Վիքիպեդիա

Տարածքային վեճ

Տարածքային վեճ, տարածքային հավակնություն որոշակի տարածքի իրավաբանական պատկանելության վերաբերյալ, երկու կամ մի քանի պետությունների միջև միջազգային վեճ[1]։

Վեճի (պահանջի) կողմերից յուրաքանչյուրը պնդում է, որ տվյալ տարածքն իր սեփականությունն է, քանի որ այն իրականացրել կամ իրականացնում է իր իշխանությունը տվյալ տարածքում։ Տարածքային վեճը համարվում է այդպիսին, երբ վիճող կողմերից բոլորը ճանաչել են դրա գոյությունը[2][3]։ Ընդհանուր առմամբ, սակայն, ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանի կարծիքով, որն արտահայտված է կոնկրետ գործով որոշման մեջ, բավարար չէ մի կողմին վիճելի գործում հայտարարել, որ մյուս կողմի հետ վեճը գոյություն ունի։ Պարզ հայտարարությունը բավարար չէ վեճի առկայությունը ապացուցելու համար, ինչպես նաև պարզ ժխտողականությունը բավարար չէ ապացուցելու համար, որ նման վեճ գոյություն չունի[4]։ Պետության կողմից որոշակի տարածքի վերաբերյալ տարածքային վեճի գոյության ճանաչումը միաժամանակ խոստովանություն է այն բանի, որ տվյալ տարածքի իրավաբանական պատկանելությունը հաստատ կամ վերջնականապես հաստատված չէ[5]։

Տարածքային վեճի առաջացում խմբագրել

Տարածքային վեճը, տարածքային հավակնությունը որոշակի տարածքի իրավաբանական պատկանելության վերաբերյալ երկու կամ մի քանի պետությունների միջև միջազգային վեճն է։

Տարածքային վեճի առաջացման հիմք են հանդիսանում տարածքային տարաձայնությունները։ Այդպիսիք են ընկալվում իրավական ռեժիմի հաստատման և տարածքի պատկանելության շուրջ տարաձայնությունները։ Իրավական ռեժիմի սահմանումը նշանակում է տարածքը դասել հետևյալ կատեգորիաներից մեկին՝ միջազգային տարածքներ, պետական տարածքներ, խառը ռեժիմով տարածքներ։ Տարածքի պատկանելությունը որոշում է այն սուբյեկտներին (կամ մեկ սուբյեկտին), որոնք ունեն տարածքային գերակայություն պետական տարածքի նկատմամբ կամ ունեն իրավունքներ այլ կատեգորիաներին պատկանող տարածքների նկատմամբ։ Ընդ որում, հարկ է նկատի ունենալ, որ կողմերի տարածքային տարաձայնությունների առկայությունն ինքնին տարածքային վեճի գոյության վկայություն չէ[4]։

Կողմեր, վեճի առարկա և օբյեկտ խմբագրել

Տարածքային վեճը, տարածքային հավակնությունը որոշակի տարածքի իրավաբանական պատկանելության վերաբերյալ երկու կամ մի քանի պետությունների միջև միջազգային վեճն է[6]։

Միջազգային-իրավական տեսանկյունից տարածքային վեճի մասին կարելի է խոսել միայն այն դեպքում, երբ առկա են վեճի կողմերը (սուբյեկտները), որը համընկնում է վեճի օբյեկտին և բոլոր կողմերի կողմից ճանաչված վեճի առարկան։

Տարածքային վեճի կողմ են հանդիսանում այն սուբյեկտները, որոնք հայտարարում են իրենց իրավունքները որոշակի տարածքի նկատմամբ։ Համարվում է ընդունված, որ վեճի կողմերը կարող են լինել միայն պետությունները։ Այսպես, օրինակ, ժողովրդի (ազգի) ինքնորոշման պայքարը չի դիտարկվում որպես տարածքային վեճ։ Նման մոտեցման հիմք է համարվում այն փաստը, որ անկախության համար պայքարող ժողովուրդը (ազգը) մինչև սեփական պետության անկախացումն ու կազմավորումը գտնվում է այն տարածքում, որի վրա տարածվում է այլ պետության տարածքային գերակայությունը։ Միջազգային կազմակերպությունները նույնպես բացառվում են վեճի հնարավոր մասնակիցներից այն պատճառով, որ նրանք չունեն իրենց տարածքը[4][6]։

