Homo ludens
«Homo Ludens» (լատիներենից թարգմանաբար՝ Մարդ խաղացող), հոլանդացի պատմաբան և մշակութաբան Յոհան Հայզինգայի՝ 1938 թվականին հրատարակված գիրքը[1], որտեղ քննարկվում է մշակույթի և հասարակության խաղի, խաղացող տարրի կարևոր դերն ու նշանակությունը։
Homo Ludens Homo Ludens | |
|---|---|
 Գրքի ֆրանսերեն առաջին հրատարակության կազմը | |
| Հեղինակ | Յոհան Հայզինգա |
| Տեսակ | գրավոր աշխատություն |
| Ժանր | էսսե |
| Բնօրինակ լեզու | հոլանդերեն |
| Երկիր |  Նիդերլանդներ |
| Հրատարակման տարեթիվ | 1938 |
| OCLC | 16955322 |
Արձագանք խմբագրել
«Homo Ludens»֊ը մեծ տեղ է զբաղեցնում խաղերի տեսության ուսումնասիրության մեջ։ Գրքից հետագայում ազդվել են այնպիսի տեսաբաններ, ինչպիսին են Ռոջեր Կաույան, Էրիկ Զիմերմենն ու Քեթի Սալենը։
Առաջաբանի հակադրությունները խմբագրել
Գրքի առաջաբանում Հայզինգան հստակ ներկայացնում է, որ իր գիրքը ոչ թե մշակույթում խաղի դերի մասին է, այլ հենց մշակույթի խաղի։ Նա ասում է, որ գրքի ենթավերնագիրը սկզբում եղել է «Մշակույթի խաղը», որը խմբագիրների կողմից ուղղվել է՝ վերանվանվելով «Խաղը մշակույթում»,որը չի արտահայտում Հայզինգայի գաղափարն ճշգրտորեն և ամբողջությամբ։
Բովանդակություն խմբագրել
I. Խաղի՝ որպես մշակութային երևույթի, բնույթն ու նշանակությունը խմբագրել
Խաղն ավելի հին է, քան մշակույթը, քանի որ մշակույթը, ինչքան էլ որ թերի լինի այս սահմանումը, ի հայտ է եկել մարդկային հասարակության հետ, մինչդեռ կենդանիների մոտ խաղն առկա էր դեռ վաղուց՝ առանց մարդու միջամտության[2]։
Հայզինգան աշխատությունը սկսում է պարզաբանելով, որ կենդանիների մոտ խաղը առկա է եղել մարդկանց մոտ ի հայտ գալուց էլ ավելի վաղ։ Խաղի ամենակարևոր հատկանիշներից մեկն այն է, որ այն ինքնին զվարճանք է[3]։
Հայզինգան առանձնացնում է այն 5 կարևոր հատկանիշները, որ խաղը պետք է ունենա[4]՝
- Խաղի մեջ ազատ կարող է մտնել յուրաքանչյուր ոք, այն ինքնին ազատությունն է։
- Խաղը «սովորական» կամ «իրական» կյանքը չէ։
- Խաղը «սովորական» կյանքից տարբերվում է գործողության վայրով և տևողությամբ։
- Խաղը կանոններ է ստեղծում, խաղն ինքնին կանոն է։ Խաղի ժամանակ գերագույն նշանակություն է տրվում կարգ ու կանոնին։
- Խաղը կապ չունի նյութական բարիքների հետ։ Այն չի հետապնդում և չի կարող բերել նյութական շահեր[5]։
II. Խաղի արտահայտումը և գաղափարը լեզվում խմբագրել
Բառը և գաղափարը գիտական կամ տրամաբանական մտածողության արդյունք չեն։ Դրանք ստեղծվում են ստեղծագործ լեզվի միջոցով, այսինքն՝ բազմաթիվ լեզուների, քանի որ «գաղափարականացման» պրոցեսը տեղի է ունենում անընդհատ[6]։
Հայզինգան շատ բան ունի ասելու տարբեր լեզուներում «խաղ» բառի մասին։ Հույները նույնացնում են այն «երեխայության», «անմտության» և «մրցակցության» հետ։ Սանսկրիտում կան խաղը կոչող տարբեր բառեր՝ «մանկական վայելքներ», «վիճակի նետում» և «ծաղր»։ Ճապոներենում խաղը համընկնում է քաղաքավարության հետ, իսկ սեմական լեզուներում՝ ծաղրի։ Գերմանական լեզուներում խաղը ընդհանրացնող-հավաքական անվանումը բացակայում է, իսկ ռոմանական լեզուներ այն թափանցել է լատիներենից՝ ենթարկվելով որոշ փոփոխությւնների[7]։
