Վիքիպեդիա

Քրդերը Թուրքիայում

Քրդերը Թուրքիայում, Թուրքիայում ծնված կամ բնակվող և քրդական ծագում ունեցող մարդիկ են։ Քրդերը Թուրքիայի ամենամեծ էթնիկ փոքրամասնությունն են։ Տարբեր գնահատականներով՝ նրանք կազմում են Թուրքիայի բնակչության 40%-ը[4][5][6]։ Քրդերն ապրում են Թուրքիայի ամբողջ տարածքում, սակայն հիմնականում կենտրոնացած են Թուրքիայի հարավ-արևելքում, որը քրդերի շրջանում կոչվում է Թուրքական Քուրդիստան։

Քրդերը Թուրքիայում
Ընդհանուր քանակ

33.0-34.2 միլիոն[1]
(KONDA, 2013 թվականի հաշվարկներ)
35.25 միլիոն[2]
(CIA World Factbook, 2016 թվականի հաշվարկներ)
40 միլիոն[3]
(Փարիզի քրդական համալսարան, 2017 թվականի հաշվարկներ)

Բնակեցում
Հիմնականում Թուրքական Քուրդիստանում (Արևմտյան Հայաստան և Հարավարևելյան Անատոլիա),
մեծ սփյուռք կա Ստամբուլում, Իզմիրում, Ադանայում և Մերսինում
Լեզու(ներ)
քրդերեն  • թուրքերեն
Հավատք(ներ)
Գերազանցապես սուննի իսլամ, փոքրամասնությունը՝ ալավիզմ

1923 թվականին Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումից ի վեր քրդերի դեմ կատարվել են այնպիսի մասսայական սպանություններ, ինչպիսիք են Շեյխ Սայիդի, Դերսիմի ապստամբությունների ճնշումներն ու Զիլանի կոտորածը։ Թուրքական կառավարությունը քրդերին մինչև 1991 թվականը դասել է «լեռնային թուրքերի» շարքին[7][8][9] և ժխտել քրդերի գոյությունը[10]։ Թուրքական կառավարության կողմից «քրդեր» կամ «Քուրդիստան» բառերն արգելվել են ցանկացած լեզվով, թեև մարդահամարների ժամանակ արդեն «քրդերը» հիշատակվել են որպես առանձին էթնիկ խումբ[11]։ 1980 թվականի ռազմական հեղաշրջումից հետո քրդական լեզուները պաշտոնապես արգելվել են հասարակական և մասնավոր կյանքում[12]։ Շատ մարդիկ, որոնք խոսում, հրապարակում կամ երգում էին քրդերեն, ձերբակալվել են և բանտարկվել[13]։ Թուրքիայում արգելված է քրդերենը որպես ուսուցման լեզու օգտագործել՝ ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր դպրոցներում։ Քրդերենը որպես առարկա թույլատրվում է միայն որոշ դպրոցներում[14]։

1980-ական թվականներից քրդական շարժումները ներառում էին ինչպես Թուրքիայում քրդերի հիմնական քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության խաղաղ քաղաքական գործողություններ, այնպես էլ զինված ապստամբություններ ու պարտիզանական պատերազմներ՝ ներառյալ ռազմական հարձակումները, որոնք ուղղված էին գլխավորապես թուրքական ռազմաբազաների վրա՝ պահանջելով նախ առանձին քրդական պետության ստեղծում, ապա նաև քրդերի ինքնորոշում[15]։ Թուրքիայի հասարակական կարծիքի վերաբերյալ պետական հարցման համաձայն՝ Թուրքիայի՝ իրեն քուրդ համարող քրդերի 59% կարծում է, որ քրդերը Թուրքիայում չեն ձգտում առանձին պետության ստեղծել (այն դեպքում, երբ իրեն թուրք համարող թուրքերի 71,3% կարծում է, որ քրդերը ձգտում են դրան)[16]։

Թուրք-քրդական հակամարտության ժամանակ քրդական գյուղերի և քաղաքների վրա պարենային էմբարգո է սահմանվել[17][18]։ Շատ քրդեր թուրքական անվտանգության ուժերի կողմից բռնի տեղահանվել են իրենց գյուղերից[19]։ Շատ գյուղեր այրվել կամ ոչնչացվել են[19][20]։ 1990-ական թվականներին և 2000-ական թվականների սկզբին քրդերի շահերը ներկայացնող քաղաքական կուսակցությունների գործունեությունն արգելվել է[21]։ 2013 թվականին հրադադարի արդյունքում մինչև 2015 թվականի հունիսը վերջ է դրվել բռնությանը, սայակն Սիրիական քաղաքացիական պատերազմին Թուրքիայի մասնակցության պատճառով շուտով Քրդական բանվորական կուսակցության (ՔԱԿ) և թուրքական կառավարության միջև վերսկսվել են ռազմական գործողությունները։ Լայնորեն հաղորդվել է հասարակ քուրդ քաղաքացիների նկատմամբ կատարվող բռնությունների մասին, իսկ քրդամետ Ժողովրդական դեմոկրատական կուսակցության շտաբներն ու մասնաճյուղերը ենթարկվել են թուրք ազգայնականների բազմության հարձակման[22]։

Պատմություն խմբագրել

Միջնադար խմբագրել

Մրվանյանների դինաստիան, որը քրդական ծագում ուներ, Դիարբեքիրից կառավարում էր այն տարածքները, որը 984 թվականից մինչև 1083 թվականը ներառում էր Սիրիայի և Իրաքի տարածքները[23]։ Այյուբյան դինաստիան, որը նույնպես քրդական ծագում ուներ (բայց իրեն նախ և առաջ որպես մուսուլմաններ նույնականացնող), 12-րդ և 13-րդ դարերում ղեկավարում էր Փոքր Ասիայի տարբեր տարածքներ[24]։

Ըստ քուրդ պատմաբան Ռոհաթ Ալաքոմի՝ Կենտրոնական Անատոլիա ժամանած առաջին քրդական ցեղը եղել է Մոդանլըի ցեղը (Մերդիսի ցեղի ենթացեղ[25]), որը 1184 թվականին բնակություն է հաստատել Հայանայում[26]։ Ըստ Ահմեդ Նեզիհի Թուրանի՝ Կենտրոնական Անատոլիայում առաջին քրդական բնակավայրն անվանակոչվել է Քյուրթլեր («քրդեր»), որը հիմնադրվել է 1463 թվականին[27]։ Ըստ Մարկ Սայքսի՝ քրդերի բնակչության ամենավաղ տեղափոխումը (կամ արտաքսումը) Կենտրոնական Անատոլիա իրականացվել է Սելիմ I-ի օրոք (1512-1520 թվականներ)[28]։

Վաղ ժամանակակից դարեր խմբագրել

Մահմուդին կամ «Փինյանիշին» Վանա լճի շրջանում օսմանյան-քրդական ցեղախումբ էր, որը, ըստ Էվլի Չելեբիի, ուներ 60 000 զինվոր[29]։ Նրանց առաջնորդ Սարի Սուլեյման բեյը[30] 1643 թվականին ամրացրել է Հոշափ ամրոցը[31] Վանա լճի շրջանում[32]։

19-րդ դար խմբագրել

 
Քրդական գորգ, 19-րդ դարի սկիզբ

Մոտ 1800 թվականից հետո Չիհանբեյլի, Ռեսվան և Սիհբիզին ցեղերն արևելքից և հարավ-արևելքից գաղթել են Կենտրոնական Անատոլիա[33]։ Թուրքիայի ընդհանուր քրդական բնակչությունը 1880-ական թվականներին գնահատվում էր մոտ 1,5 միլիոն մարդ, որոնցից շատերը քոչվոր կամ հովվական կենսակերպ էին վարում[34]։

20-րդ դար խմբագրել

Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումից հետո, որը վերջ դրեց խալիֆայությանը և սուլթանատին Թուրքիայում, 1920-ական թվականներից տեղի են ունեցել մի քանի քրդական ապստամբություններ՝ Քոչքիրիի[35], Բեյիթյուսեբաբի, Շեյխ Սայիդի[36], Դերսիմի[37], Արարատյան ապստամբությունները։ Քուրդ ժողովուրդն ու նրա լեզուն շուտով ճնշվել է թուրքական կառավարությունը, քանի որ 1924 թվականին թուրքական սահմանադրությունն արգելում էր քրդական լեզվի օգտագործումը հասարակական վայրերում, և օրենք է հրատարակվել, որը թույլ է տվել սեփականազրկել քուրդ հողատերերին և հողը հանձնել թուրքալեզու ժողովրդին[36]։ 1927 թվականից Թուրքիայի գլխավոր տեսուչը ղեկավարել է քրդական մեծ շրջաններ։ Հաքյարիի, Մարդինի, Սիիրթի, Ուրֆայի, Վանի, Էլազըղի և Դիարբեքիրի շրջանները նրա իշխանության տակ են եղել մինչև 1952 թվականը[38], երբ դեմոկրատական կուսակցության կառավարությունը նոր մոտեցում է առաջարկել քրդերի նկատմամբ և փակել է գլխավոր տեսչությունները[39]։

1937-1938 թվականներին սպանվել է մոտ 10,000-15,000 ալևիներ ու քրդեր[40][41][42], իսկ հազարավոր մարդիկ աքսորվել են։ Թյուրքացման գործընթացի առանցքային բաղադրիչը բնակչության զանգվածային վերաբնակեցման քաղաքականությունն էր։ Վկայակոչելով հիմնական քաղաքական փաստաթուղթը՝ 1934 թվականի վերաբնակեցման մասին օրենքը՝ Դերսիմի տարածաշրջանին ուղղված քաղաքականությունը, որպես իր առաջին փորձարկումային դեպքերից մեկը, տեղի բնակչության համար աղետալի հետևանքներ է ունեցել[43]։ Նպատակը ոչ թուրքական մշակույթին հարող բնակչությանն իրենց ծագման վայրերից այլ վայրեր տեղափոխելն էր։ Նրանց փոխարեն բնակեցվել են այն մարդկիկ, որոնք պատրաստ էին հավատարիմ մնալ թուրքական մշակույթին այդ տարածքներում[39]։ Դերսիմի կոտորածը հաճախ շփոթում են Դերսիմի ապստամբության հետ, որը տեղի է ունեցել այդ իրադարձությունների ժամանակ[40]։

1960 թվականի հեղաշրջումից հետո վարչապետի վերահսկողության ներքո ստեղծվել է «Պետական պլանային կազմակերպություն» (թուրքերեն՝ Devlet Planlama Teşkilatı, DPT), որի նպատակն էր քրդական անջատողականության և հետամնացության խնդիրների լուծումը։ 1961 թվականին ՊՊԿ-ն պատրաստել է մի զեկուցում, որի վերնագիրն էր «Արևելքի և հարավ-արևելքի զարգացման պետական ծրագրի սկզբունքները» (թուրքերեն՝ Devletin Doğu ve Güneydoğu‘da uygulayacağı kalkınma programının esasları), որը կրճատվել է և դարձել «Արևելյան զեկույց»։ Նա առաջարկել է թուլացնել անջատողականությունը՝ խրախուսելով խառն ամուսնությունները միգրացիայի միջոցով (թուրքերի տեղափոխում դեպի հարավ-արևելք և քրդերի տեղափոխում հարավ-արևելքից)։ Դա քիչ բանով էր տարբերվում Միություն և Առաջադիմություն կուսակցության վարած քաղաքականությունից, ինչը տեղի էր ունենում Օսմանյան կայսրության ժամանակ։ Այն ժամանակվա աշխատանքային նախարար Բյուլենթ Էջևիթը, որը մասամբ քրդական ծագում ուներ[44][45], քննադատաբար է վերաբերվել զեկույցին[46]։

1970-ական թվականներին անջատողական շարժումը վերածվել է Թուրք-քրդական հակամարտության։ 1984-1999 թվականներին թուրք զինվորականները ներքաշվել են ՔԲԿ-ի դեմ հակամարտության մեջ։ Գյուղական պահակախմբային համակարգը 1984 թվականին ստեղծել և զինել է թուրքական պետությունը, որի նպատակը ՔԲԿ-ի դեմ պայքարելն էր։ Աշխարհազորայինների կազմում են եղել նաև տեղի քրդերը, և այն ունեցել է մոտ 58,000 անդամ։ Որոշ գյուղական պահակախմբեր շատ նվիրված են եղել թուրքական պետությանը, ինչը հանգեցրել է քուրդ զինյալների միջև երկպառակությունների[47]։

Թուրքական բանակի և ՔԲԿ-ի միջև բախումների պատճառով երկրի հարավ-արևելքում գտնվող գյուղական բնակավայրն ամայացել է, քանի որ տեղի քուրդ խաղաղ բնակիչները տեղափոխվել են տեղի պաշտպանական կենտրոններ, ինչպիսիք են Դիարբեքիրը, Վանը և Շերնակը, ինչպես նաև Արևմտյան Թուրքիայի քաղաքները և նույնիսկ Արևմտյան Եվրոպան։ Ամայացման պատճառներից են եղել քրդական բնակչության դեմ թուրքական պետության ռազմական գործողությունները, ՔԲԿ-ի որոշ վայրագությունները քրդական կլանների դեմ, որոնց նրանք չէին կարողանում վերահսկել, և հարավ-արևելքի աղքատությունը[48]։ 1990-ական թվականներին հակամարտության դադարեցման հույս է առաջացել, քանի որ ՔԲԿ-ն մի քանի անգամ հայտարարել է հրադադարների մասին, իսկ քաղաքական հանրությունը հաշտության համար մի քանի արշավ է կազմակերպել[49]։

  Տարհանումը անօրինական էր և բռնի։ Անվտանգության ուժերը շրջափակելու էին գյուղը՝ օգտագործելով ուղղաթիռներ, զրահատեխնիկա, զորքեր ու գյուղական պահակախմբեր, և այրելու էին պահվող մթերքները, գյուղատնտեսական տեխնիկան, բերքը, այգիները, անտառները և ընտանի կենդանիներին։ Նրանք հրկիզել են տները՝ հաճախ բնակիչներին հնարավորություն չտալով վերցնել իրենց կենդանիներին։ Նման գործողությունների ընթացքում անվտանգության ուժերը հաճախ ծաղրում և նվաստացնում էին գյուղի բնակիչներին, առևանգում նրանց ունեցվածքը և կանխիկ դրամը, դաժանորեն վերաբերվում նրանց կամ կտտանքների ենթարկում՝ նախքան նրանց ճանապարհներ տանելը և նախկին տներից հեռու քշելը։ Այս գործողությունները ուղեկցվում էին տասնյակ «անհետացումների» և արտադատարանական մահապատիժների ֆոնին։ 1990-ական թվականների կեսերին ավելի քան 3000 գյուղ գրեթե ոչնչացվել է երկրի երեսից, և, ըստ պաշտոնական տվյալների, 378 335 քուրդ բնակիչներ տեղափոխվել և անօթևան են մնացել[50]։  

21-րդ դար խմբագրել

2010 թվականին ՔԲԿ-ի և կառավարական զորքերի միջև Թուրքիայի արևելքում ու հարավ-արևելքում տեղի ունեցած բախումներից հետո՝ 2010 թվականի հունիսի սկզբին, Իրաքյան Քուրդիստանում մի քանի օբյեկտներ հարձակման են ենթարկվել թուրքական ռազմաօդային ուժերի կողմից[51]։ Սահմանին լարված իրավիճակը պահպանվել է 2007 թվականից ի վեր, և երկու կողմերն էլ արձագանքում են միմյանց՝ յուրաքանչյուր հարձակողական շարժման դեպքում։

Թուրքիայի ընտրական խորհրդի որոշումից հետո առաջիկա ընտրություններին մասնակցելու արգելք է դրվել այն հայտնի քուրդ թեկնածուների վրա, որոնք իբր ՔԲԿ-ի հետ կապերի շարունակական հետաքննության մաս են կազմել[52]։ 2011 թվականի ապրիլի 19-ին կատաղի քրդական բողոքներ են բռնկվել, որոնց հետևանքով առնվազն մեկ մարդ Է զոհվել[53]։

2012 թվականի նախօրեին (դեկտեմբերի 28-ին) Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտարարել է, որ կառավարությունը բանակցում է բանտի մեջ գտնվող ապստամբների առաջնորդ Օջալանի հետ[54]։ 2013 թվականի մարտի 21-ին՝ թուրքական կառավարության հետ մի քանի ամիս բանակցություններից հետո, Աբդուլահ Օջալանի նամակը ժողովրդին ընթերցվել է ինչպես թուրքերեն, այնպես էլ քրդերեն՝ Դիարբեքիրում Նովրուզի տոնակատարության ժամանակ։ Նամակում կոչ է արվել դադարեցնել զինված պայքարը և կրակը, որը ներառում էր թուրքական տարածքից զինաթափումն ու հեռացումը։ ՔԲԿ-ը հայտարարել է, որ իրենք կենթարկվեն՝ հայտնելով, որ 2013 թվականը կամ պատերազմի, կամ խաղաղության միջոցով խնդրի լուծման տարի է։ 2013 թվականի ապրիլի 25-ին ՔԲԿ-ը հայտարարել էր, որ իր բոլոր ուժերը Թուրքիայի սահմաններից դուրս կբերի Հյուսիսային Իրաք[55]։

2014 թվականի հոկտեմբերի 6-ին և 7-ին Թուրքիայի տարբեր քաղաքներում անկարգություններ են սկսվել՝ ի նշան Կոբանի պաշարման դեմ բողոքի[56]։ Ցուցարարները դիմավորել են արցունքաբեր գազով և ջրցան մեքենաներով․ բողոքի ակցիաների ընթացքում սպանվել է 37 մարդ։ 2015 թվականի հուլիսյան ճգնաժամից հետո (2015 թվականին Սուրուչում ԻՊ-ի կողմից քուրդ ակտիվիստների ռմբակոծումից հետո) Թուրքիան ռմբակոծել է Իրաքում ՔԲԿ-ի ենթադրյալ ռազմակայանները, ինչից առաջ ՔԲԿ-ը միակողմանի որոշել է դադարեցնել հրադադարը (երկար ամիսներ աճող լարվածությունից հետո)[57][58][59]։ Շուտով բռնությունը տարածվել է ամբողջ երկրում։ Շատ քրդական բիզնեսներ ոչնչացվել են ամբոխի կողմից[60]։ Հարձակումների են ենթարկվել նաև քրդամետ Ժողովրդական դեմոկրատական կուսակցության շտաբը և մասնաճյուղերը[22]։ Կան քրդաբնակ մի քանի քաղաքներում ու գյուղերում խաղաղ բնակիչների զոհվելու մասին տեղեկություններ[61]։ Եվրոպայի Խորհուրդն իր մտահոգությունն է հայտնել քաղաքացիական բնակչության վրա հարձակումների և Գզիրայի շրջափակման կապակցությամբ[62]։ Մինչև 2017 թվականը Թուրքիայում ջանքեր են գործադրվել կրճատելու քրդական մշակույթի առաջխաղացմաննուղղությամբ ձեռնարկված միջոցառումները, ինչի արդյունքում քուրդ գործիչների պատվին անվանված փողոցների համար ընտրվել են այլ անուններ, հեռացվել են քուրդ հերոսների արձաններն ու փակվել են քրդերեն հեռարձակվող հեռուստատեսային ալիքները[63]։ 2020 թվականի հուլիսին Թուրքիայի բարձրագույն կրթության խորհուրդն արգելել է թուրքական համալսարաններում քրդերենի և գրականություն ուսումնասիրող ուսանողներին իրենց ատենախոսությունները գրել քրդերեն լեզվով[64]։

Քաղաքականություն խմբագրել

 
Մեհմեթ Շիմշեքը՝ Թուրքիայի ֆինանսների նախարարը, Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի ժամանակ, որը տեղի է ունենում Դավոսում։

Քուրդ քաղաքական գործիչները քաղաքականություն են վարում Թուրքիայի հիմնական քաղաքական կուսակցություններում, ինչպես նաև այլ փոքր կուսակցություններում։ Մեհմեթ Մեհդի Էկերը (գյուղատնտեսություն), Մեհմեթ Շիմշեքը (ֆինանսներ) և Բեքիր Բոզդաղը (վարչապետի տեղակալ) քրդական ծագմամբ նախարարների օրինակներ են, որոնք Թուրքիայի 61-րդ կառավարությունում աշխատել են որպես նախարարների[65]։

 
ԺԴԿ-ի գրանցած արդյունքները 2015 թվականի ընտրություններում

Կան նաև փոքրամասնությունների քաղաքականությանն աջակցող քաղաքական կուսակցություններ[66], ինչպիսիք են Ժողովրդական դեմոկրատական կուսակցությունը (ԺԴԿ), որը խորհրդարանում զբաղեցնում է 600 տեղերից 58-ը[67]։ Քննադատները կուսակցությանը մեղադրել են այն բանում, որ այն հիմնականում ներկայացնում է Թուրքիայի հարավ-արևելքում բնակվող քրդական փոքրամասնության շահերը, որտեղ կուսակցությունը հավաքում է առավելագույն ձայներ։ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի գլխավորությամբ թուրքական կառավարությունը ԺԴԿ-ին մեղադրում է ՔԲԿ-ի զինված ուժերի հետ հարաբերությունների պահպանման մեջ[68] և 2016 թվականից ի վեր հեռացրել և կալանավորել է տասնյակ ընտրված քաղաքապետերի, իսկ 2019 թվականի մարտին տեղի ունեցած տեղական ինքնակառավարման ընտրություններից հետո կուսակցության հաղթած 65 քաղաքապետերից հեռացրել է ևս 45-ին[69][70][71]։ 2016 թվականից Սելահաթին Դեմիրթաշը և Ֆիգեն Յուքսեքդաղը (այն ժամանակ ԺԴԿ-ի առաջնորդները) և մեջլիսի՝ ԺԴԿ-ի մի քանի այլ անդամներ 2016 թվականի քաղաքական զտումների արդյունքում անազատության մեջ են գտնվում Թուրքիայում[69]։

Քրդական ապստամբություններ խմբագրել

Իրավապաշտպան կազմակերպությունների տվյալներով՝ 1978 թվականին շարունակվող Թուրք-քրդական հակամարտության սկզբից ավելի քան 4000 քրդական գյուղ է ամայացվել, և սպանվել է շուրջ 40,000 մարդ[72]։ 2015 թվականի դեկտեմբերին թուրքական ռազմական գործողությունները քուրդ ապստամբների դեմ Թուրքական Քուրդիստանում հանգեցրել են հարյուրավոր խաղաղ բնակիչների մահվան, հարյուր հազարավոր մարդկանց տեղաշարժի և բնակելի շրջաններում զանգվածային ավերածությունների[73]։

Մշակույթ խմբագրել

 
Նոռուզի ժամանակ քուրդը թռչում է կրակի վրայով

Երգ խմբագրել

1982-1991 թվականների ընթացքում քրդերենով երգերի կատարումն ու ձայնագրությունն արգելվել է Թուրքիայում, ինչն ազդել է այնպիսի երգիչների վրա, ինչպիսիք են Շիվան Պերվերը, Մահսուն Քըրմըզըգյուլը և Իբրահիմ Թաթլիսեսը։ Սակայն Թուրքիայում արդեն վաղուց գոյություն է ունեցել սև շուկա, և ցանցահենային ռադիոկայանները և ընդհատակյա ձայնագրությունները միշտ հասանելի են եղել։ Թեև քրդերենով երաժշտություն կատարելու որևէ արգելք չի եղել, սակայն այն գրաքննության միջոցով արդյունավետորեն կանխվել է ռադիոյով կամ հեռուստատեսությամբ հեռարձակվելուց[74]։

Շիվան Պերվերը կոմպոզիտոր և վոկալիստ է։ Նա կենտրոնանում է հիմնականում քաղաքական և ազգային երաժշտության վրա․ նա համարվում է քրդական ազգային, դասական և ժողովրդական երաժշտության հիմնադիրը։

Թուրքիայի մեկ այլ հայտնի քուրդ երաժիշտ է Նիզամեթթին Արիչը։ Նա սկսել է թուրքերեն երգելուց և նորամուտը նշել որպես ռեժիսոր, ինչպես նաև նկարահանվել է «Klamek ji bo Beko» (թարգմանաբար՝ «Բեկոյի երգը») ֆիլմում, որը քրդերեն առաջին ֆիլմերից մեկն է։ Արիչը հրաժարվել է իր լեզուն ու մշակույթը նվաստացնելու գնով երաժշտական փառք ձեռք բերելուց։ Քրդերենով երգելու արդյունքում նա բանտարկվել է, այնուհետև ստիպված է եղել փախչել Սիրիա և, ի վերջո, Գերմանիա[75][76]։

Գրականություն խմբագրել

Որոշ աղբյուրներ Ալի Հարիրին (1425-1495) համարում են քրդերենով գրած առաջին հայտնի բանաստեղծը։ Նա Հակկարիից էր[77]։ Այլ հայտնի հեղինակներից են Շարաֆհան Բիդլիսին՝ «Շարաֆնամե»-ի հեղինակը[78], և Ահմադ Հանին՝ քրդական «Մեմ ու Զին» ազգային էպոսի հեղինակը[79]։

Ֆիլմ խմբագրել

2011 թվականին «Kanal D»-ն՝ Թուրքիայի խոշորագույն հեռուստատեսային կայանը, սկսել է նկարահանել «Ayrılık Olmasaydı: ben-u sen»-ը, որը նկարահանվել է քրդերով բնակեցված Դիարբեքիր քաղաքում։ Քուրդ սցենարիստի գրած շոուն հավակնում էր լինել առաջինն իր ժանրում, որպեսզի այն քրդերին ցույց տա ավելի դրական լույսի ներքո։ Շոուն պետք է դեբյուտը կատարեր 2012 թվականի սկզբին, սակայն բազմաթիվ ուշացումներ են եղել, ինչի պատճառը, ըստ որոշ աղբյուրների, վիճելի թեմա է[80]։

Բնակչություն խմբագրել

 
Քրդական բնակչության տոկոսը Թուրքիայում ըստ տարածաշրջանների[81]
 
Ծնելիության ընդհանուր գործակիցը Թուրքիայում ըստ գավառների (2013 թվական): Քրդական մեծամասնություն ունեցող նահանգներում ծնելիությունն ավելի բարձր է, քան թուրքական մեծամասնություն ունեցող մահանգներում։[82]      4-5     3-4      2-3      1.5-2      1-1.5
 
Քուրդ երեխա

Քրդերի մեծ մասն ապրում է Թուրքիայում, որտեղ նրանց թիվը գնահատվում է 14,000,000 մարդ՝ ըստ CIA World Factbook-ի (բնակչության 18%-ը)[83]։ 2000 թվականին Թուրքիայի ազգային անվտանգության խորհրդի պատվերով պատրաստված զեկույցում այդ թիվը գնահատվում է 12,600,000 մարդ կամ բնակչության 15,7%-ը[4]։ Արևմտյան աղբյուրներից մեկի գնահատականներով՝ Թուրքիայի բնակչության մինչև 25%-ը կազմում են քրդերը (մոտ 18-19 մլն մարդ)[5]։ Քուրդ ազգայնականները գնահատում են այդ թիվը 20,000,000[84]-25,000,000[85]։ Վերոնշյալ բոլոր թվերը վերաբերում են այն մարդկանց թվին, որոնք իրենց համարում են քուրդ, այլ ոչ թե նրանց թվին, ովքեր խոսում են քրդերեն, բայց ներառում են ինչպես քրդերին, այնպես էլ զազաներին[86]։ Ըստ մայրենի լեզուների վրա հիմնված տվյալների գնահատականների՝ քուրդ բնակչությունը կազմում է 6-ից մինչև 23 տոկոս։ Իբրահիմ Սիրքեչին պնդում է, որ ամենամոտ թիվը պետք է լինի 17,8 տոկոսից բարձր՝ հաշվի առնելով քաղաքական համատեքստը և հնարավոր կողմնակալությունը հարցումների և մարդահամարների ընթացքում արձանագրված պատասխաններում[87]։ 1970-ական թվականներին քրդերի բնակչության աճի տեմպը կազմել է 3,27%[88]։ Ըստ KONDA ընկերության կողմից անցկացված երկու ուսումնասիրությունների (2006 և 2008 թվականներ)՝ մարդիկ, որոնք իրենց համարում են քրդեր կամ զազաներ և/կամ քրդերենը կամ զազայերենն օգտագործում են որպես մայրենի լեզու, կազմում են բնակչության 13,4%-ը։ Հիմնվելով քրդերի շրջանում ծնելիության ավելի բարձր մակարդակի վրա և օգտագործելով 2000 թվականի մարդահամարի արդյունքները՝ Կոնդան ենթադրել է, որ այդ թիվը կաճի մինչև 15,7 տոկոս[89]։

Թուրքիայի արևմուտյան մեծ քաղաքներ ուղղված միգրացիայից հետո ազգամիջյան ամուսնությունները դարձել են ավելի տարածված։ 2013 թվականի ուսումնասիրության համաձայն՝ թուրքերի և քրդերի/զազաների միջև տեղի է ունեցել 2,708,000 ամուսնություն[90]։

Թուրքական կառավարության վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ Թուրքիայում քուրդ կանայք ծննդաբերում են մոտ չորս երեխա, ինչն ավելի քան կրկնակի գերազանցում է մնացած թուրք բնակչության ցուցանիշը[91][92]։ Քրդական բնակչությունն աճում է, մինչդեռ երկրի մնացած հատվածում ծնելիությունը ցածր է բնակչության վերարտադրության մակարդակից։ Քրդական որոշ նահանգներում կանայք միջինը 7,1 երեխա են ունենում[93]։ Արևելյան Թուրքիայի քրդական Նահանգներում կանայք նույնպես անգրագիտության մակարդակ ունեն մոտ երեք անգամ ավելի բարձր, քան տղամարդիկ, ինչը հարաբերակցում է ծնելիության ավելի բարձր մակարդակի հետ։ Շիրնակում 15-ամյա աղջիկների 66 տոկոսը չի կարողացել ոչ կարդալ, ոչ գրել։

Կենտրոնական Անատոլիա խմբագրել

 
Կենտրոնական Անատոլիայի քրդերի քարտեզը

Կենտրոնական Անատոլիայի քրդեր[94] (քրդերեն՝ Kurdên Anatolyayê/Anatolê, թուրքերեն՝ Orta Anadolu Kürtleri[95] կամ İç Anadolu Kürtleri[96])՝ քրդեր, որոնք մոտ 16-րդ դարից ներգաղթել և ապրում են Կենտրոնական Անատոլիայում (ներկայիս Աքսարայ, Անկարա, Չանքըրըի, Չորում, Էսքիշեհիր, Քարաման, Կայսերի, Քըրըքքալե, Քըրշեհիր, Քոնյայ, Նևշեհիր, Նիղդե, Սիվաս, Յոզղաթ)[97][98]։ Նրանք հաշվվում են 50,000-ից մինչև 100,000 մարդ։ Կենտրոնական Անատոլիայի քրդերի միջուկը կազմում են Անկարայի, Քոնյայի և Աքսարայի մարզերում բնակվող Տուզ լճի քրդերը[99]։ 1923 թվականի հունվարի 16/17-ին Ահմեդ Էմինին (Յալմանին) տված հարցազրույցի մեջ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը նրանց հիշատակել է որպես «Konya çöllerindeki Kürtler» (Քոնյայի անապատների քրդեր)[100]։

Ըստ Հերման Վենցելի՝ Անգորայի այծերի սկզբնական բուծողները Ներքին Անատոլիայի քրդերն էին[101][102]։

Քրդերենի հիմնական 4 բարբառներից 2-ն օգտագործվում է Կենտրոնական Անատոլիայի քրդերի կողմից։ Դրանք Կուրմանջին և Դիմիլի/Զազան է։ Որպես կանոն, նրանց մայրենի լեզուները քրդերեն է։ Կուրմանջի խոսող մարդիկ դժվարությամբ են հասկանում այն լեզուն, որով խոսում են Հայմանում, որտեղ ապրում են Շեյխբիզին ցեղի անդամները[103]։ Կան տեղեկություններ, որ քրդերի նոր սերունդը որոշ բնակավայրերում արդեն քրդերեն չի խոսում[104]։

Մարդու իրավունքներ խմբագրել

 
Լեյլա Զանա, 1995 թվականին Սախարովի մրցանակին արժանացած քուրդ քաղաքական գործիչ

1970-ական թվականներից Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԴ) Թուրքիային դատապարտել է մարդու իրավունքների հազարավոր խախտումների համար[105][106]։ Այդ որոշումները վերաբերում են քուրդ քաղաքացիական անձանց մահապատիժներին[107], խոշտանգումներին[108], բռնի տեղահանություններին[109], ավերված գյուղերին[110], կամայական ձերբակալություններին[111], քուրդ լրագրողների սպանություններին և անհետացումներին[112]։ ՄԻԵԴ-ը պահանջել է ազատ արձակել Սելահաթին Դեմիրթաշին[113] և Թուրքիային պարտավորեցրել նրան 25 հազար եվրո վճարել, սակայն Թուրքիան հրաժարվել է նրան ազատ արձակել։ Թուրքիան հրաժարվել է ազատ արձակել նրան[114][115]։

Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովը (ECRI) տեղեկացնում է, որ 2010 թվականի ապրիլի դրությամբ «պաշտոնյաների կողմից քրդերենի բացահայտ օգտագործումը նրանց բաց է դարձնում դատական հետապնդման համար, իսկ առանձին անձանց կողմից քրդերի կամ փոքրամասնությունների շահերի հրապարակային պաշտպանությունը նույնպես հաճախ հանգեցնում է քրեական օրենսգրքի համաձայն դատական հետապնդման[116]։ 1994 թվականի մարդու իրավունքների միջազգային խմբի բրիֆինգում ասվում է․ «Խնդիրը Թուրքիայում կայանում է նրանում, որ Սահմանադրությունն ուղղված է քրդերի դեմ, այդ սահմանադրությունը շատ նման է ռասայական խտրականության»[117]։

1998 թվականին Լեյլա Զանան դատապարտվել է ազատազրկման[118]։ Դա ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի անդամներից մեկին՝ Էլիզաբեթ Ֆերսին, դրդել է Թուրքիային մեղադրել ռասիստական պետություն լինելու մեջ, որը շարունակում է մերժել քրդերին պետության մեջ ձայնի իրավունքից։ Նյու Մեքսիկոյի Հայլենդս համալսարանից Աբաս Մանաֆին պնդում է, որ «քրդերին իրենց մշակույթից, լեզվից և ավանդույթներից զրկելն անհամատեղելի է ժողովրդավարական նորմերի հետ։ Այն արտացոլում է ռասիստական համակարգը, որը հետապնդում է այնպիսի փոքրամասնությունների, ինչպիսիք են հայերը, քրդերն ու ալևիները»[119]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ How many Kurds live in Turkey? by Tarhan Erdem, Hurriyet Daily News, April 26, 2013
  2. ↑ «The CIA World Factbook: Turkey (40% of a total population of 80.2 million (2017) gives a figure of about 35.25 million)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  3. ↑ The Kurdish Population by the Kurdish Institute of Paris, 2017 estimate. "The territory, which the Kurds call Northern Kurdistan (Kurdistana Bakur), has 14.2 million inhabitants in 2016. According to several surveys, 86% of them are Kurds... So in 2016 there are about 12.2 million Kurds still living in Kurdistan in Turkey. We know that there are also strong Kurdish communities in the big Turkish metropolises like Istanbul, Izmir, Ankara, Adana and Mersin. The numerical importance of this "diaspora" is estimated according to sources at 7 to 10 million... Assuming an average estimate of 8 million Kurds in the Turkish part of Turkey, thus arrives at the figure of 20 million Kurds in Turkey."
  4. ↑ 4,0 4,1 «Türkiye'deki Kürtlerin sayısı!». Milliyet (Turkish). 2008 թ․ հունիսի 6. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 29-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link); Atar, Tolga (2008 թ․ հունիսի 6). «MGK'nın sır raporu ortaya çıktı!». Bugun (Turkish). Koza İpek Gazetecilik ve Yayıncılık A.Ş. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link); Atar, Tolga (2008 թ․ հունիսի 7). «Sır rapor şoku». Bugun (Turkish). Koza İpek Gazetecilik ve Yayıncılık A.Ş. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  5. ↑ 5,0 5,1 Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002. Excerpt from pg 350: “As much as 25% of Turkey is Kurdish.”
  6. ↑ [1] Արխիվացված 10 Նոյեմբեր 2013 Wayback Machine [2] Արխիվացված 2020-04-11 Wayback Machine UNICEF Children in the Population
  7. ↑ Turkey - Linguistic and Ethnic Groups - U.S. Library of Congress
  8. ↑ Bartkus, Viva Ona, The Dynamic of Secession, (Cambridge University Press, 1999), 90–91.
  9. ↑ Çelik, Yasemin (1999). Contemporary Turkish foreign policy (1. publ. ed.). Westport, Conn.: Praeger. էջ 3. ISBN 9780275965907.
  10. ↑ Jongerden, Joost (2007 թ․ հունվարի 1). The Settlement Issue in Turkey and the Kurds: An Analysis of Spatical Policies, Modernity and War (անգլերեն). BRILL. էջեր 53. ISBN 978-90-04-15557-2.
  11. ↑ «Kurdish Language Policy in Turkey | Kurdish Academy Of Languages» (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  12. ↑ Toumani, Meline. Minority Rules, New York Times, 17 February 2008
  13. ↑ Aslan, Senem (2014). Nation Building in Turkey and Morocco. Cambridge University Press. էջ 134. ISBN 978-1107054608.
  14. ↑ «COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 24-ին.
  15. ↑ «Kurdistan-Turkey». GlobalSecurity.org. 2007 թ․ մարտի 22. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 28-ին.
  16. ↑ «In your opinion, do the Kurds want to have a separate state?» (PDF). Public Perception of the Kurdish Question. Turkey: Foundation for Political, Economic and Social Research (SETA) and Pollmark. 2009. էջ 63. ISBN 978-605-4023-06-6. Արխիվացված է օրիգինալից (Poll report) 2011 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.Some Kurdish movements, such as Kurdistan Freedom Hawks have targeted also Kurdish and Turkish civilians.
  17. ↑ Olson, Robert (1996). The Kurdish Nationalist Movement in the 1990s: Its Impact on Turkey and the Middle East. Lexington, Ky.: University Press of Kentucky. էջ 16. ISBN 0813108969.
  18. ↑ Shaker, Nadeen. «After Being Banned for Almost a Century, Turkey's Kurds Are Clamoring to Learn Their Own Language». Muftah. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 Gunes, Cengiz (2013). The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance. Routledge. էջ 130. ISBN 978-1136587986.
  20. ↑ Ibrahim, Ferhad (2000). The Kurdisch Conflict in Turkey: Obstacles and Chances for Peace and Democracy. Münster: New York, N.Y.: Lit ; St. Martin's press. էջ 182. ISBN 3825847446.
  21. ↑ Baser, Bahar (2015). Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective. Ashgate Publishing. էջ 63. ISBN 978-1472425621.
  22. ↑ 22,0 22,1 «'Lynching Campaign' Targets Kurds in Turkey, HDP Offices Attacked». Armenian Weekly. 2015 թ․ սեպտեմբերի 9.
  23. ↑ Gunter, 2018, էջ 226
  24. ↑ Gunter, 2018, էջ 51
  25. ↑ Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu'nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, Tercüman Yayınları, 1979, p. 502. (թուրքերեն)
  26. ↑ Rohat Alakom, ibid, p. 33. (թուրքերեն)
  27. ↑ Ahmet Nezili Turan, Yaninâbâd Tarihini Ararken, Kızılcahamam Belediye Yayınları, 1999. (թուրքերեն)
  28. ↑ Mark Sykes, "The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire", The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. XXXVIII, 1908.
  29. ↑ Evliya Çelebi; Robert Dankoff (1991 թ․ հունվարի 1). The Intimate Life of an Ottoman Statesman, Melek Ahmed Pasha (1588-1662): As Portrayed in Evliya Celebi's Book of Travels (Seyahat-name). SUNY Press. էջեր 150–. ISBN 978-0-7914-0640-3.
  30. ↑ Daniel Farson (1985 թ․ հունվարի 1). A Traveller in Turkey. Routledge & Kegan Paul. էջ 78. ISBN 978-0-7102-0281-9.
  31. ↑ David Nicolle (2010). Ottoman Fortifications 1300-1710. Osprey Publishing. էջեր 18–. ISBN 978-1-84603-503-6.
  32. ↑ Altan Çilingiroğlu (1988). The History of the Kingdom of Van, Urartu. Ofis Ticaret Matbaacilik Limited. էջ 54. ISBN 9789759551506.
  33. ↑ Jak Yakar (2000). Ethnoarchaeology of Anatolia: rural socio-economy in the Bronze and Iron Ages. Emery and Claire Yass Publications in Archaeology. «In addition to the Turkmen tribes, after ca. 1800, a number of Kurdish tribes such as the Cihanbeyli, Resvan and Sihbizin began to move out of the eastern and southeastern provinces into central Anatolia, considerably increasing the number ...»
  34. ↑ Karl Kaser (2008). Patriarchy After Patriarchy: Gender Relations in Turkey and in the Balkans, 1500-2000. LIT Verlag Münster. էջ 98. ISBN 978-3-8258-1119-8.
  35. ↑ Hans-Lukas Kieser, Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938, 978-975-05-0300-9, (original: Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938, Chronos, 2000, 3-905313-49-9)
  36. ↑ 36,0 36,1 Olson, Robert (1989). The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925 (անգլերեն). University of Texas Press. էջեր 91. ISBN 0292776195.
  37. ↑ «the Dersim rebellion, the last Kurdish rebellion». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  38. ↑ Jongerden, Joost (2007 թ․ մայիսի 28). The Settlement Issue in Turkey and the Kurds: An Analysis of Spatial Policies, Modernity and War (անգլերեն). BRILL. էջեր 53. ISBN 978-90-474-2011-8.
  39. ↑ 39,0 39,1 Bozarslan, Hamit (2008 թ․ ապրիլի 17). Faroqhi, Suraiya; Kasaba, Reşat; Kunt, I. Metin; Fleet, Kate (eds.). The Cambridge History of Turkey (անգլերեն). Cambridge University Press. էջ 340. ISBN 978-0-521-62096-3.
  40. ↑ 40,0 40,1 Bruinessen, Martin van (1994). «Genocide in Kurdistan? The Suppression of the Dersim Rebellion in Turkey (1937-38) and the Chemical War Against the Iraqi Kurds (1988)» (PDF). In Andreopoulos, George J (ed.). Genocide: Conceptual and Historical Dimensions. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. էջեր 141–170.
  41. ↑ David McDowall, A modern history of the Kurds, I.B.Tauris, Mayıs 2004, s.209
  42. ↑ «Alevi-CHP rift continues to grow after Öymen remarks». Today's Zaman. 2009 թ․ նոյեմբերի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ նոյեմբերի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 29-ին.
  43. ↑ Andreopoulos, George J. Genocide. էջ 11.
  44. ↑ Ercan Yavuz, "Kürt kökenli olabilirim", Akşam, August 4, 2004. (թուրքերեն)
  45. ↑ Mahmut Çetin, Çinli Hoca'nın torunu Ecevit, Emre Yayınları, 2006, p. 18.
  46. ↑ Dündar, Can; Akar, Rıdvan (2008 թ․ հունվարի 22). «Kürtlerle Karadenizliler yer değiştirsinler!». Güncel. Milliyet (Turkish). Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 4-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  47. ↑ Beattie, Meriel (2006 թ․ օգոստոսի 4). «Local guards divide Turkish Kurds». BBC News. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  48. ↑ Radu, Michael (2001). «The Rise and Fall of the PKK». Orbis. Philadelphia: Foreign Policy Research Institute. 45 (1): 47–63. doi:10.1016/S0030-4387(00)00057-0. OCLC 93642482.
  49. ↑ Gunes, Cengiz (2013 թ․ հունվարի 11). The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance (անգլերեն). Routledge. էջեր 133–135. ISBN 978-1-136-58798-6.
  50. ↑ «Still critical». 17 (2). Human Rights Watch. 2005 թ․ մարտ: 3. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  51. ↑ «Kurdish War: The Ceasefire Is Over». Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 26-ին.
  52. ↑ «YSK ruling throws Ankara into tumultuous search for exit strategy». Hurriyet Daily News. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 14-ին.
  53. ↑ «One killed in Kurdish protests in Turkey: politician». France 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  54. ↑ «Yes, we negotiate with Öcalan» (թուրքերեն). Ntvmsnbc. 2012 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 21-ին.
  55. ↑ «Kurdish Group to Pull Armed Units from Turkey». The Wall Street Journal. 2013 թ․ ապրիլի 25. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 25-ին.
  56. ↑ «Anatomy of Protests against the invasion of Kobani». DailySabah. 2014 թ․ հոկտեմբերի 18. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 23-ին.
  57. ↑ «KCK official says PKK not responsible for murders of 2 Turkish policemen». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 29-ին.
  58. ↑ «Turkish jets target Kurds in Iraq, Islamic State militants in Syria». Fox News. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  59. ↑ «We really can't succeed against ISIL without Turkey: US». Hurriyet Daily News. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  60. ↑ «The hatred never went away». Economist. 2015 թ․ սեպտեմբերի 12.
  61. ↑ «Turkey Kurds: Many dead in Cizre violence as MPs' march blocked». BBC. 2015 թ․ սեպտեմբերի 10.
  62. ↑ «Turkey should ensure immediate access to Cizre by independent observers». Council of Europe. 2015 թ․ սեպտեմբերի 11.
  63. ↑ Kingsley, Patrick (2017 թ․ հունիսի 29). «Amid Turkey's Purge, a Renewed Attack on Kurdish Culture». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). էջ A10. ISSN 0362-4331. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 30-ին.
  64. ↑ «Turkey bans writing of university dissertations in Kurdish». Arab News. 2020 թ․ հուլիսի 31.
  65. ↑ Khalidi, Ari (2017 թ․ օգոստոսի 5). «Erdogan claims HDP not Kurds' representative». www.kurdistan24.net. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
  66. ↑ Zeynep GÜRCANLI- Aysel ALP. «HDP seçim bildirgesini açıkladı». HÜRRİYET - TÜRKİYE'NİN AÇILIŞ SAYFASI. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 7-ին.
  67. ↑ Cansu Çamlibel. «Otoriter lidere alternatifim». HÜRRİYET - TÜRKİYE'NİN AÇILIŞ SAYFASI. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 7-ին.
  68. ↑ «Turkey replaces four more Kurdish mayors over alleged terror links». Reuters (անգլերեն). 2019 թ․ նոյեմբերի 16. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  69. ↑ 69,0 69,1 «The Trustee Regime in Turkey» (PDF). Peoples' Democratic Party. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  70. ↑ (GABB), Union of Southeastern Anatolia Region Municipalities. «Imprisoned Co-Mayors from Kurdish Region by Turkish Government» (PDF). Initiative Kurdistan. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  71. ↑ «Turkey detains five Kurdish mayors as crackdown continues». Reuters (անգլերեն). 2020 թ․ մարտի 23. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  72. ↑ "TURKEY: Kurdish teenager convicted as terrorist for attending demonstration". Los Angeles Times. 10 July 2010.
  73. ↑ «Turkey's Campaign Against Kurdish Militants Takes Toll on Civilians». The New York Times. 2015 թ․ դեկտեմբերի 30.
  74. ↑ Yurdatapan, Şanar. 2004. "Turkey: Censorship past and present." In Shoot the Singer! Music Censorship Today, edited by Marie Korpe. London: Zed Books. 978-1-84277-505-9.
  75. ↑ «Chingiz Sadykhov». Creative Work Fund. 2005 թ․ հոկտեմբերի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  76. ↑ «1997 human rights watch international film festival». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 23-ին.
  77. ↑ «Institut Kurde de Paris». Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  78. ↑ Bidlīsī, Sharaf Khān; Izady, Mehrdad R. (2005). The Sharafnam̂a, or, The history of the Kurdish nation, 1597 (անգլերեն). Mazda. ISBN 978-1-56859-074-5.
  79. ↑ «Mem u Zîn – A Classic Kurdish Epic from the 17th-Century». ifkurds.de (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  80. ↑ Krajeski, Jenna. «Days of Their Lives». The Caravan. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 4-ին.
  81. ↑ «Kürt Meselesi̇ni̇ Yeni̇den Düşünmek» (PDF). KONDA. 2010 թ․ հուլիս. էջեր 19–20. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 11-ին.
  82. ↑ «TurkStat». TurkStat. 2013. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 22-ին.
  83. ↑ «The CIA World Factbook: Turkey (18% of a total population of 79.7 million gives a figure of about 14 million)». CIA. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  84. ↑ «Kurdish PKK chief Murat Karayilan says will spread to Turkish cities if we were attacked by Turkey». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  85. ↑ «Kurdish political rights and its impact on the Middle East economy and Stability. By Hiwa Nezhadian». ekurd.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 14-ին.
  86. ↑ Ethnologue census of languages in Asian portion of Turkey Արխիվացված 2011-10-18 Wayback Machine
  87. ↑ Sirkeci, Ibrahim (2006). The Environment of Insecurity in Turkey and the Emigration of Turkish Kurds to Germany. New York: Edwin Mellen Press. էջեր 117–118. ISBN 978-0-7734-5739-3. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 11-ին.
  88. ↑ G. Chaliand, A.R. Ghassemlou, M. Pallis, A People Without A Country, 256 pp., Zed Books, 1992, 978-1-85649-194-5, p.39
  89. ↑ «Kürtlerin nüfusu 11 milyonda İstanbul"da 2 milyon Kürt yaşıyor - Dizi Haberleri». Radikal. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 14-ին.
  90. ↑ Kurdish Life in Contemporary Turkey: Migration, Gender and Ethnic Identity, Anna Grabolle Celiker, p. 160, I.B.Tauris, 2013
  91. ↑ «Bevölkerung: Die Kurden und das Geburtenproblem in der Türkei». Die Welt. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  92. ↑ Berman, Ilan. «Turkey's Kurdish Arithmetic». Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  93. ↑ Martens, Michael (2010 թ․ հոկտեմբերի 20). «Bevölkerungsentwicklung: Schafft auch die Türkei sich ab?». Frankfurter Allgemeine Zeitung. ISSN 0174-4909. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  94. ↑ Ingvar Svanberg, Kazak Refugees in Turkey: A Study of Cultural Persistence and Social Change, Academiae Ubsaliensis, 1989, 978-91-554-2438-1, p. 28. (անգլ.)
  95. ↑ Rohat Alakom, Orta Anadolu Kürtleri, Evrensel Basım Yayım, 2004, 975-6525-77-0. (թուրքերեն)
  96. ↑ Nuh Ateş, İç Anadolu Kürtleri-Konya, Ankara, Kırlşehir, Komkar Yayınları, Köln, 1992, 3-927213-07-1. (թուրքերեն)
  97. ↑ Rohat Alakom, ibid, p. 14. (թուրքերեն)
  98. ↑ Ayşe Yıldırım, Ç. Ceyhan Suvari, İlker M. İşoğlu, Tülin Bozkurt, Artakalanlar: Anadolu'dan etnik manzaralar, E Yayınları, 975-390-205-0, p. 166. (թուրքերեն)
  99. ↑ Müslüm Yücel, "Tuz Gölü Kürtleri", I-VIII, Yeni Gündem gazetesi, 2000, İstanbul. (թուրքերեն)
  100. ↑ Atatürk'ün bütün Eserleri, Kaynak Yayınları, Cilt: 14, 975-343-400-6, pp. 273–274. (թուրքերեն)
  101. ↑ Hermann Wenzel, Sultan-Dagh und Akschehir-Ova, Kiel, 1932. (գերմ.)
  102. ↑ Hermann Wenzel, Forschungen in Inneranatolien II: Die Steppe als Lebensraum, Schriften des Geographische institut Kiel, VII, 3, Kiel, 1937. (գերմ.)
  103. ↑ Peter Alford Andrews, Türkiye'de Etnik Gruplar, ANT Yayınları, Aralık 1992, 975-7350-03-6, s. 155.
  104. ↑ Dr. Mikaili, "Devlet Kürtçe'ye Kapıları Açtı, Ya Biz Orta Anadolu Kürtleri ?" Արխիվացված 12 Մարտ 2011 Wayback Machine, Bîrnebûn, Sayı: 45, Bahar 2010, ISSN 1402-7488
  105. ↑ «EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS: Turkey Ranks First in Violations in between 1959-2011». Bianet - Bagimsiz Iletisim Agi. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  106. ↑ «Annual report» (PDF) (The European Court of Human Rights). 2014. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  107. ↑ «The European Court of Human Rights: Case of Benzer and others v. Turkey» (PDF) (Mass execution of Kurdish villagers). 2014 թ․ մարտի 24: 57. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  108. ↑ «The prohibition of torture» (PDF) (Torturing). 2003: 11, 13. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  109. ↑ World Report 2002. Human Rights Watch. 2002. էջ 7.
  110. ↑ Abdulla, Jamal Jalal (2012 թ․ փետրվարի 7). The Kurds: A Nation on the Way to Statehood. AuthorHouse. էջ 36. ISBN 9781467879729. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  111. ↑ «Police arrest and assistance of a lawyer». 2015: 1. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  112. ↑ «Justice Comes from European Court for a Kurdish Journalist». Kurdish Human Rights Project. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  113. ↑ «Turkey ordered to release opposition leader». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 20. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  114. ↑ «Turkish court keeps Selahattin Demirtas in jail despite ECHR». www.aljazeera.com. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  115. ↑ "itemid":%5b"001-187961"%5d} «CASE OF SELAHATTİN DEMİRTAŞ v. TURKEY (No. 2)». European Court of Human Rights. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  116. ↑ «ECRI report on Turkey (4th cycle)» (PDF).
  117. ↑ "Implementation of the Helsinki Accords Criminalizing Parliamentary Speech in Turkey. Briefing by the International Human Rights Law Group." May 1994. Before the Commission on Security and Cooperation in Europe, Washington DC. Արխիվացված 24 Հունիս 2012 Wayback Machine
  118. ↑ «Congressional Record, Volume 144 Issue 141 (Friday, October 9, 1998)». www.govinfo.gov. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  119. ↑ A. Manafy (2005 թ․ հունվարի 1). The Kurdish Political Struggles in Iran, Iraq, and Turkey: A Critical Analysis. University Press of America. էջ 99. ISBN 978-0-7618-3003-0.

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քրդերը_Թուրքիայում&oldid=9549273» էջից