TeX

TeXը համակարգչային շարվածքի համակարգ է, որը մշակել է ամերիկացի պրոֆեսոր Դոնալդ Կնուտը համակարգչային տպագրության ստեղծման նպատակով։ Շատերը TeX-ը համարում են մաթեմատիկական բանաձևեր գրելու լավագույն տարբերակը։ Դրա շնորհիվ TeX-ը ունի լայն տարածում ակադեմիական շրջանակներում, հատկապես ֆիզիկոսների և մաթեմատիկոսների շրջանում։ Անունը հնչում է «ՏեԽ» (հունարենից թաթգմանաբար՝ τέχνη - արվեստ, վարպետություն)։

TeX

Տեսակ	typesetting software‎?, նշագրման լեզու, ֆայլի ֆորմատ, բաց կոդով ծրագրակազմ և ծրագրավորման լեզու
Հեղինակ	Դոնալդ Կնուտ
Նախագծումը՝	Դոնալդ Կնուտ
Գրված է՝	Web, Պասկալ և Stanford Artificial Intelligence Language?
ՕՀ	բազմապլատֆորմ
Լույս տեսավ՝	1978
Ստեղծվող ֆայլերի ֆորմատ	device independent file format?
Անվանված է	techne?
Կայք	tug.org​(անգլ.)
Ելակոդ	tug.org/svn/texlive/
TeX Վիքիպահեստում

Յուրահատկությունները

Ի տարբերություն տեքստերի շարվածքի համար նախատեսված այլ միջոցների, որոնք կառուցված են WYSIWYG սկզբունքով, TeX-ում օգտագործողը նշում է միայն տեքստը և նրա կառուցվածքը, որից TeX-ը հիմնվելով օգտագործողի կողմից տրված կաղապարի վրա ձևավորում է փաստաթուղթը։ Փասաթղթերը հավաքվում են սեփական նշումների լեզվով ASCII ֆայլի տեսքով, որը պարունակում է տեղեկություն տեքստի ձևափոխման կամ նկարի ավելացման մասին։ Այս ֆայլերը (սովորաբար ունեն «.tex» ընդլայնում) ձևափոխվում են հատուկ ծրագրի միջոցով «.dvi» (device independent — «սարքավորումից անկախ ») ֆայլի, որը կարող է տպվել կամ ցուցադրվել էկրանին։ DVI ֆայերը կարելի է ձևափոխել PostScript, PDF կամ այլ էլեկտրոնային ֆրմատի։ TeXի միջուկը իրենից ներկայացնում է ցածր մակարդակի նշումների լեզու, որը պարունակում է տառի բաց թողնման և տառաչափի փոփոխման հրամաններ։ TeX-ում մեծ հնարավորություններ են ստեղծում պատրաստի մակրոսները և ընդլայնումը։ TeX-ի ամենատարածված ընդլայնումը LaTeX-ն է և AMS-TeX-ը։

Օգտագործումը

TeX-ը կարելի է օգտագործել ցանկացած տեսակի տեքստեր հավաքելու համար, սկսած փոքր նամակներից մինչև մեծ գիտական գրքեր։ Ինքնին TeX-ը ստեղծվել է գիտական աշխատանքների շարվածքի համար։

Տառատեսակները

Տառատեսակների ստեղծման համար TeX-ի հետ համատեղ օգտագործվում է Դոնալդ Կնուտ-ի կողմից մշակված METAFONT համակարգը, որում տառատեսակները գրվում են Meta լեզվով։ Կարող են նաև օգտագործվել PostScript Type 1, TrueType և OpenType.

METAFONT

METAFONT-ը TEX-ի անմիջական մաս չէ։ Այն տառատեսակների ներկայացման համակարգ է, որը թույլ է տալիս նախագծել և ներկայացնել սիմվոլները տարբեր ալգորիթմների միջոցով։Դոնալդ Կնուտը սկսել է աշխատել Metafont-ի վրա 1977 թվականից և առաջին տարբերակը թողարկել է 1979-ին։ Օրիգինալ տարբերակում առկա թերությունների պատճառով Կնուտը ամբողջովին փոխեց METAFONT-ը և ամբողջական տարբերակը թողարկեց 1984-ին, որը օգտագործվում է մինչև հիմա։ METAFONT-ը կարելի է օգտագործել ոչ միայն տառատեսակներ ստեղծելու համար, այլև ցանկացած այլ գրաֆիկական օբյեկտ ստեղծելիս։ Բարդ պատկերների համար ցանկալի է օգտագործել MetaPost, որը իր մեջ օգտագործում է PostScript:

METAFONT-ի օրինակ.

mode_setup;

% Define a beanlike shape for the character B
beginchar("B", 11pt#, 11pt#, 0);
 % Setup coordinates as an equation system
 y1=y2=y3=0;
 y4=y5=y6=h;
 x1=x4=0;
 x2=x5=w;
 x3=x6=2*w;

 % Define pen
 pickup pencircle xscaled 0.2w yscaled 0.04w rotated 45;

 % Draw the character curve
 draw z1..z3..z6{z2-z6}..z5..{z4-z2}z4..cycle;
endchar;

end

Օրինակներ

Մաթեմատիկական օրինակ

TeX-ը ապահովում է մաթեմատիկական բանաձևերի տարբեր ներկայացումներ։ Օրինակ քառակուսային հավասարման արմատի բանաձևը, որը քառակուսային հավասարման լուծումն է ներկայացվում է այսպես.