III. Խաղը և մրցակցությունը՝ որպես մշակութաստեղծ գործառույթներ խմբագրել
Այս բաժնում մեր հիմնական ասելիքն այն է, որ մշակույթը ստեղծվում է խաղի միջոցով, որը սկսել են խաղալ հենց ամենասկզբից․․․ Հասարակական կյանքն ավելին է, քան զուտ կենսաբանությունը, և հենց խաղն է, որ արժեքավորում է այն[8]։
Հայզինգան նկատի չունի, որ «խաղը վերածվում է մշակույթի»։ Նա դրանք քննարկում է առանձին, կողք կողքի, բայց որպես մեկ ամբողջություն, չնայած պնդում է, որ «խաղն առաջնային է»[8]։
IV. Խաղն ու օրենքները խմբագրել
Այնուամենայնիվ, դատավորի կեղծամն ավելին է, քան մասնագիտական անտիկ կոստյումի մի մաս։ Դրա գործառույթը շատ նման է վայրենիների՝ պարերի ժամանակ կրած դիմակների գործառույթին․ այն փոխում է կրողին, դարձնում է ուրիշ մարդ"[9]։
Հայզինգան առաջ է քաշում այն գաղափարը, որ դատավարության հիմքում ընկած են երեք տեսակի խաղեր, որոնք կարելի է վերհանել՝ ներկայիս դատավարության գործընթացը անտիկ դատավարությունների հետ համեմատելով[10]՝
- պատահականության խաղը
- մրցակցություն
- լեզվակռիվ
V. Խաղը և պատերազմը խմբագրել
Խաղը և պատերազմը համեմատելու համար Հայզինգան բերում է միջնադարյան մարտերի օրինակը, երբ մարդկանց զվարճություն պարգևելու համար գլադիատորներն ու ասպետները արյունալի կռիվներ էին տալիս, որոնց ժամանակ կարևոր էր հակառակորդին պատվազուրկ չանելը և արդար հաղթանակ տանելը։ Սրանից էլ առաջացել են «ասպետ, ասպետություն» և «միջազգային իրավունք » հասկացությունները։
Այս գլխում Հայզինգան նաև նշում է, որ առանց խաղի քաղաքակրթությունը գոյություն չի ունենա[11]։
VI. Խաղը և գիտելիքը խմբագրել
Հնադարյան մարդու համար անելն ու համարձակվելը ուժ են, իսկ իմանալը մոգական ուժ է[12]։
Այս գլխում խոսվում է հանելուկներ, գլուխկոտրուկներ լուծելու և մահվամբ պատժվելու մասին։
Հույն գուշակներ Կալխասի և Մոպսի հայտնի պատմությունը․ Տրոյայի անկումից հետո նրանք հանդիպում են։ Կալխասը ցույց է տալիս մի թզենի և հարցնում, թե քանի թուզ կա վրան։ Մոպսը ասում է 9, իսկ Կալխասը՝ 8։ Կալխասի գուշակությունը սխալ է դուրս գալիս, ինչի արդյունքում նա մահանում է։
VII. Խաղը և պոեզիան խմբագրել
Պոեզիան խաղի տիպիկ դրսևորում է։ Այն ստեղծվում է գրողի յուրահատուկ աշխարհում և լիովին տարբերվում է շրջապատող աշխարհից[13]։
Եթե անգամ մի կողմ թողնենք գաղափարական բովանդակությունը և կենտրոնանանք պոեզիայի ձևի վրա, հեշտ է նկատել, որ բանաստեղծությունը ոչ այլ ինչ է, քան բառերի խաղ։
VIII. Առասպելաբանության տարրերը խմբագրել
Հենց որ փոխաբերությունը միտված է լինում առարկաները և երևույթները կյանքի ու շարժման մեջ նկարագրելուն, մենք գործ ենք ունենում անձնավորման հետ։ Առասպելների և ընդհանրապես, պոեզիայի ստեղծման էությունը անշունչ ու անկենդան իրերին մարդկային հատկանիշեր վերագրելն է[14]։
