Տումի
Տումի՝ համայնք Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանում։ Այն տեղաբախշված է հանրապետության հարավային մասում։ Հադրութը շրջկենտրոնից գտնվում է 11 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից՝ 67 կմ հեռավորության վրա։
| Համայնք | ||
|---|---|---|
| Տումի | ||
 Գյուղի համայնապատկերը | ||
| Երկիր |  Արցախ | |
| Շրջան | Հադրութի | |
| Այլ անվանումներ | Դոմի, Բինա | |
| ԲԾՄ | 1102 մետր | |
| Բնակչություն | 752 մարդ (2005) | |
| Ազգային կազմ | Հայեր | |
| Կրոնական կազմ | Հայ Առաքելական եկեղեցի | |
| Տեղաբնականուն | տումեցի | |
| Ժամային գոտի | UTC+4 | |
| ||
Պատմություն խմբագրել
Գյուղի հիմնադրման մասին տեղեկությունները սուղ են, սակայն պատմաճարտարապետական կոթողների ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս փաստելու, որ Տումին ունի հազարամյակների պատմություն։ Այդ մասին է վկայում գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Տեփեն վայրից հայտնաբերված քարեդարյան բրիչը, Քուլուհանեն խութից՝ բրոնզյա զարդերը։ Արդեն 10-11-րդ դարերում Տումին Հարավային Արցախում կազմավորված Գորոզուի թագավորության կենտրոնն էր[2]։ Գրավոր աղբյուրները վերաբերում են ուշ միջնադարին։ Հայտնի է, որ Տումեցի էր Աղվանից կաթողիկոս Փիլիպպոս Տումեցին, ով գահակալել է մեկ տարի՝ 1563 թ.: 1604 թվականի ձեռագիր մի Ավետարանի պատվիրատուն Տումիի Մերդան իշխանի որդի մելիք Սուջումն է[3]։
Աշխարհագրություն խմբագրել
Համայնքը լեռնային է, ունի 5673,14 հա տարածք, որից 1930,56 հա գյուղատնտեսական նշանակության, 3550,05 հա անտառային հողեր։ Տումիում առկա են հանքային ջրերի պաշարներ։ Համայնքի տարածքում առկա են թվով 8 աղբյուրներ` «Թաղաղամի», «Սահակ», «Նադա», «Գյոլեն», «Քարեն», «Տաղար», «Վարար» և «Թթու ջուր»։
Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020) խմբագրել
2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի հետևանքով գյուղը հայաթափվել և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո[4][5][6]։
Բնակչություն խմբագրել
Տուեցիների մի մասը բնիկ են, ի մասն էլ ժամանակի ընթացքում տեղափոխվել են Արցախի տարբեր գյուղերից՝ Ազոխ, Ճարտար, Մեծ Թաղեր և այլն, Սյունիքից, Մուշից[7]։ Արդեն 19-րդ դարի կեսերին Տումին գավառի մեծ բնակավայրերից մեկն էր և անընդհատ արձանագրել է բնակչության աճ։ Վերջին տվյալներով համայնքի բնակչության թվաքանակը կազմել է 746 մարդ, իսկ տնտեսությունների թիվը հասել է 204-ի։
Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը[8].
| Տարի | 2008 | 2009 | 2010 |
|---|---|---|---|
| Բնակիչ | 808 | 803 | 797 |
Տնտեսություն խմբագրել
Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ։
Պատմամշակութային հուշարձաններ խմբագրել
Գյուղը հարուստ է պատմաճարտարապետական կոթողներով՝ Ս. Հովհաննես եկեղեցի, Կարմիր եկեղեցի (1000 թ.), գերեզմանոց (IX–XIX դդ.), խաչքար (XII-XIII դդ.), կամուրջ (XII-XIII դդ.), աղբյուր (XIXդ.), ամրոց «Դիզափայտ» (Ղլեն քար) (XIII–XIX դդ.), հաշվառված է 19 հուշարձան[9]։
Գյուղից հյուսիս-արևելք, Հանդեր կոչվող մասում 1964 թ. բացվել են դամբարաններ՝ հարուստ գտածոներով։ Իսկ կես կիլոմետր դեպի հարավ թագավորի միջնադարյան պալատի ավերակներն են, որտեղ կա Ժ-ԺԱ դարերով թվագրվող մի խաչքար։
Ս. Հովհաննես եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում, կառուցման թվականն անհայտ է, ճարտարապետական հորինվածքով նման է 19-րդ դարի կառույցներին։ Այն միանավ բազիլիկ, թաղածածկ, երկլանջ տանիքով կառույց է,1841 թվականից հիշատակվում է Ս. Հովհաննես:1929 թվականին որոշում էր ընդունվել քանդել եկեղեցին տեղում գյուղխորհրդի շենք կառուցելու նպատակով, սակայն դա չի իրականացվում, փոխարենը եկեղեցին վերածվում է ակումբի, ապա՝ պահեստի[10]։ 2019 թվականից սկսված վերանորոգման աշխատանքների արդյունքում ավելացել է վեցսյունանի զանգակատունը, փակվում է արևելյան մուտքը, վերաբացվում է հարավային շքամուտքը, որը խորհրդային տարիներին փակվել էր։ Միակ վիմագիրը պահպանվել է հարավային ճակատին՝ ուղղանկյուն քարի վրա։
