Վիքիպեդիա

Ֆունդամենտալիզմ

Ֆունդամենտալիզմ (լատին․՝ Fundamentum – «հիմնադրում» բառից), ծայրահեղ պահպանողական կրոնական, փիլիսոփայական, բարոյական և սոցիալական հոսանքների հավաքական անվանում։ Ֆունդամենտալիզմը հաճախ քաղաքական ռեակցիա է ժամանակակից հասարակությունում տեղի ունեցող գլոբալացման ու աշխարհականացման գործընթացներին։

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հունիսի 20, 2019) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

Տերմինը սկզբում կիրրառվել է Միացյալ Նահանգների մի շարք բողոքական դենոմինացիաների վերաբերյալ, որոնք օգտագործում էին քրիստոնեական կրոնական տեքստերի (հիմնականում Աստվածաշնչի) բառացի ընթերցումներն ու բոլորովին մերժում էին ռացիոնալ ու այլաբանական ցանկացած մեկնաբանություն։ Հետագայում այն տարածվել է նմանատիպ բոլոր կրոնական հոսանքների ու որոշ ոչ կրոնական հայեցակարգերի վրա։ Սակայն սովորաբար այդ բառով կոչվում է հենց կրոնական ֆունդամենտալիզմը։

Որպես իր հիմնական խնդիրներից մեկը կրոնական ֆունդամենտալիզմը դիտարկում է կրոնական կառույցների՝ հասարակության մեջ ունեցած գերիշխող դիրքի վերադարձը[1][2][3][4]։ Նրա հիմնական գաղափարական դրույթներն են խստագույնս հետևելն այն կրոնական հրահանգներին, որ սահմանվել են կրոնական սուրբ տեքստերում, նշված տեքստերի լիբերալ մեկնաբանումը կամ քննադատությունը թույլ չտալը։

Կախված համատեքստից՝ «ֆունդամենտալիզմ» բառը կարող է լինել ավելի շատ նվաստացուցիչ, քան չեզոք բնութագրում, ինչպես քաղաքական հայացքները «աջակողմյան» կամ «ձախակողմյան» կոչելը ոմանց համար կարող է ունենալ բացասական երանգավորում[5][6]։

Տերմինի պատմություն խմբագրել

Տերմինն սկզբում օգտագործվել է նեղ ուղղվածության կրոնական համոզմունքների վերաբերյալ, որոնք զարգացել են բողոքական շարժման շրջանակներում Միացյալ Նահանգներում 20-րդ դարի սկզբում և որպես սկզբնաղբյուր ունեցել են ֆունդամենտալիստական-մոդեռնիստական հակասությունները, որ լայնորեն հայտնի էին այդ ժամանակաշրջանում։ Այն կապված էր «The Fundamentals. A Testimony to the Truth» խորագրով ստեղծագործությունների շարքի հրատարակման հետ[7]։ Մինչև 1950-ական թվականները ֆունդամենտալիզմ տերմինը չի ներառվել Օքսֆորդի անգլերեն բառարանում[8][9]։ Տերմինը լայնորեն օգտագործվել է որպես պեյորատիվ, բացասական բնութագրում՝ հատկապես հաճախ համադրվելով այլ մակդիրների հետ (օրինակ՝ հաճախ են օգտագործվել «իսլամական ֆունդամենտալիզմ», «աջ ծայրահեղական/ձախ ծայրահեղական ֆունդամենտալիզմ» արտահայտությունները)[5][10]։

Ֆունդամենտալիստական հոսանքներն առավել ակտիվ են իսլամում, քրիստոնեության, հուդայականության ու հինդուիզմի մեջ[7], սակայն ֆունդամենտալիզմի տարրեր ունեցող ուղղություններ մասնագետների կողմից առանձնացվում են նաև մյուս կրոններում[11] և կրոնից դուրս։

Կրոնական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Կրոնական Ֆունդամետնալիզմը միտում է, որ արտահայտում է պահպանողական կրոնական շրջանակների (19-20-րդ դարեր) ժխտողական վերաբերմունքը աշխարհականացման, այսինքն՝ կրոնից գիտության, մշակույթի և հասարակական կյանքի ազատագրման վերաբերյալ, ինչը պատճառ է դարձել կրոնի անկման համար։ Որպես միտում հակադրվում է կրոնական ու փիլիսոփայական մոդեռնիզմին[12]։

Քրիստոնեական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Բողոքական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Կրոնական բողոքական ֆունդամենտալիզմը լայն տարածում է գտել ԱՄՆ-ի հարավային նահանգներում պրեսբիտերականների, բապտիստների ու մեթոդիստների շրջանում 1910-1912 թվականներին։ Շարժման գաղափարախոսների կողմից մերժվել է Սուրբ գրքի քննադատման ու մոդեռնիստական մեկնաբանության ցանկացած փորձ։