Բացի վեճի կողմերից, դրա լուծմանը կարող են մասնակցել այլ պետություններ, ինչպես նաև կազմակերպություններ։ Այլ պետությունների մասնակցությունը սովորաբար կամ կապված է նրանց կողմից միջնորդական գործառույթների կատարման հետ, կամ պայմանավորված է նրանով, որ վեճի լուծման արդյունքում կարող են շոշափվել նրանց շահերը։ Վեճի լուծման մասնակիցներին են պատկանում միջազգային դատական հիմնարկները և արբիտրաժները, ինչպես նաև միջնորդ կազմակերպությունները։ Վեճի մյուս մասնակիցները կարող են ունենալ քաղաքական կամ տնտեսական շահագրգռվածություն, սակայն, ի տարբերություն վեճի կողմերի, նման շահագրգռվածությունը զուրկ է իրավաբանական հիմքից[4]։

Որպես տարածքային վեճի օբյեկտ միշտ հանդես է գալիս տարածքը։ Այն կարող է վեճի առարկա դառնալ ինչպես դրա պատկանելության հարցի ներկայացման, այնպես էլ դրա միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխանելու հարցի առաջացման արդյունքում։ Իր հերթին վեճի առարկա է հանդիսանում պետության տարածքը։ Հենց այդ իրավունքի ապացույցն է, որ ապացուցման առարկա է հանդիսանում տարածքային վեճերի ժամանակ։ Նշված օբյեկտը և վեճի առարկան տարածքային վեճերն առանձնացնում են տարածքների հետ կապված հարցերի լուծմանն առնչվող այլ վեճերից[4]։

Տարաբնույթ ոչ պարենային ապրանքների առևտուր խմբագրել

Միջազգային վեճերի խաղաղ լուծման սկզբունք խմբագրել

Ժամանակակից միջազգային իրավունքում, որպես տարածքային վեճերի լուծման հիմնարար սկզբունք, դիտարկվում է միջազգային վեճերի խաղաղ լուծման սկզբունքը, որն ամրագրված է ՄԱԿ-ի կանոնադրությունում։ ՄԱԿ-ի կանոնադրության 2-րդ հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության «բոլոր անդամներն իրենց միջազգային վեճերը լուծում են խաղաղ միջոցներով այնպես, որ սպառնալիքի չենթարկվեն միջազգային խաղաղությունն ու անվտանգությունն ու արդարությունը»[7]։ Այս սկզբունքը մշակվել և մանրամասնվել է 1970 թվականին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից ընդունված միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին հռչակագրում և 1975 թվականին Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության խորհրդակցության եզրափակիչ ակտում։ Սկզբունքի զարգացման գործում կարևոր դեր են խաղացել նաև միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորման Մանիլայի հռչակագիրը և վեճերի ու իրավիճակների կանխման ու վերացման մասին հռչակագիրը, որոնք կարող են սպառնալ միջազգային խաղաղությանը և անվտանգությանը, և այդ ոլորտում Միավորված ազգերի կազմակերպության դերին, որոնք ընդունվել են ՄԱԿ-ի կողմից համապատասխանաբար 1982 և 1989 թվականներին[8]։

Միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորման սկզբունքին համապատասխան, դրա ժամանակակից ըմբռնման մեջ վեճի մասնակից պետությունները պետք է լուծեն իրենց վեճերը[8]։

  • բացառապես խաղաղ միջոցներով;
  • բացառապես իրավունքի և արդարության հիման վրա;
  • ձեռնպահ մնալով այնպիսի գործողություններից, որոնք կարող են հանգեցնել վեճի սրմանը;
  • չթողնելով իր վեճերը չլուծված;
  • լիովին օգտագործելով բոլոր հնարավոր խաղաղ միջոցներն ու ընթացակարգերը, որոնք համապատասխանում են վեճի հանգամանքներին ու բնույթին։

Միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորման սկզբունքը, ինչպես և միջազգային իրավունքի մյուս հիմնարար սկզբունքները, վերաբերում է հրամայական նորմերի կատեգորիային։ Պետությունների փոխհարաբերություններում իմպերատիվ նորմերից որևէ շեղում չի թույլատրվում[9]։

Գոյություն ունեն կարգավորման մեխանիզմով տարբերվող միջազգային վեճերի լուծման երկու հիմնական ձևեր՝ պայմանագրային և դատական[10]։

Տարածքային վեճերի լուծման պայմանագրային ձև խմբագրել

Պայմանագրային ձևի ընթացակարգի հիմքը կողմերի բանակցություններն են, իսկ տվյալ ձևի օգտագործման դեպքում վեճի կարգավորման արդյունքը՝ կողմերի միջև համաձայնությունը։

Տարածքային տարաձայնությունների տեղափոխումը տարածքային վեճերի կատեգորիա ուղեկցվում է կողմերի կողմից միմյանց դիրքորոշումների և պահանջների հայտարարությամբ։ Կողմերի դիրքորոշումների հստակ և ամբողջական սահմանումը սովորաբար օգնում է վեճի հաջող լուծմանը։ Այսպես, 1996 թվականին Պերուի և Էկվադորի միջև տարաձայնությունների փոխադարձ ցանկի կազմումը և համաձայնեցումը զգալիորեն նպաստել է նրան, որ նրանց միջև ավելի քան կեսդարյա պատմություն ունեցող տարածքային վեճը 1998 թվականին լուծվել է կողմերի համաձայնությամբ[10][11]։

Պայմանագրային ձևն օգտագործելիս բացակայում է այն սուբյեկտը, որն անմիջականորեն վերահսկում է բանակցությունների և համաձայնության հասնելու գործընթացները։ Դրա հետ մեկտեղ նման գործընթացներին կարող են մասնակցել երրորդ անձինք, որոնք չեն առաջադրում սեփական տարածքային պահանջներ և վեճի կողմ չեն հանդիսանում։ Այդպիսիք, մասնավորապես, կարող են միջնորդներն ու բարի ծառայություններ մատուցող սուբյեկտները[Ն 1]։ Միջնորդների օգնությանը վեճի կողմերը դիմում են այն դեպքերում, երբ իրենք ի վիճակի չեն լինում համաձայնության գալ։ Նման հնարավորության գոյության քննության պրակտիկայում տարբեր են լինում. մի դեպքում միջնորդությունը հանգեցնում է հաջողության, մյուս դեպքերում հաջողության հասնել չի հաջողվում, երրորդ՝ միջնորդության առաջարկները կողմերը մերժում են։

Պայմանագրային ձևի առավելություններին են վերաբերում նրա ճկունությունը. դրա օգտագործման դեպքում կողմերը կարող են միմյանց ցանկացած զիջում կատարել և ցանկացած փոխզիջման գնալ։ Պայմանագրի ձևի հիմնական թերությունը կայանում է դրա անհամաչափության մեջ, որն արտահայտվում է տվյալ դեպքում այն բանում, որ ինչպես բանակցությունների վարման ընթացակարգը, այնպես էլ համաձայնագրի կնքման ընթացակարգը որոշվում են միայն կողմերի կամքով։

Այն դեպքերում, երբ տարածքային վեճի շուրջ բանակցությունները չեն հանգեցնում վեճի վերջնական լուծման, հնարավոր են բանակցությունների այլ արդյունքներ։ Օրինակ, արդյունքը կարող է լինել վեճի առարկայի սահմանումը կամ հաշտության այլ միջոցի օգտագործման վերաբերյալ համաձայնության ձեռքբերումը, ներառյալ դատարան դիմելը։ Վերջին դեպքում վեճի լուծման պայմանագրային ձևը, չհանգեցնելով վեճի ըստ էության կարգավորմանը, տեղը զիջում է դատական ձևին[10]։