IX. Խաղի դրսևորումները փիլիսոփայության մեջ խմբագրել
Խաղի գաղափարը բացատրելու մեր ջանքերի կենտրոնում են գտնվում հունական սոփեստները, ում կարող ենք համարել մարգարեներ, բժիշկներ և գուշակներ, ովքեր անտիկ մշակութային կյանքի ամենակարևոր կերպարներն էին։
X. Խաղի դրսևորումները արվեստի մեջ խմբագրել
Հենց հանդիպենք «֊իզմ» վերջածանց պարունակող բառի, ուրեմն խաղացող համայնքի հետքի վրա ենք[15]։(խոսքը ուսմունքների մասին է)
Հայզինգան արդեն իսկ հաստատել է խաղի և պոեզիայի միջև առկա անքակտելի կապը։ Այստեղ նա ասում է, որ նույն բանը առկա է նաև խաղի և երաժշտության միջև[16]։
XI. Արևմտյան քաղաքակրթությունը sub specie ludi (լատիներենից թարգմանաբար՝ խաղի ազդեցության տակ) խմբագրել
Ուստ պետք է եզրակացնենք, որ քաղաքակրթությունը իր սկզբնական դրսևորումներում հենց խաղ է եղել։ Այն ոչ թե առաջանում է խաղից, այլ ստեղծվում և կատարելագործվում է խաղի մեջ և որպես խաղ[17]
:
XII. Խաղը ժամանակակից քաղաքակրթության մեջ խմբագրել
Ամերիկայի քաղաքականության մեջ խաղի տարրը նկատելն ավելի հեշտ է, քանի որ այնտեղ նախընտրական քարոզարշավ իրականացնելը ազգային սպորտին հավասարազոր բան է[18]։
Խաղի ժամանակակից դրսևորումներն են սպորտը, որը գալիս է Անգլիայից։ Սպորտը պակաս թատերական է, քան միջնադարյան ասպետական մրցույթները։ Սպորտի մեջ առաջնություն են ստանում խմբային-կոլեկտիվ խաղատեսակները, մարմնամարզությունը և դեմոկրատիզմը։ Մրցակցային բնազդի իրացման համատեքստում է դիտարկվում նաև սկաուտների շարժումը։ Խաղի բնազդի և խաղային տարրի աստիճանական թուլացումը մշակույթի մեջ կարող է բերել մշակույթի կործանման, քաոսի և բարբարոսությունների[7]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Huizinga, Johan (1944). Homo Ludens. Switzerland: Routledge – via http://art.yale.edu/file_columns/0000/1474/homo_ludens_johan_huizinga_routledge_1949_.pdf.
{{cite book}}: External link in|via= - ↑ Huizinga 1955, էջ 1
- ↑ Huizinga 1955, էջ 3
- ↑ Huizinga 1955, էջ 8-10
- ↑ Huizinga 1955, էջ 13
- ↑ Huizinga 1955, էջ 28
- ↑ 7,0 7,1 http://www.tarntercum.ru/2015/10/homo-ludens.html
- ↑ 8,0 8,1 Huizinga 1955, էջ 46
- ↑ Huizinga 1995, էջ 77.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 84.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 101.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 105.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 119
- ↑ Huizing 1955, էջ 136.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 203
- ↑ Huizinga 1955, էջ 158
- ↑ Huizinga 1955, էջ 173.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 207
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- J. HUIZINGA, Homo Ludens (1949 Edition) Արխիվացված 2015-03-28 Wayback Machine; Routledge & Kegan Paul Ltd