1919 թվականին ստեղծվել է Ֆունդամենտալիստների համաշխարհային ասոցիացիան, որը 1948 թվականին վերանվանվել է Քրիստոնեական եկեղեցիների միջազգային խորհուրդ (անգլ.՝ International council of Christian churches), որ համախմբել է շուրջ 140 բողոքական կազմակերպություններ։

1920-ական թվականներին ֆունդամենտալիստների կողմից անցկացվել են մի շարք ելույթներ, որոնք քննադատել են այդ ժամանակ հաղթանակած գիտության էվոլյուցիոնիստական հիմունքները, իսկ հարավային նահանգներում (օրինակ՝ Թենեսի, Արկանզաս, Արկանզաս և այլն) 1921-1929 թվականներին ընդունվել են օրենքներ, որոնցով արգելվել է պետական դպրոցներում մարդու ծագման մասին Դարվինի տեսության դասավանդումը։

1973 թվականին Թենեսի նահանգում ընդունվել է օրենքի լրացում, որը թույլ է տվել դասավանդել Դարվինի ուսմունքը՝ որպես հիպոթեզ կրեացիոնիստական աստվածաշնչյան տարբերակի հետ միասին։

Կաթոլիկական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Քրիստոնեական աշխարհում բավական ազդեցիկ են կաթոլիկական ֆունդամենտալիստները։ Նրանց են վերաբերում, մասնավորապես, «Սուրբ Պիոս Х-ի սրբազան եղբայրությունը», որ հիմնադրվել է 1970 թվականին արքեպիսկոպոս Մարսել Լեֆեվրը։ Լեֆեվրի՝ պաշտոնական Վատիկանի հետ վիճաբանությունը հանգեցրել է արքեպիսկոպոսի հեռանալուն եկեղեցուց։ Ոչ պակաս հայտնի է «Opus Dei» («Աստծո գործ») կազմակերպությունը, որ հիմնադրվել է իսպանացի Էսկրիվա դե Բալագերի կողմից 1928 թվականին և մեծ ազդեցություն է թողել մի շարք աջակողմյան քաղաքական ռեժիմների վրա 20-րդ դարում Եվրոպայում և Լատինական Ամերիկայում։ Հայտնի են նաև «Militas Dei» («Աստծո Ռազմիկներ») և «Կաթոլիկական հակառեֆորմացիայի լիգա» (Ֆրանսիա) կազմակերպությունները։

Կաթոլիկական ֆունդամենտալիստները հանդես են գալիս ընդդեմ մոդեռնիզմի, էկումենիզմի և բարեփոխված ժամասացության, որ ընդունվել է Վատիկանի 2-րդ ժողովում[13]։

Ուղղափառական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Ըստ Կոնստանտին Կոստյուկի՝ Ռուսաստանում ուղղափառական ֆունդամենտալիզմն սկիզբ է առել 20-րդ դարի սկզբում։ Հասարակական մակարդակում դրա արտահայտությունն են դարձել հրեաների կոտորածները (1881, 1903), իսկ քաղաքական մակարդակում՝ «Ռուս ժողովրդի միության» ստեղծումը։ Այդ ժամանակվա տեսաբանների շարքում Կոստյուկը նշում է արքեպիսկոպոս Անդրոնիկին (Նիկոլսկի) Իոհան Վոստորգովին, Վլադիմիր Գրինգմուտին, Ալեքսանդր Դուբրովինին, Նիկոլայ Մարկովին, Վլադիմիր Պուրիշկևիչին։ Ընդ որում՝ Կոստյուկը նշել է, որ այդ ժամանակ Ռուսաստանում «ավելի ագրեսիվ են եղել աշխարհականացման քաղաքական ֆունդամենտալիզմի էսեռների ու բոլշևիկների կողմից, որոնք կիրառում էին պայքարի ահաբեկչական ձևեր»[7]։

Ֆունդամենտալիստական տրամադրությունների երկրորդ ալիքը, ըստ Կոստյուկի, նկատվել է 1980-1990-ական թվականներին, երբ հայտնվել են ազգային-հայրենասիրական միություններ ուղղափառական գաղափարախոսությամբ (առաջինը եղել է «Հիշողություն» (ռուս.՝ «Память») միությունը։ Եթե սկզբնական փուլում այդպիսի միությունների համար կարևոր դերակատարում ունեին հակասեմականությունը և միապետական տրամադրությունները, ապա հետագայում կարևոր դեր է սկսել խաղալ «ինքնուրույն կրոնական գործոնը»։ Երկրում գործել են ֆունդամենտալիստական բնույթի մի շարք կրոնական-հասարակական կազմակերպություններ, ինչպիսիք են՝ «Եղբայրություն», «Ուղղափառություն կամ մահ» (ռուս.՝ «Православие или смерть»), «Մետրոպոլիտ Իոհանի ջատագովների միություն» (ռուս.՝ «Общество ревнителей митрополита Иоанна»), «Սև հարյուրյակ» (ռուս.՝ «Чёрная сотня»), «Սլավոնական աշխարհ» (ռուս.՝ «Славянский мир»), «Ուղղափառ քաղաքացիների միություն» (ռուս.՝ «Союз православных граждан»), «Հայրենիքի բարոյական վերածննդի հասարակական կոմիտե» (ռուս.՝ «Общественный комитет за нравственное возрождение отечества»), «Ալեքսանդր Նևսկի» քրիստոնեա-հայրենասիրական շարժումը[7]։