Markup	Renders as
The quadratic formula is $-b \pm \sqrt{b^2 - 4ac} \over 2a$ \bye	${\hbox{The quadratic formula is }}\textstyle {-b\pm {\sqrt {b^{2}-4ac}} \over 2a}$

Բանաձևը գրվում է այնպես, ինչպես կցանկանայինք գրել ձեռքով գրելուց։ Փաստաթղթում մաթեմատիկական միջավայրը միացնելու համար տողի սկզբում և վերջում դրվում է $ սիմվոլը։ Դոնալդ Կնուտը այդ սիմվոլի ընտրությունը բացատրում էր նրանով, որ մաթեմատիկան բանաձևերի գրառումը ինքնին սպասվում է, որ պետք է լինի թանկ։ Ցուցադրական մաթեմատիկան(երբ բանաձևը գրվում է նոր տողր կենտրոնում) օգտագործում է կրկնակի $$ տողասկզբի սիմվոլներ։

Markup	Renders as
The quadratic formula is $$-b \pm \sqrt{b^2 - 4ac} \over 2a$$ \bye	${\hbox{The quadratic formula is}}\,$$-b\pm {\sqrt {b^{2}-4ac}} \over 2a$

Մաթեմատիկական բանաձևերի հեռավորությունները

Մաթեմատիկական տեքստի հավաքում TeX-ի և AMS Euler տառատեսակի օգտագործմամբ:

Քանի որ TEX-ի հիմնական նպատակը որակյալ շարվածքով գրքերի ստեղծումն էր, դրա համար Դ.Կնուտը մեծ ուշադրություն է դարձրել մաթեմատիկական բանաձևերում հեռավորությունների ապահովմանը։ Կնուտը ուսումնասիրել է մեծաքանակ գրականություն հեռավորությունների ճիշտ կանոններ մշակելու համար։ Մինչ կսահմանվեին TEX-ի նախնական կանոններ անհրաժեշտ հեռավորություն ապահովելու համար, պարզվեց, որ իրականում այն կախված է տառատեսակի չափերից։ Օրինակ Կնուտի կողմից ստեղծված Computer Modern տառատեսակը հիանալի համապատասխանում էր բոլոր կաննոններին և օգտագործվում է մինչև հիմա, իսկ երբ սկսվեց Computer Modern տառատեսակի օգտագործումը, հեռավորության կանոնները վերասահմանվեցին։ Մաթեմատիկական շարվածքը TeX-ում չընդունվեց առանց քննադատությունների, հատկապես տառատեսակների չափերի տեխնիկական բաղադրիչների մասով, որոնք նախագծվել էին այն դարաշրջանում, երբ հատուկ ուշադրություն էր դարձվում հիշողության պահանջներին։ Դա բերեց որոշակի բաց հատվածների (hacks), որոնք իրենց հերթին առաջացրին նորերը։

OpenType math-ը մեծ մասամբ վերցված է TeX-ից, բայց ունի շատ նոր հատկություններ։

Արտաքին հղումներ

• TeX Users' Group.
• TeX Users' Group, UK
• Knuth, Donald Ervin (1982), TeX82 (PDF) (documentation), Tug, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ դեկտեմբերի 28-ին, Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
• Plain TeX Quick Reference (PDF), NMT, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մարտի 29-ին, Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
• TeX (questions and answers), StackExchange.
• Welcome to the UK List of TeX Frequently Asked Questions on the Web, UK: List of TeX, Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ ապրիլի 5-ին, Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 11-ին {{citation}}: line feed character in |title= at position 26 (օգնություն)
• Eveson, Simon, An Introduction to Mathematical Document Production Using AmSLaTeX (PDF), ENG, UK: York.
• Knuth, Donald E, Oral history (interview), Minneapolis: Charles Babbage Institute, University of Minnesota. Knuth discusses software patenting, structured programming, collaboration and his development of TeX. The oral history discusses the writing of The Art of Computer Programming.
• Eijkhout, Victor. TeX by Topic Արխիվացված 2021-02-25 Wayback Machine
• TeX for the Impatient
• Walsh, Norman. Making TeX Work
• TeX Reference Manual via Google Book Search
• Knuth tells the story of TeX's creation link to the first clip in the series.
• Knuth lectures on TeX Արխիվացված 2009-02-01 Wayback Machine – Filmed in the 1980s, Stanford university.
• Knuth declares TeX obsolete, unveils successor at TUG 2010
• What’s new since TEX?