Տարածքային վեճերի լուծման դատական ձև խմբագրել

Միջազգային տարածքային վեճերի դատական լուծումն իրականացնում է ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանը։ ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանի իրավասությունը, կազմակերպությունը և ընթացակարգը որոշվում են ՄԱԿ-ի կանոնադրության անբաժանելի մասը կազմող ստատուտով[13]։ ՄԱԿ-ի կանոնադրության 93-րդ հոդվածի համաձայն՝ ՄԱԿ-ի բոլոր անդամ պետությունները ipso facto-ն են դատարանի կանոնադրության մասնակիցները[Ն 2]։

ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանն իրավունք ունի գործը քննել միայն այն դեպքում, եթե համապատասխան պետությունները համաձայնություն են տվել դատարանում դատավարության կողմ դառնալու համար (կողմերի համաձայնության սկզբունք)։ Պետությունը կարող է իր համաձայնությունը հայտնել հետևյալ եղանակներով[13][15]։

  • Հատուկ համաձայնագիր։ Վեճի կողմերը կնքում են այն դեպքում, երբ համաձայնություն են ձեռք բերում վեճը դատարանին համատեղ ներկայացնելու համար։
  • Հոդված պայմանագրում։ Որոշ պայմանագրերում պարունակվում են հոդվածներ (իրավազորության հոդվածներ), որոնցում մասնակից պետությունը նախապես պարտավորվում է ճանաչել դատարանի իրավասությունը՝ այլ մասնակից պետության հետ հետագայում պայմանագրի մեկնաբանման կամ կիրառման վերաբերյալ վեճ առաջանալու դեպքում։
  • Միակողմանի հայտարարություն։ Դատարանի կարգավիճակի մասնակից պետության դիմումը՝ նույն պարտավորությունն ստանձնած ցանկացած այլ պետության նկատմամբ դատարանի իրավասությունը պարտադիր ճանաչելու մասին։

2014 թվականի դրությամբ գործող են ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների մոտ մեկ երրորդի կողմից արված պարտադիր դատարանի իրավասությունը ճանաչելու մասին միակողմանի հայտարարությունները[Ն 3]։

Միևնույն ժամանակ, դատարանի իրավասությունը ճանաչած պետությունը կարող է այն բանից հետո, երբ այն դատարան է կանչել մեկ այլ պետություն, հաշվել, որ նման իրավասությունը կիրառելի չէ, քանի որ, նրա կարծիքով։

  • այս այլ պետության հետ վեճը բացակայում է
  • կամ քանի որ վեճը իրավական բնույթ չի կրում
  • կամ քանի որ դատարանի իրավասությունը ճանաչելու նրա համաձայնությունը կիրառելի չէ քննվող վեճի նկատմամբ։

Այդ դեպքում դատարանը նախնական որոշման մեջ լուծում է ծագած հարցը[Ն 4][13][15]։

Դատարանի որոշումները պարտադիր են կատարման համար, բայց միայն վեճին մասնակցող պետությունների և միայն տվյալ գործով։ Միջազգային դատարանի որոշումը կատարելու պարտականությունը, որով ՄԱԿ-ի անդամ պետությունը կողմ է, նրա վրա է դրվում ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ։ Դատարանի որոշումները վերջնական են և բողոքարկման ենթակա չեն, սակայն դրանք կարող են վերանայվել նոր ի հայտ եկած հանգամանքների հիման վրա[13][17]։