Ֆունդամենտալիստները, ըստ Կոստյուկի, հաջողության են հասել այն ժամանակ, երբ մասնակցել են կրոնական ու «հայրենասիրական» ուժերի գործունեությանը, որոնց շարքում նա դասում է 1993 թվականին Սովետների տան պաշտպանությունը, 1997 թվականին Մարտին Սկորսեզեի «Քրիստոսի վերջին փորձությունը» ֆիլմի ցուցադրությունն արգելելու պահանջը, նույն թվականին «Խղճի և կրոնական միությունների ազատության մասին» դաշնային նոր օրենքի ընդունմանն աջակցումը և այլն[7]։ Միևնույն ժամանակ Կոստյուկը նշել է, որ ռուս ուղղափառական եկեղեցու բարձրաստիճան ծառայողները ենթարկվում են «սգրեսիվ հետապնդման» ֆունդամենտալիստների կողմից[7]։ Կրոնագետ Յուրի Չեռնոմորեցը 2011 թվականին կարծիք է հայտնել, թե Ուկրաինան Մոսկվայի պատրիարքության կազմում պահելու համար Կիրիլ պատրիարքը անցել է ծայրահեղ ֆունդամենտալիստական դիրքորոշման[14]։

2005 թվականին «Сова» տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոնի տնօրեն Ալեքսանդր Վերխովսկին նշել է, թե ներկայում ծայրահեղական ֆունդամենտալիզմի հետևորդները ուղղափառների շրջանում կազմում են փոքրամասնություն[15]։

Իսլամական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Էքստրեմիզմն իսլամում սկիզբ է առել 7-րդ դարում՝ Խարիջիտների ժամանակ։ Վերջիններս ստեղծել են էքստրեմիստական ուսումունք՝ իրենց առանձնացնելով իսլամի երկու հիմնական ճյուղերից՝ շիաներից և սուննիներից։ Խարիջիտները հատուկ մոտեցում ունեին Թաքֆիրի վերաբերյալ. նրանք մյուս մուսուլմաններին մեղադրել են անհավատության մեջ և պնդել, թե նրանք արժանի են մահվան[16][17][18]։ Հետգաղութային (անգլ.՝ Postcolonialism) շրջանում նկատվում է «իսլամական ֆունդամենտալիզմ», որը հռչակում է, թե մուսուլմանները պետք է վերադառնան Ղուրանի և այդ կրոնի մյուս սուրբ գրքերի պահանջներին խստագույնս հետևելուն, ինչպես նաև պետք է «ազատագրեն մուսուլմանական հողերը գաղութարարներից»[19]։

Ջոն Էսպոզիտոն իր «Իսլամական սպառնալիք. առասպե՞լ, թե՞ իրականություն» գրքում նշում է[20].

  ...Կյանք ներշնչել մուսուլմանական իշխող հիմնարկների ու հասարակության մեջ կարելի է միայն մեկ ուղով. կրկին հաստատել իսլամական օրենքը, այն դարձնել պետության ու հասարակության հիմք, որոնք պետք է առաջնորդվեն իսլամով ու հենվեն սոցիալական արդարության վրա... Ժամանակակից ազգային պետությունը տարել է աղետ... Մուսուլմանական պետության թուլությունն ու ենթակա դիրքը մուսուլմանների անաստվածության հետևանք է, որոնք շեղվել են այն ուղուց, որ նշվել էր Աստծո կողմից, և նախընտրել են աշխարհիկ, նյութական գաղափարախոսությունները և Արևմուտքի կամ Արևելքի արժեքները՝ կապիտալիզմը կամ մարքսիզմը։  

Իսլամական ֆունդամենտալիզմի տեսությունն ու պրակտիկան տարբերվում են իրենց բազմազանությամբ, տվյալ շարժումը հատուկ է ինչպես իսլամի սունի, այնպես էլ շիա հոսքերին։ Առանձին պետություններում ֆունդամենտալիստներին հաջողվել է հասնել իրենց գաղափարախոսության ընդունմանը որպես իշխող, մասնավորապես այդպիսի երկրներից է Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը[11]։ Մի շարք այլ երկրներում ֆունդամենտալիստական շարժումը գործում է որպես ընդդիմություն գործող աշխարհիկ կամ ավանդական պետական ինստիտուտներին, որոնց դեմ պայքարելու համար ֆունդամենտալիստական առանձին խմբավորումներ օգտագործում են ահաբեկչական մեթոդներ։ Իսլամական ֆունդամենտալիզմը գոյություն ունի բազմաթիվ երկրներում[21], իսկ Վահաբական շարժումը գործում է ամբողջ աշխարհում և ֆինանսավորվում Սաուդյան Արաբիայի, Կատարի ու Պակիստանի կողմից[22][23]։