Կարմիր վանքը գյուղի միջնադարյան նշանավոր հուշարձաններից է, որը գտնվում է գյուղի հարավային մասում՝ Եղցու խութ կոչվող հնավայրում։ Եկեղեցու ստույգ անվանումը հայտնի չէ, սուղ են նաև մատենագիտական աղբյուրները։ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցն իր ,,Արցախ,, ուսումնասիրության մեջ նշում է փլված եկեղեցու մասին, որն ունեցել է հարավային և արևմտյան մուտքեր։ Եկեղեցու մասին հաջորդ հիշատակությունը վերաբերվում է 1911-1912 թթ.:Ըստ շինարարարակական արձանագրության այն կառուցվել է 1000 թվականին Սոփի իշխանուհու կողմից։ Այն միանավ բազիլիկ հորինվածքով շինություն է, ունի ավագ խորան, որտեղ կանգուն է տեղահանված մի խաչքար։ Եկեղեցու շուրջն ընդարձակ գերեզմանատունն է՝ միջնադարյան խաչքարերորով, տապանաքարերով, որոնք հիմնականում արձանագրություն չունեն։ Ամենահին վիմագիրը վերաբերում է 1611 թվականին։ Եղցու խութ հնավայրում պահպանվել է նաև միջնադարյան մատուռի ավերակները։ Հայտնի է, որ Տումիում պահպանվել են ծառերի պաշտամունքի հետ կապված ավանդությունը։
Գյուղի տարածքում է գտնվում Գոռոզ բերդը, որի մասին հիշատակություն կա Թ դարից սկսած։ Ներկայումս պահպանվել է միջնաբերդը, մի քանի սենյակներ, ջրամբարը։ Կառուցման թվականը հայտնի չէ։ Գյուղի հուշարձաններից հայտնի են նաև Լելեն խութ հնավայրը, Վերին Հայկազն գյուղատեղին, Խուտըտռնե վանքը, Ստեփանոցեն խութի գերեզմանատունը, Գերգեչի սուրբը, Գյուրջին և Նահատակին խաչերը, Ջարվանեսի ու Հայկազնի կամուրջները, Թագավորի, Նադարի, Սիսեռի աղբյուրնե[11] :
Գյուղում կանգուն է նաև Մեծ հայրենականում 190 զոհված տումեցիների հիշատակին նվիրված հուշարձանը։
Հասարարակական կառույցներ խմբագրել
Համայնքում գործում են գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, միջնակարգ դպրոց, որտեղ սովորում են 111 աշակերտներ։ 2001 թվականից Սերգեյ Աբրահամյանի անվամբ է կոչվում Տումու միջնակարգ դպրոցը[12]։
Հայտնի տումեցիներ խմբագրել
- Սերգեյ Աբրահամյան - լեզվաբան։
- Թևան Ստեփանյան - 20-րդ դարասկզբի Արցախի ազատագրական պայքարի հերոս
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)
- ↑ Յակոբեան Ա (2009). Պատմա-աշխարհագրական եւ վիմագրական հետազօտութիւններ. Երևան: Վիեննա-Երևան. էջեր 243–248.
- ↑ Ամիրջանյան Ս. (2006). Դիզակ. Երևան. էջ 30.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ «Արցախը հրապարակել է Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը». Ազատություն Ռադիոկայան. 2020 թ․ դեկտեմբերի 10.
- ↑ «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։
- ↑ «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը», (արխիվացված)։
- ↑ Ղազարյան Խ. (2003). Տումի. Երևան. էջեր 29–30.
- ↑ «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. Բնակչություն ըստ համայնքների». Վերցված է 2021 Մայիսի 1-ին.
- ↑ Ղահրամանյան, Հակոբ (2015). Տեղեկաատու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի. Երևան. էջ 132.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Պետրոսյան Ա (1929, 35, էջ 2). «Յեկեղեցին քանդում ենք». Խորհրդային Ղարաբաղ.
- ↑ Է. Աբրահամյան (2021, 16, 56-72). «Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային հուշարձանները». Վարձք.
- ↑ Այս մասին ՀՀ ԳԱԱ կայքը
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Հակոբ Ղահրամանյան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.