Կոստանդնուպոլսի հայկական տպագրություն
Պատմություն խմբագրել
Կոստանդնուպոլսի հայկական տպագրությունը, սկզբնավորվել Է 1567-ին, Աբգար Թոխաթեցու ջանքերով։ Նույն թվին տպագրվել Է «Փոքր քերականութիւն կամ Այբբենարան» պոլսահայ առաջին գիրքը։ Տպարանը գործել Է մինչե 1569-ը։ Ավելի քան մեկդարյա ընդմիջումից հետո՝ 1677-ին, Երեմիա Չելեպի Քյոմյուրճյանը հիմնել Է մի նոր տպարան, որը երկու գրքույկ տպագրելուց հետո փակվել Է 1678-ին։ 1691—92-ին կաթոլիկ հայերը այստեղ բացել են գաղտնի տպարան, որ գոյատևել Է մինչե հաջորդ դարի երկրորդ տասնամյակի կեսերը։ Կոստանդնուպոլսում հայկական տևական ու հաստատուն տպարանի հիմնադիրը Գրիգոր Մարզվանեցին Է։ Նրա նախաձեռնությամբ և Աստվածատուր Կոստանդնուպոլսեցու ընկերակցությամբ 1698-ին լույս ընծայվեց «Տաղարան վայելուչ և գեղեցիկ ի զանազանից բանաստեղծից» գիրքը, որից հետո նրանցից յուրաքանչյուրն ունեցավ իր տպարանը։ Առավել արգասավոր Էր Աստվածատուր Կոստանդնուպոլսեցու տպարանը, որը հիմնադրի մահից (1745) հետո շարունակեց պահպանել որդին՝ «Չնչին» կամ «Տիրացու» Հովհաննեսը, մինչե 1770-ական թթ.։ Մարզվանեցու և Կոստանդնուպոլսեցու տպարաններում սրբագրական-խմբագրական երկարատև աշխատանք Է կատարել նշանավոր տաղերգու Բաղդասար Դպիրը, որի տաղերը, քերականության դասագրքերը և այլ գործեր տպագրվել են այդ տպարաններում։ XVIII դ. սկզբներից մինչե 70-ական թթ. գործել են տասից ավելի այլ տպարաններ, որոնցից ամենանշանավորը Ապուչեխցի Աստվածատուրի որդի Հովհաննեսի և Հակոբի հիմնադրածն Էր (1766)։ Հակոբը ասպարեզից վաղ Է հեռացել, և գործը շարունակել են Հովհաննեսն ու նրա որդի Պողոսը (տես Արապյաններ, Արապյան Պողոս)։ Կոստանդնուպոլսի հայկական տպագրությունը նկատելի վերելք ապրեց XIX դ. և XX դ. սկզբին։ Այդ ժամանակաշրջանում գործել Է շուրջ 80 հայկական տպարան։ Սրանց մեծ մասի գործունեությունը տարբեր պատճառներով տևական չի եղել, փակվել կամ բռնագրավվել են։ Իրենց մեծությամբ և տպագիր արտադրանքի քանակով աչքի են ընկել Հովհաննես Մյահենտիսյանի, Ռ. Քյուրքճյանի, Հ. Գավաֆյանի, Ճ. Արամյանի, Ա. Պոյաճյանի, Ն. Պերպերյանի, Հ. Մաթեոսյանի տպարանները։ Սրանցից յուրաքանչյուրում տպագրված գրքերի թիվը 200—300 և ավելի Է։ Հայերեն գրքեր ու պարբերականներ են տպագրվել նաև մոտ 10 եվրոպական (Ա. Պ. Չըրչիլի, «Մուրբ Բենեդիկտոս», Ն. դե Կաստրոյի, Հենրի Կայոլի են) և նույնքան Էլ թուրքական («Մաթպասի ամիրե», «ճեմիյեթի իլմիեի օսմանիե», «Մեճմուայի հավադիս» են) տպարաններում։ Կոստնանդնուպոլսում են տպագրվել հայ նոր գրականության արեմտյան ներկայացուցիչների համարյա բոլոր ստեղծագործությունները, բազմաթիվ դասագրքեր, հասարակական-քաղաքական, գիտական, կրոնական գրքեր, նոտային և քարտեզագրական նյութեր։ 1832-ից (առաջին հայատառ «Լրո գիր...» թերթի տպագրումից) մինչև 1918-ը, Գ. Լեոնյանի տվյալներով, Կոստանդնուպոլսում լույս Է տեսել շուրջ 250 անուն պարբերական, իսկ 1918-ից մինչև մեր օրերը՝ մոտ 150 անուն։ Մեծ մասը կարճատև կյանք Է ունեցել։ Կոստանդնուպոլսում տպագրված և հայ մշակույթի ու գրականության ասպարեզում որոշակի դեր խաղացած պարբերականներից են՝ «Մասիս», «Մեղու», «Հայրենիք», «Իփկար», «Ծաղիկ», «Բյուզանդիոն» ։ Կոստանդնուպոլսի հայկական տպագրությունը նպաստել Է նաև թուրք և այլ ժողովուրդների տպագրության ստեղծմանը։ 