Իսլամական ֆունդամենտալիզմի գաղափարներն են ընկած քաղաքական իսլամի (իսլամիզմ) հիմքում։

Իսլամաֆաշիզմ խմբագրել

Լիբերալ արժեքների կատեգորիկ մերժումն ու պայքարի ծայրահեղական մեթոդների նկատմամբ հակումը[24][25] մի շարք գիտնականների, հրապարակախոսների ու քաղաքագետների հիմք են տվել շրջանառության մեջ դնել «իսլամաֆաշիզմ» տերմինը, որն առաջին անգամ օգտագործել է ֆրանսիացի գրող և հրապարակախոս Մաքսիմ Ռոդինսոնը՝ դրանով կոչելով հեղափոխական իսլամական դիկտատուրայի ռեժիմը Իրանում 1979 թվականի դեպքերից հետո[26]։ Որոշ աղբյուրներ պնդում են, թե տերմինը հեղինակն իտալացի գրող Օրիանա Ֆալլաչին է[27]։

Հայտնի փիլիսոփա Ֆրենսիս Ֆուկույաման 2002 թվականին պնդել է, թե ներկայիս «քաղաքակրթությունների կոնֆլիկտը» ոչ թե պայքար է ահաբեկչության դեմ և ոչ էլ պայքար ընդդեմ իսլամի՝ որպես կրոնի կամ քաղաքակրթության, այլ ավելի շուտ «պայքար ընդդեմ իսլամաֆաշիզմի», այսինքն՝ ընդդեմ ծայրահեղական անհանդուրժող և հակաժամանակակից վարդապետության, որ ժխտում է արևմտյան քաղաքակրթության արժեքները, որը ոչ վաղ անցյալում տարածում է գտել իսլամական աշխարհի տարբեր հատվածներում[28][29]։

Սակայն որոշ հայտնի գիտնականներ ու քաղաքական գործիչներ քննադատում են տվյալ տերմինի օգտագործումը։ Մասնավորապես Եվգենի Պրիմակովը կարծում է, որ կա իսլամական էքստրեմիզմ, բայց ոչ իսլամաֆաշիզմ, քանի որ ֆաշիզմը կառուցվում է ազգայնականության վրա[30]։ Որոշ քննադատներ պնդում են, թե տերմինն օգտագործվում է քարոզչական նպատակներով[31][32]։

Հուդայական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Հուդայական ֆունդամենտալիզմն իր արտացոլումն է գտնում Իսրայելի մի շարք քաղաքական կուսակցությունների և կազմակերպությունների գործունեության մեջ, որոնք հանդես են գալիս հանուն պետության սահմանների ներսում կյանքը հուդայականության կրոնական օրենքներին համապատասխանեցնելու[13]։ Ուղղափառ հուդայականության որոշ ներկայացուցիչներ (այսպես կոչված հարեդիմներ) հաճախ կոնֆլիկտներ են ունենում Իսրայելի աշխարհիկ բնակչության հետ վերջիններիս՝ կրոնական խիստ սահմանափակումներին չհետևելու պատճառով[33][34]։ Տվյալ խմբերը հաճախ ուղղակի բախումներ են ունենում ոստիկանության հետ[35][36]։

Գոյություն ունի նաև ուլտրառադիկալ «Նետուրեյ կարտո» հուդայական կազմակերպությունը, որն ընդհանրապես չի ընդունում Իսրայելի գոյություն որպես պետություն այն պատճառով, որ այն հիմնվել է Մեսիայի գալուց առաջ։

Հինդուիստական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Հնդկաստանում գործում են ազդեցիկ ու բազմաթիվ անդամներ ունեցող մի շարք ֆունդամենտալիստական կազմակերպություններ, որոնք հիմնվում են հինդուիզմի վրա։ Մասնավորապես, «Ռաշտրիա Սվայամսևակ Սանգհ» («Ազգի կամավոր ծառաների միություն») միությունն ունի շուրջ չորս միլիոն անդամ։ Այդ միությունն ունի իր ռազմականացված բաժանմունքներն ու պրոֆմիությունները։ Հայտնի են նաև «Շիվ սենա» («Շիվայի բանակ») ծայրահեղական հինդուիստական կազմակերպությունը[13][37][38] և «Բաջրանգ Դալ» (Ուժեղների ջոկատ) ծայրահեղական երիտասարդական կազմակերպությունը[39]։

