Վիքիպեդիա

Օլմեկներ

Օլմեկներ, Սոկոնուսկոյի առաջադիմական զարգացումից հետո Մեզոամերիկայում ամենատարածված հայտնի քաղաքակրթությունը։ Այս ցեղերն ապրում էին Վերակրուսում և Տաբասկոյում՝ Մեքսիկայի կենտրոնի հարավում գտնվող արևադարձային ցածրադիր տարածքում։ Առաջարկվել է, որ օլմեկները մասամբ գալիս էին հարևան Մոկայայից կամ Միխե-Զոկեից։

Օլմեկի գլուխ N 3, Սան Լորենցո, Տենոչտիտլան, մ․թ․ա․ 1200-900 թվականներ
Էլ Սենոր դե լա Լիմա, Խալապայի թանգարան
Օլմեկյան ժադեիդե դիմակ մ․թ․ա․ 1000-600 թվականներ

Օլմեկները ծաղկեցին Մեզոամերիկայի ձևավորման ժամանակ՝ սկսած մ.թ.ա. 1500 թվականից մինչև մ.թ.ա. 400 թվականը։ Մշակույթները՝ մինչև օլմեկները, ծաղկում էին մ.թ.ա. մոտ 2500 թվականից, բայց սկսած մ.թ.ա. 1600-1500 թվականներից առաջացավ վաղ օլմեկյան մշակույթը, որը կենտրոնացած էր Սան Լորենցո Տենոչտիտլանի տարածքում՝ Վերակրուսի հարավ-արևելքում[1]։ Դրանք առաջին մեզոամերիկյան քաղաքակրթությունն էին և բազում հիմքեր դրեցին հետագա քաղաքակրթությունների համար[2]։ Մյուս «առաջինների» շարքում, օլմեկները, ըստ երևույթին, կիրառում էին ծիսական արյունահեղություն և խաղում էին մեզոամերիկյան գնդակի խաղը՝ հետագա բոլոր մեզոամերիկյան հասարակությունների բնորոշ գիծը։ Ներկայումս օլմեկների ամենահայտնի կողմն է նրանց արվեստի գործը, հատկապես՝ «վիթխարի գլուխները»[3]։ Օլմեկյան քաղաքակրթությունն առաջին անգամ սահմանվեց` օգտագործելով այն արտեֆակտները, որոնք հավաքածուները ձեռք էին բերել նախա-կոլումբիական արվեստի շուկայում XIX դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին։ Օլմեկյան արվեստի գործերը համարվում են Հին Ամերիկայի ամենահետաքրքիր գործերից մեկը[4]։

Ստուգաբանություն խմբագրել

«Օլմեկներ» անվանումը գալիս է «Նավուաթի» բառից օլմեկների համար՝ Ōlmēcatl (եզակի ձև) կամ Ōlmēcah (հոգնակի ձև)։ Այս բառը բաղկացած է երկու բառից՝ ōlli, որը նշանակում է «ռետին» և mēcatl, որը նշանակում է «մարդիկ», հետևաբար բառը նշանակում է «ռետինե մարդիկ»[5][6]։ Ռետինը հին մեզոամերիկյան գնդակի խաղի կարևոր մասն էր կազմում։

Ակնարկ խմբագրել

 
Օլմեկների հայրենիք, որտեղ օլմեկները գահակալել են մ․թ․ա․ 1400-400 թվականներին

Օլմեկների սիրտը Մեքսիկական ծոցի ծայրամասերում գտնվող տարածքն է, որտեղ այն ընդլայնվել է Վերակրուսի Սոկոնուսկո քաղաքի վաղ զարգացումից հետո։ Այս տարածքը բնութագրվում է որպես ճահճուտ ցածրադիր տարածքներով, ցածր բլուրներով, լեռնաշղթաներով և հրաբուխներով։ Թաքսթլըսի լեռները կտրուկ բարձրանում են հյուսիսում՝ Մեքսիկայի ծոցում գտնվող Կամպեչեյի ծովածոցի երկայնքով։ Այստեղ օլմեկները կառուցեցին մշտական քաղաքային տաճարային համալիրներ Սան Լորենցո Տենոչտիտլանում, Լա Վենտայում, Տրես Զապոտեսում և Լագունա դե լոս Սերրոսում։ Այս շրջանում առաջին մեզոամերիկյան քաղաքակրթությունն առաջացավ և թագավորեց մ.թ.ա.1400-400 թվականներին[7]։

Ծագում խմբագրել

Օլմեկների քաղաքակրթության սկիզբը ավանդաբար դրվել է մ.թ.ա. 1400-ի և 1200-ի ընթացքում։ Հին օլմեկյան մնացորդների գտածոները, որոնք ծիսականորեն պահվում էին էլ Մանաթիի սրբավայրում (Սան Լորենցոյից ոչ հեռու), տեղափոխեցին այն «առնվազն» մ.թ.ա. 1600-1500-ին[8]։ Թվում է, որ օլմեկները իրենց արմատներն ունեն Տաբասկոյի վաղ գյուղատնտեսական մշակույթներում, որոնք սկսվել էին մ.թ.ա. 5100-ի և մ.թ.ա. 4600-ի ընթացքում։ Նրանք օգտագործել էին ուշ օլմեկյան քաղաքակրթության նույն հիմնական պարենային մշակույթները և տեխնոլոգիաները[9]։

