ հակասեմականությունը լայն տարածում է գտել հասարակության շրջանում։ 2009 թվականին Իսպանիայում տնտեսական ճգնաժամը էլ ավելի բարդացրեց դրությունը։ Տարբեր տեսակի հարցումների արդյունքները ցույց են տվել, որ իսպանացիների մեկ երրորդը հակակրանք է զգում հրեաների հանդեպ։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Press, Europa (2013 թ․ նոյեմբերի 27). «Los 50.000 judíos de España celebran desde hoy la fiesta de Janucá que culminará el día 4 con el encendido de luces».
- ↑ «Unos 50000 judíos residentes en España reciben el nuevo año».
- ↑ Calvo, Vera Gutiérrez (2014 թ․ հունիսի 6). «El Gobierno aprueba la ley que otorga la doble nacionalidad a los sefardíes».
- ↑ «[[Sergio DellaPergola]], World Jewish Population (2007) American Jewish Committee, accessed 12 October 2009» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
- ↑ The Jewish Virtual Library (as well as the president of the Spanish Jewish community) speak of 40,000- 50,000 Jews (see «Spain». Jewish Virtual Library. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.) of whom half are affiliated with the Federación de Comunidades Judías de España (FCJE).
- ↑ William Parkin - 1837 "Festus Avinus says expressly that Cadiz was Tarshish. This agrees perfectly with the statement of Ibn Hankal, who no doubt reports the opinion of the Arabian geographers, that Phoenicia maintained a direct intercourse with Britain in later ..."
- ↑ «Valerius Maximus I». www.thelatinlibrary.com.
- ↑ Աստվածաշունչ, «Պողոս առաքյալի նամակը Հռոմեացիներին» 15:24-28։
- ↑ Seder Hakabbalah Laharavad, p. 51, Jerusalem 1971 (printed in the edition which includes the books, Seder Olam Rabbah and Seder Olam Zuta) (Hebrew)
- ↑ Seder Olam Rabba/ Seder Olam Zuta/ Seder HaKabbalah le’Ravad, Jerusalem 1971, pp. 43-44 (Hebrew).
Գրականություն խմբագրել
- BAER, Yitzhak: Historia de los judíos en la España cristiana. Barcelona, Riopiedras.
- BEL BRAVO, María Antonia: Sefarad. Los judíos de España. Madrid, Sílex, 2001.
- BEINART, Haim: Los judíos en España. Madrid, Editorial Mapfre, 1992.
- BLÁZQUEZ MARTÍNEZ, José María: «Recientes aportaciones a la situación de los judíos en la Hispania tardoantigua», en Elena Romero (ed.): Judaísmo hispano. Estudios en memoria de José Luis Lacave Riaño; pp. 409–425. Madrid, CSIC, 2003.
- González, Isidro (2004). Los judíos y la Segunda República. 1931—1939. Madrid: Alianza Editorial.
- Kamen, Henry (2011) [1999]. La Inquisición Española. Una revisión histórica (3ª edición). Barcelona: Crítica.
- CANSINOS ASSENS, Rafael: Las luminarias de Januncá (Historia novelada de los judíos españoles del primer terció del siglo XX). Madrid, Arca Ediciones, 2011. Edición digital
- CANSINOS ASSENS, Rafael: Los judíos en Sefarad. Madrid, Arca Ediciones, 2012.
- MUÑIZ HUBERMAN, Angelina: «La lengua florida». México, Fonde de Cultura Económica, 1989.
- PEREDNIK, Gustavo: La Judeofobia. Mexico, Keren Hayesod.
- Pérez, Joseph (2009) [2005]. Los judíos en España. Madrid: Marcial Pons.
- Pérez, Joseph (2012) [2009]. Breve Historia de la Inquisición en España. Barcelona: Crítica.
- Pérez, Joseph (2013) [1993]. Historia de una tragedia. La expulsión de los judíos de España. Barcelona: Crítica.
- Suárez Fernández, Luis (2012). La expulsión de los judíos. Un problema europeo. Barcelona: Ariel.
- Valdeón Baruque, Julio (2007). «El reinado de los Reyes Católicos. Época crucial del antijudaísmo español». En Gonzalo Álvarez Chillida y Ricardo Izquierdo Benito. El antisemitismo en España. Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha.