Քուշական կայսրություն, Քուշանական պետություն (բակտրիերեն՝ Κυϸανο, հին հունարեն՝ Βασιλεία Κοσσανῶν, Ուշ բրահմի սանսկրիտ՝ , դևանագարի սանսկրիտ՝ कुषाण राजवंश, պարթևերեն՝ 𐭊𐭅𐭔𐭍 𐭇𐭔𐭕𐭓, չինարեն՝ 貴霜), սինկրետական կայսրություն Կենտրոնական Ասիայում վաղ 1-ին դարում։

Հիմնադրումը խմբագրել

Դեռևս Հունա–բակտրիական թագավորության դեմ մղած պատերազմներում (մ․թ․ա․ II դարում) քուշաններն ունեին իրենց իշխանությունը, որի հիմքի վրա էլ Հունա–բակտրիական թագավորության կործանումից հետո, մ․թ․ա․ I դարում ստեղծվել է քուշական թագավորությունը։ Այն ընդգրկել է այժմյան Միջին Ասիայի, Աֆղանստանի, Արևմտյան Պակիստանի և Հյուսիսային Հնդկաստանի զգալի մասը։ Քուշական թագավորության պատմությունը քիչ է ուսումնասիրված, նույնիսկ պարզված չէ թագավորական տան ժամանակագրությունը։

Զարգացումը խմբագրել

Քուշական թագավորության ծաղկման շրջան է համարվում մ․թ․ I–III դարերը, հատկապես՝ Կադֆիս I-ի (մ․թ․ I դարի սկիզբ-47), նրա որդի Կադֆիս II-ի (47–78), Կանիշկայի (78–123) և նրա որդի Խուբիշկայի (123–140) գահակալման ժամանակաշրջանը՝ Կանիշկայի երկարամյա գահակալությունը դարձել է նոր նվաճումների և բուդդայականության տարածման շրջան։ Կանիշկան իր պետության մայրաքաղաք է դարձրել Փուրշապուհը (այժմյան Փեշավար), որը գտնվում էր Հնդկաստանը, Միջին Ասիան և Հեռավոր Արևելքն առևտրական մայրուղիներով իրար կապող հանգուցակետում։ Կանիշկայի գահակալության առաջին տարին ընդունվել է իբրև սկիզբ այն թվականության, որը Հնդկաստանում պահպանվել է ամբողջ միջնադարում։ Չինական և լատինական աղբյուրների տեղեկությունների համաձայն քուշական թագավորությունը առևտրական աշխույժ կապեր է ունեցել Չինաստանի, Հռոմի, Պարթևաստանի և հարևան պետությունների հետ, որի հետևանքով երկրում զարգացել են արհեստները, կատարվել են շինարարական լայնածավալ աշխատանքներ։ Կառուցվել են բերդ–ամրոցներ, քաղաքներ, որոնց պեղումներից պարզվում է, որ քուշական թագավորության ամբողջ տարածքն ընդգրկված է եղել հելլենիստական մշակույթի ոլորտի մեջ և ձեռք է բերել ակնառու նվաճումներ՝ հատկապես քանդակագործության և կիրառական արվեստի բնագավառներում։

Պատմություն խմբագրել

Մ․ թ․ III դարը համարվում է քուշական թագավորության անկման շրջան, իսկ IV դարի պատմությունն, իբր, լրիվ պարզ չէ։ Սակայն V դարի և հետագայի հայկական աղբյուրները (Ագաթանգեղոսի, Մովսես Խորենացու, Ղազար Փարպեցու, Սեբեոսի և այլոց երկերը) քուշանների ու նրանց թագավորության մասին խոսում են որպես իրենց ժամանակ էլ գոյություն ունեցող երևույթի։ Ճիշտ է, հայ հեղինակները հաճախ քուշաններին նույնացրել են հոների, նույնիսկ հեփթաղների հետ, սակայն այս հանգամանքը կարող է լոկ նշանակել, որ հայ հեղինակները հոներին և քուշաններին համարել են ցեղակիցներ։ Քուշաններին առավել լավ ճանաչող հնդիկներն էլ նրանց համարել են սակեր («սակի թվականություն» էին կոչում Կանիշկայի թվականությունը)։ V դարում դեռևս քուշանական թագավորներն էին նստում Ղանդահարում և Փենջառում, սակայն այդ ժամանակ Հին Քուշանստանի հյուսիսային նահանգների տերն էր Սասանյան Իրանը, որի հզորությամբ էլ, անշուշտ, պայմանավորված է եղել քուշական թագավորության անկումը։

Թագավորության կառուցվածքը խմբագրել

Քուշական թագավորության արագորեն զարգացող քաղաքներում կառուցվել են միջնաբերդեր ու պաշտպանական հզոր պարիսպներ (Թարմազ, Բալխ, Սիրսուկհ և այլն), հում աղյուսից, կավածեփ (հյուսիսում) և քարե (հարավում) շինություններ։ Տներին ու պալատներին (Խալչայան, Բաղրամ), քուշանների պաշտամունքի հանդիսավոր տաճարներին (Սուրհկոտալ, Մաթհուր), բուդդայական մենաստաններին, սրբարաններին, ստուպաներին (Թաքսիլա, Հադդա, Բուտկարա) բնորոշ են սենյակներով ու միջանցքներով շրջապատված կենտրոնական դահլիճով և գլխավոր ճակատի սյունազարդ այվանով կոմպոզիցիաները։ Հելլենիստական և հին հնդկական ավանդույթների հիման վրա մշակվել է տեղական օրդերային համակարգ։ Քուշական թագավորության արվեստին բնորոշ է ճարտարապետության, քանդակագործության և գեղանկարչության համադրումը։ Քանդակագործության մեջ (կավից, գիպսից, քարից) գերակշռել են քուշանական թագավորների փառաբանումը (Խալչայան, Դալվերզին Թեփե, Մաթհուր), դիցաբանական սյուժեները (Բուտկարա, Շոթարակ), կազմավորվել է Բուդդայի և բոդիսատների պատկերաքանդակումը։ Դիցաբանական և ժանրային սյուժեներով գեղանկարչությունը (տեմպերայով երփնագրում չոր հիմնաշերտի վրա) կոլորիտով վառ է ու լակոնիկ։ Պատրաստվել են մետաղյա գեղարվեստական կերտվածքներ, թանկարժեք գործվածքներ, թրծակավե արձանիկներ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 12, էջ 502