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ Բարի ծառայություններ՝ երրորդ կողմի (պետության, միջազգային կազմակերպության, մասնավոր անձի) գործունեություն ՝ ուղղված վիճելի կողմերի միջև շփումների հաստատմանը[12]։
  2. ↑ ipso facto (լատին․՝  ipso facto՝ բուն փաստով)՝ հենց փաստի ուժով, մեկ բանով կամ ինքնին[14].
  3. ↑ Անվտանգության խորհրդի հինգ մշտական անդամներից միայն մեկն է (Մեծ Բրիտանիա) արել այնպիսի հայտարարություն, որը գործում է ներկայում (2016 թվական)։ Ավելի վաղ դա արել է Ֆրանսիան և ԱՄՆ-ն, սակայն նրանք հետ վերցրին իրենց դիմումները, այն ժամանակ, երբ Չինաստանը և Ռուսաստանը երբեք չի արել նման հայտարարություն։ Մեծ Բրիտանիայի հայտարարությունը վերապահումներով է ապահովված, որոնք դրա գործողության ոլորտից բացառում են վեճերի կատեգորիաների մի մասը[15]։
  4. ↑ Դատարանի պրակտիկան ցույց է տալիս, որ շատ դեպքերում, երբ մի պետություն, որը հարուցում է գործը միակողմանիորեն, մեկ այլ պետության իրավասության դատարանի վիճարկում։ Նման հարցերի լուծման դեպքում դատարանն իրեն իրավասու է հայտարարել գործերի մոտավորապես 65 տոկոսին[16].

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Территориальный спор // Большой юридический словарь / Сухарев А. — М.: Инфра-М, 2005. — 857 с.
  2. ↑ Кураков Л. П., Кураков В. Л., Кураков А. Л. Территориальный спор // Экономика и право: словарь-справочник. — М.: Вуз и школа, 2004. — 1072 с. — ISBN 5-94378-062-9
  3. ↑ Ашавский Б. М. и др. Международное право / Под. ред. А. А. Ковалёва и С. В. Черниченко. — М.: «Омега-Л», 2011. — С. 215. — 831 с. — ISBN 978-5-370-01882-4
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Орлов А. С. Понятие международного территориального спора // Вестник Удмуртского университета. — 2010. — В. 3. — С. 94—100. — ISSN 1999-8597.
  5. ↑ Международное право / Колосов Ю. М., Кузнецов В. И.. — М.: Международные отношения, 1994. — 608 с.
  6. ↑ 6,0 6,1 Глава 16. Территории и границы в международном праве // Международное право / Отв. ред. В. И. Кузнецов, Б. Р. Тузмухамедов. — 3-е изд., перераб. — М.: Норма, Инфра-М, 2010. — С. 448. — 720 с. — ISBN 978-5-468-00320-6
  7. ↑ Устав ООН
  8. ↑ 8,0 8,1 Глава 6. Принципы международного права // Международное право / Отв. ред. В. И. Кузнецов, Б. Р. Тузмухамедов. — 3-е изд., перераб. — М.: Норма, Инфра-М, 2010. — С. 192. — 720 с. — ISBN 978-5-468-00320-6
  9. ↑ Лукашук И. И. Международное право. Общая часть. — М.: Волтерс Клувер, 2005. — 432 с. — ISBN 5-466-00103-01
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Орлов А. С. Соотношение договорной и судебной форм урегулирования международных территориальных споров (постановка проблемы) // Российский юридический журнал. — 2009. — № 3. — С. 82—90.
  11. ↑ Beth A. Simmons Territorial Disputes and Their Resolution. The Case of Ecuador and Peru. — Washington, DC: United States Institute of Peace (USIP), 1999. — 52 p.
  12. ↑ Добрые услуги // Большой юридический словарь / Сухарев А. — М.: Инфра-М, 2005. — 857 с.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Глебов И. Н. Международное право. — М.: Дрофа, 2006. — 368 с. — ISBN 5-7107-9517-8
  14. ↑ Бабичев Н. Т., Боровской Я. М. Ipso facto // Латинско-русский и русско-латинский словарь крылатых слов и выражений. — М.: Русский Язык, 1982.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 «Судопроизводство по спорным делам». Международный Суд. ООН. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 19-ին.
  16. ↑ Международный Суд. Главный судебный орган Организации Объединённых Наций: вопросы и ответы. — Нью-Йорк: ООН, 2001. — С. 58—59. — 80 с.Արխիվացված է Սեպտեմբեր 6, 2015 Wayback Machine-ի միջոցով:
  17. ↑ Толстых В. Л. Курс международного права. — М.: Волтерс Клувер, 2009. — 1056 с. — ISBN 978-5-466-00401-4

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Տարածքային_վեճ&oldid=9544782» էջից