Ոչ կրոնական ֆունդամենտալիզմ խմբագրել

Գիտնականներն առանձնացնում են ոչ կրոնական ֆունդամենտալիզմի մի շարք գաղափարախոսություններ, օրինակ՝ պետական-քաղաքական, տնտեսական, նացիոնալիստական, գենդերային, ֆեմինիստական, բնապահպանական, շուկայական և այլն[40]։ Խոսելով աթեիստական ֆունդամենտալիզմի մասին՝ «Государство, религия, Церковь в России и за рубежом» ամսագրի գլխավոր խմբագիր, փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահին առընթեր Ժողովրդական տնտեսության և պետական ծառայության ռուսական ակադեմիայի դոցենտ Դմիտրի Ուզլաները նշել է. «Նոր աթեիստները կրոնական ֆունդամենտալիստների կառուցվածքային անալոգն են։ Դրանք հակակրոնական ֆունդամենտալիստներ են։ Ընդհանրապես, ֆունդամենտալիզմը կարելի է հասկանալ նաև ոչ կրոնական համատեքստում։ Այն ի հայտ է գալիս որպես պատասխան ռեակցիա սոցիալական փոփոխություններին։ Ֆունդամենտալիզմի հիմքում ձգտումն է վերադարձնել կորուսյալ կայունությունը, վերականգնել կոորդինատների անցած համակարգը, դրա հետ կապված է փոխզիջումների չգնալը, սերը պարզ լուծումների հանդեպ, հաստատուն, աներեր հիմքերի որոնումը և այլն»[41]։ Ուելսի արքեպիսկոպոս Բարի Մորգանը լայնորեն քննադատել է «աթեիստական ֆունդամենտալիզմը»[42][43][44] և ասել. «Ֆունդամենտալիզմի ցանկացած տեսակ, լինի կրոնական, աթեիստական թե իսլամական, վտանգավոր է»[45]։ Նա նաև ասել է, թե «մեր ժամանակաշրջանի նոր ֆունդամենտալիզմը... շարժվում է դեպի արտաքսման ու բացառման, էքստրեմիզմի և բևեռացման լեզուն և այն համոզմունքը, թե քանի որ Աստված մեր կողմից է, նա ձեր կողմից չէ»[46]։

Ռոբերտ Անտոն Ուիլսոնը «Նոր ինկվիզիցիա» գրքում թերահավատորեն տրամադրված կազմակերպությունների անդամներին, ինչպիսին է Պարանորմալ երևույթների մասին հայտարարությունների գիտական ուսումնասիրման կոմիտեն (անգլ.՝ Committee for the Scientific Investigation of Claims of the Paranormal), բնութագրում է որպես ֆունդամենտալիստական մատերիալիստների՝ պնդելով, թե նրանք դոգմատիկ կերպով մերժում են մատերիալիզմին հակասող ցանկացած փաստ՝ այն համարելով պատրանք կամ խաբեութուն[47]։

Ֆրանսիայում պետական դպրոցներում գլխաշորերի կրելը սահմանափակելը պիտակվել է որպես «աշխարհիկ ֆունդամենտալիզմ»[48][49]։ Միացյալ Նահանգներում մուսուլմանների քաղաքական ակտիվության և հիջաբ կրող կանանց նկատմամբ անձնական կամ մշակութային անհանդուրժողականությունը նույնպես կոչվել է «աշխարհիկ ֆունդամենտալիզմ» ԱՄՆ-ի որոշ մուսուլմանների կողմից[50]։

Ֆունդամենտալիստական հաճախ կոչում են ցանկացած մոտեցում, որ բացարձակացնում է այս կամ այն հայացքը՝ որպես վերջնական ճշմարտություն[51][52]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Beit-Hallahmi, Bennjamin. «Fundamentalism» Արխիվացված 2008-09-15 Wayback Machine, Global Policy Forum (with «consultative status at the UN» Արխիվացված 2009-04-22 Wayback Machine), May 2000, Accessed 14-05-2008.
  2. ↑ thefreedictionary.com: «Fundamentalism», Accessed 14-05-2008.
  3. ↑ Google define: fundamentalism
  4. ↑ Marsden, George M. «Fundamentalism and American Culture», Oxford University Press US (1980/rev.2006)
  5. ↑ 5,0 5,1 Harris, Harriet (2008). Fundamentalism and Evangelicals. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-953253-2. OCLC 182663241.
  6. ↑ Boer, Roland (2005). «Fundamentalism» (PDF). In Tony Bennett; Lawrence Grossberg; Meaghan Morris; Raymonnd Williams (eds.). New keywords: a revised vocabulary of culture and society. Cambridge, Massachusetts: Blackwell Publishing. էջեր 134–137. ISBN 0-631-22568-4. OCLC 230674627. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 27-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Костюк К. Н. Православный фундаментализм // Полис. Политические исследования. — 2000. — № 5. — С. 133.
  8. ↑ Giddens, Anthony (1994). Beyond left and right: the future of radical politics. Stanford: Stanford University Press. էջ 6. ISBN 0-8047-2451-2. OCLC 32371646.
  9. ↑ Oxford English Dictionary Արխիվացված 2006-06-25 Wayback Machine, Oxford University Press, 2nd edition, 1989
  10. ↑ Boer, Roland (2005). «Fundamentalism» (PDF). In Tony Bennett, Lawrence Grossberg, Meaghan Morris and Raymonnd Williams (ed.). New keywords: a revised vocabulary of culture and society. Cambridge, Massachusetts: Blackwell Publishing. էջեր 134–137. ISBN 0-631-22568-4. OCLC 230674627 57357498. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 27-ին. {{cite encyclopedia}}: Check |oclc= value (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
  11. ↑ 11,0 11,1 Религиозный фундаментализм
  12. ↑ «Савин Геннадий — О бинарных оппозициях свой/чужой, или о «полезности» библейского фундаментализма // Христианский megapolis». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 17-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Тувинов А. Многоликий фундаментализм // Независимая газета, 26.09.2001
  14. ↑ Черноморец Ю. П.Христианский консерватизм Патриарха Варфоломея и фундаментализм Патриарха Кирилла: существенные противоречия и угрозы для будущего // Релігійно-інформаційна служба України, 17.01.2011
  15. ↑ Верховский А. М. Православный фундаментализм остался в меньшинстве // Политический журнал. № 25. 18.07.2005.
  16. ↑ «Another battle with Islam's 'true believers'». The Globe and Mail.
  17. ↑ Mohamad Jebara More Mohamad Jebara. «Imam Mohamad Jebara: Fruits of the tree of extremism». Ottawa Citizen.
  18. ↑ «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  19. ↑
    • Azim A. Nanji, ed., «The Muslim Almanac» (Detroit: Gale Research, Inc., 1996), p. 123
    • Arthur Goldschmidt Jr., «A Concise History of the Middle East», (Boulder, Colo.:Westview Press, 1988), p. 231
    • John L. Esposito, «The Islamic Threat: Myth or Reality?» (New York: Oxford University Press, 1999), p. 50
    • Fawaz A. Gerges, «America and Political Islam: Clash of Cultures or Clash of Interests?» (Cambridge: Cambridge University Press, 1999).
  20. ↑ John L. Esposito, The Islamic Threat: Myth or Reality ? (New York: Oxford University Press, 1992), p. 165.
  21. ↑ Lawrence Davidson, Islamic Fundamentalism (Greenwood, 2003)
  22. ↑ Natana DeLong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad (Oxford University Press, 2008)
  23. ↑ Lindijer, Koert (2013 թ․ օգոստոսի 24). «How Islam from the north spreads once more into the Sahel». The Africanists. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 24-ին. «Hundreds of years later, Islam again comes to the Sahel, this time with an unstoppable mission mentality and the way paved by money from Saudi Arabia, Qatar and Pakistan. Foreigners, and also Malians who received scholarships to study in Saudi Arabia, introduce this strict form of Islam, and condemn the sufi's [sic].»
  24. ↑ Исламизм. Фотодокументы
  25. ↑ «Исламский радикализм и его сущность». nasledie.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 5-ին.
  26. ↑ Роджер Скратон 'Исламофашизм' («The Wall Street Journal», США)
  27. ↑ Умерла Ореанна Фаллачи — журналист и писатель, автор термина исламофашизм Արխիվացված 2015-06-12 Wayback Machine // ЦентрАзия
  28. ↑ Рашкофф Д. Медиавирус. Как поп-культура тайно воздействует на ваше сознание. — М.: Ультра. Культура, 2003, стр. 299—322.
  29. ↑ Дугин А. Г.. Геополитика постмодерна. Глава 4. Малый шайтан исламо-фашизма (рецензия на статью Ф. Фукуямы «Исламо-фашизм»)
  30. ↑ ««Исламская экономика», или пять тезисов профессора Игнатенко». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 20-ին.
  31. ↑ Boyle, Michael, 'The War on Terror in American Grand Strategy', International Affairs, 84, (March 2008), p196
  32. ↑ Sobran J. Words in Wartime.
  33. ↑ Наше Кафе — Новости Израиля Бейт-Шемеш: ортодоксы заплевали и избили «нескромно одетую» женщину / Происшествия / Nashe.co.il
  34. ↑ «Русская репатриантка стала в Израиле символом борьбы с засильем ультраортодоксов». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 20-ին.
  35. ↑ В Иерусалиме евреи-ортодоксы протестуют против работы стоянки по субботам: есть раненые
  36. ↑ Драма в Иерусалиме: ортодоксы похитили труп женщины
  37. ↑ Индусские фундаменталисты продолжают проводить демонстративные церемонии «возвращения» христиан в индуизм(չաշխատող հղում)
  38. ↑ «Армия Шивы» против «Дня св. Валентина»(չաշխատող հղում)
  39. ↑ «Баджранг Дал (Отряд сильных)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 20-ին.
  40. ↑ Челищев В. И. Фундаментализм и фундаменталисты. — РГСУ, 2010. — С. 16. — 523 с.
  41. ↑ Дмитрий Узланер: «Новые атеисты — это фундаменталисты» // Метрополь. — 13 апреля 2015. Архивировано из первоисточника 16 Ապրիլի 2015.
  42. ↑ Alister McGrath and Joanna Collicutt McGrath, The Dawkins Delusion? Atheist Fundamentalism and the Denial of the Divine, Society for Promoting Christian Knowledge (SPCK), February 15, 2007, 978-0-281-05927-0
  43. ↑ Yr Eglwys yng Nghymru | The Church in Wales Արխիվացված Մարտ 16, 2008 Wayback Machine
  44. ↑ «'Atheistic fundamentalism' fears». BBC News. 2007 թ․ դեկտեմբերի 22. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 3-ին.
  45. ↑ «Archbishop of Wales fears the rise of "Atheistic Fundamentalism"». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  46. ↑ «Atheistic fundamentalism" fears». BBC News. 2007 թ․ դեկտեմբերի 22. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  47. ↑ Pope Robert Anton Wilson, The New Inquisition: Irrational Rationalism and the Citadel of Science. 1986. 240 pages. 1-56184-002-5
  48. ↑ "Secular fundamentalism", International Herald Tribune, December 19, 2003
  49. ↑ "Headscarf ban sparks new protests," BBC News, January 17, 2004
  50. ↑ Ayesha Ahmad, "Muslim Activists Reject Secular Fundamentalism", originally published at IslamOnline, April 22, 1999. See also Minaret of Freedom 5th Annual Dinner, Edited Transcript, Minaret of Freedom Institute website.
  51. ↑ Гидденс Э. Что завтра: фундаментализм или солидарность? // Отечественные записки. — 2003. Архивировано из первоисточника 23 Մարտի 2018.
  52. ↑ Челищев В. И. Фундаментализм в современном мире: истоки, социальная природа и политическая сущность / автореферат дис. ... кандидата политических наук : 23.00.01. — М.: Моск. гос. ун-т им. М. В. Ломоносова, 2006. — 26 с.

Գրականություն խմբագրել

  • Жильбер А. 11 тезисов о возрождении исламского фундаментализма. Свободное Марксистское издательство, 2008 г.
  • Левин З. И. Фундаментализм. М.: Институт востоковедения РАН, Крафт+, 2003, 264 с. ISBN 5-93675-051-5, ISBN 5-89282-214-1
  • Поляков К. И. Арабский восток и Россия: проблемы исламского фундаментализма. Едиториал УРСС, 2003
  • Саватеев А. Д. Исламская цивилизация в Тропической Африке. М., 2006.
  • Челищев В. И. Особенности фундаменталистского мировоззрения // Челищев В. И. Феномен фундаментализма в современном мире: истоки, сущность и формы. М.: ИСПИ РАН, 2006. С. 4 — 56. ISBN 5-7556-0356-1.
  • Челищев В. И. Фундаментализм и фундаменталисты. М.: РГСУ, 2010. 524 с. ISBN 978-5-7139-0742-6.
  • Appleby, R. Scott, Gabriel Abraham Almond, and Emmanuel Sivan (2003). Strong Religion. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-01497-5
  • Armstrong K. (2001). The Battle for God: A History of Fundamentalism. New York: Ballantine Books. ISBN 0-345-39169-1
  • Becke A. Fundamentalismus in Indien? Säkularismus und Kommunalismus am Beispiel von Ayodhya, in: Zeitschrift für Missionswissenschaft und Religionswissenschaft, 78. Jahrgang, 1994, Heft 1, S. 3-24, ISSN 0044-3123
  • Brasher, Brenda E. (2001). The Encyclopedia of Fundamentalism. New York: Routledge. ISBN 0-415-92244-5
  • Caplan, Lionel. (1987). «Studies in Religious Fundamentalism». London: The MacMillan Press Ltd.
  • Cabrera, Hashim Ibrahim. Fanatismo y religion: El Islam ante el fanatismo (Ponencia del Director de Verde Islam, Revista de Información y Análisis. Seminario «Libertad religiosa», celebrado en Córdoba los días 26 y 27 de julio de 1997).
  • Casanova, José. Dimensiones Públicas de la Religión en las modernas sociedades occidentales. En: Iglesia Viva, No. 178—179, julio/octubre de 1995, pp. 395–410.
  • Castells, M. (2006). Kimliğin Gücü c.2., İBÜY Y., İstanbul
  • Dorff, Elliot N. and Rosett, Arthur, A Living Tree; The Roots and Growth of Jewish Law, SUNY Press, 1988.
  • Gellner, Ernest. Posmodernismo, razón y religión. Ediciones Paidós Ibérica S.A., Barcelona, 1994.
  • Gorenberg, Gershom. (2000). The End of Days: Fundamentalism and the Struggle for the Temple Mount. New York: The Free Press.
  • Heywood, A. (2007). Siyasî İdeolojiler, Adres Yayınları, Ankara
  • Hindery, Roderick. 2001. Indoctrination and Self-deception or Free and Critical Thought? Mellen Press: aspects of fundamentalism, pp. 69–74.
  • Stephan Holthaus, Fundamentalismus in Deutschland: Der Kampf um die Bibel im Protestantismus des 19. und 20. Jahrhunderts, 2. Aufl. Bonn: Verlag für Kultur und Wissenschaft, 2003. (ISBN 3-932829-85-9)
  • Kepel, Gilles. Al Oeste de Alá, La penetración del Islam en Occidente. Ediciones Paidós Ibérica S.A., Barcelona, 1995ª.
  • Kepel, Gilles (Dir.). Las Políticas de Dios. Grupo Anaya & Mario Muchnik. Madrid, 1995b.
  • Lawrence, Bruce B. Defenders of God: The Fundamentalist Revolt against the Modern Age. San Francisco: Harper & Row, 1989.
  • Mardones, José María (Dir). 10 palabras clave sobre fundamentalismos. Editorial Verbo Divino, Estella (Navarra), 1999.
  • Marsden; George M. (1980). Fundamentalism and American Culture: The Shaping of Twentieth Century Evangelicalism, 1870—1925 Արխիվացված 2019-07-05 Wayback Machine Oxford University Press
  • Marty, Martin E. and R. Scott Appleby (eds.). The Fundamentalism Project. Chicago: University of Chicago Press.
  • Meyer, Thomas Fundamentalismus: Aufstand gegen die Moderne. Reinbek bei Hamburg 1989, ISBN 3-499-12414-9
  • Hubertus Mynarek Denkverbot — Fundamentalismus in Christentum und Islam. 1992, ISBN 3-926901-45-4
  • Fundamentalisms observed. M. E. Marty, R. Scott Appleby (Hg.) (The Fundamentalism project; v. 1). University of Chicago Press, Chicago u.a. 1994, XVI, ISBN 0-226-50878-1
  • Fundamentalisms and the State. Remaking Polities, Militance, and Economies. Martin E. Marty, R. Scott Appleby (Hg.) (The Fundamentalism project; v. 3). University of Chicago Press, Chicago u.a. 1996, IX, ISBN 0-226-50884-6
  • Noll, Mark A. A History of Christianity in the United States and Canada. Grand Rapids: Eerdmans, 1992.
  • Pace, Enzo y GUOLO, Renzo. Los fundamentalismos. SIGLO XXI Editores. México, 2006.
  • Palomino, Rafael. Laicidad, laicismo y ética pública Արխիվացված 2013-09-25 Wayback Machine, Athena Intelligence Journal Արխիվացված 2013-09-25 Wayback Machine, Vol. 3, No 4, pp. 77–97
  • Patino, Carlos. Política e Identidad en el comienzo del Siglo XXI. Editorial UNIVERSIDAD PONTIFÍCIA BOLIVARIANA. Medellín, 1998
  • Pfürtner, Stephan H. Fundamentalismus — Die Flucht ins Radikale. Herder, Freiburg 1991, ISBN 3-451-04031-X
  • Riesebrodt, Martin Fundamentalismus als patriarchalische Protestbewegung: amerikanische Protestanten (1910-28) und iranische Schiiten (1961-79) im Vergleich. Tübingen 1990, ISBN 3-16-145669-6
  • Ruthven, Malise (2005). «Fundamentalism: The Search for Meaning». Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-280606-8
  • «Religious movements: fundamentalist.» In Goldstein, Norm (Ed.) (2003). The Associated Press Stylebook and Briefing on Media Law 2003 (38th ed.), p. 218. New York: The Associated Press. ISBN 0-917360-22-2.
  • Saleh, Waleed. El ala radical del Islam. El Islam político: realidad y ficción, Siglo XXI, Madrid, 2007.
  • Clemens Six, Martin Riesebrodt, Siegfried Haas (Hg.): Religiöser Fundamentalismus. Vom Kolonialismus zur Globalisierung. StudienVerlag, Innsbruck u.a. 2004, ISBN 3-7065-4071-1
  • Tamayo, Juán José. Fundamentalismos y diálogo entre religiones. Editorial TROTTA. Madrid, 2004.
  • Torrey, R.A. (ed.). (1909). The Fundamentals. Los Angeles: The Bible Institute of Los Angeles (B.I.O.L.A. now Biola University). ISBN 0-8010-1264-3

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆունդամենտալիզմ&oldid=9561397» էջից