1729-ին հիմնադրված թուրքական առաջին տպարանի սարքավորումների մի մասը ապահովել են հայ վարպետները։ XVIII—XIX դդ. Պ. Արապյանը, Հ. Մյուհենտիսյանը, Կ. Քեշիշյանը, Ա. Թոզլյանը, Մ. Նազգաշյանը թուրքական տառատեսակների և տպագրության արվեստի կատարելագործողները եղան։ Կոստանդնուպոլսում բուլղարերեն գրքեր հրատարակող Թ. Տիվիթճյանը և ուրիշներ հաստատուն տեղ են գրավում Բուլղարիայի տպագրության պատմության Էջերում։ Ներկայումս Կոստանդնուպոլսում հրատարակվում Է 16 անուն պարբերական՝ «Շողակաթ» տարեգիրքը, «Պայքար», «Փորձանք» շաբաթաթերթերը, «Պարտեզ» մանկական ամսագիրը, «Քուլիս» կիսամսյա հանդեսը, «Մարմարա», «ժամանակ» լրագրերը։
Գրականություն խմբագրել
- Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։
- Արամ Բաբայան, Հայ գիրքը եվ տպագրությունը, Երեւան, Հայպետհրատ, 1963։
- Քնարիկ Կորկոտյան, Հայ տպագիր գիրքը Կոստանդնուպոլսում (1567-1850 թթ.), Երեւան, 1964։
- Դավթյան Հ. Մ., Կ. Պոլսի հայ-կաթոլիկների գաղտնի տպարանը.- «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների», 1965, № 1, էջ 29-40։
- Թուղաճյան Բարսեղ, Հայկական տպագրությունը Օսմանյան կայսրությունում եւ հայերու նպաստը թուրքական տպագրական արվեստին, - Մերձաւոր եւ միջին Արեւելքի երկրներ եւ ժողովուրդներ, XII, Թուրքիա, Երեւան, 1985, էջ 98-115։
- Ն. Ա. Ոսկանյան, Ք. Ա. Կորկոտյան, ա. մ. Սավալյան, Հայ գիրքը 1512-1800 թվականներին. Հայ հնատիպ գրքի մատենագիտություն, Երևան, 1988։
- Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երևան, 2012։
- [Raymond H. Kévorkian, L'imprimerie Surb Ejmiacin et Surb Sargis Zoravar et le conflit entre arméniens et catholiques à Constantinople (1695-1718), - Revue des études arméniennes, T. XV, 1981, pp. 401–416.]
- [Raymond H. Kévorkian, Du nouveau sur l'activité de l'impimerie Surb Ēĭmiacin et Surb Sargis Zōravar a Marseille (après 1681), - Revue des études arméniennes, T. XX, 1986-1987, pp. 521–526.]
- Raymond H. Kévorkian, Le livre imprimé en milieu arménien ottoman aux XVIe-XVIIIe siècles, - Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 1999, 87-88/septembre, pp. 173-185.
- Raymond H. Kévorkian, Catalogue des «incunables» arméniens, 1511-1695 ou Chronique de l'imprimerie arménienne, avec Jean-Pierre Mahé, Genève: P. Cramer. 1986.
- Raymond H. Kévorkian, Le livre arménien à travers les âges, avec Jean-Pierre Mahé, Catalogue de l'Exposition Marseille 1985.
- [Raymond H. Kévorkian, Littérature arménienne։ Constantinople et son activité littéraire au XIXe siècle, - "Revue de litérature comparée", 1985, 2, pp. 199–209.]
- Raymond H. Kévorkian, Le livre imprimé en milieu arménien ottoman aux XVIe-XVIIIe siècles, - "Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée", 87-88, septembre 1999, p. 173-185.
- Lane, John A., The Diaspora of Armenian Printing 1512-2012, Amsterdam: Special Collections of the University of Amsterdam, 2012.
- Vrej Nersessian, Catalogue of Early Armenian Books, 1512-1850, The British Library, 1980. ISBN 0904654354
Այլ հղումներ խմբագրել
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 619)։ 
|