Այն, ինչն այսօր կոչվում է օլմեկներ, առաջին անգամ ամբողջությամբ հայտնվել է Սան Լորենցո Թենոչտիտլան քաղաքում, որտեղ Օլմեկների տարբերակիչ առանձնահատկությունները հայտնվել են մ.թ.ա. 1400-ին։ Քաղաքակրթության զարգացումը խթանվեց լավ խոնավացված ջրաբերուկ հողերի տեղական էկոլոգիայի, ինչպես նաև Կոացակոալկոս գետի ավազանի կողմից տրամադրված տրանսպորտային ցանցի միջոցով։ Այս միջավայրը կարելի է համեմատել քաղաքակրթության այլ հնագույն կենտրոնների՝ Նեղոսի, Ինդոսի, Հուանհեի և Միջագետքի հովիտների հետ։ Այս բարձր արտադրողական միջավայրը նպաստեց բնակչության խիտ կենտրոնացվածությանը, որն էլ իր հերթին հարուցեց բարձրաշխարհիկ դասի աճին[10]։ բարձրաշխարհիկ դասը պահանջարկ էր առաջացրել խորհրդանշական և բարդ շքեղ արտեֆակտների արտադրության համար, որոնք սահմանում են օլմեկյան մշակույթը[11]։ Այս շքեղ արտեֆակտներից շատերը պատրաստված էին այնպիսի նյութերից, ինչպիսիք էին ժադը, օբսիդիանը և մագնետիտը, որոնք գալիս էին հեռավոր վայրերից և ենթադրում էին, որ վաղ օլմեկները մուտք ունեին մեզոամերիկայում գործող լայն առևտրային ցանցեր։ Ամենաթանկարժեք ժադի աղբյուրը արևելյան Գվատեմալայում գտնվող Մոտագուա գետի հովիտն էր[12], իսկ օլմեկ օբսիդիանին հետապնդում էին Գվատեմալայի լեռնաշխարհում գտնվող աղբյուրները, ինչպիսիք էին Էլ Չայալը և Սան Մարտին Խիլոտեպկեն կամ Պուեբլայում[13], համապատասխանաբար 200-ից 400կմ (120–250 մղոն) հեռավորության վրա[14]։

Գեռերոյի նահանգը, և մասնավորապես նրա վաղ մեսկալային մշակույթը, կարծես թե կարևոր դեր խաղաց օլմեկյան մշակույթի վաղ պատմության մեջ։ Գեռերոյի որոշ մասերում, օլմեկի արտեֆակտները սովորաբար ավելի վաղ են երևում, քան Վերակրուս-Տաբասկոյի տարածքում։ Մասնավորապես, Գեռերոյի Ամուկո-Աբելինոյի համապատասխան օբյեկտները գտնում են մ.թ.ա. 1530 թվականին[15]։ Գեռերոյի Տեոպանտեկուանիտլան քաղաքը նույնպես կարևոր է։

Լա Վենտա խմբագրել

 
Տաբասկո, Լա Վենտայի մեծ բուրգը

Առաջին օլմեկի կենտրոնը՝ Սան Լորենցոն, գրեթե լքվեց մ.թ.ա. մոտ 900 թվականին, մոտավորապես այն ժամանակ, երբ Լա Վենտան հայտնի դարձավ[16]։ Մ.թ.ա. 950 թվականին տեղի ունեցավ Սան Լորենցոյի բազմաթիվ հուշարձանների զանգվածային ոչնչացում, ինչը կարող է ցույց տալ ներքին ընդվզում կամ, ավելի քիչ հավանական է, ներխուժում[17]։ Սակայն վերջին տեսակետը այն է, որ շրջակա միջավայրի փոփոխությունները կարող են լինել այս տեղաշարժի պատճառը օլմեկների կենտրոնում, որոշ կարևոր գետեր փոխել էին ընթացքը[18]։

Ամեն դեպքում, Սան Լորենցոյի անկումից հետո Լա Վենտան դարձավ օլմեկների ամենաառաջնային կենտրոնը, որը տևեց մ.թ.ա. 900 թվականից մինչև դրա լքումը մ.թ.ա. 400 թվականը[19]։ Լա Վենտան պահպանել է օլմեկյան մշակութի ավանդույթները՝ ուժի և հարստության տպավորիչ դրսևորումներով։ Մեծ Բուրգը իր ժամանակների ամենամեծ մեզոամերիկյան կառույցն էր։ Նույնիսկ այսօր, 2500 տարվա էրոզիայի հետևից, այն բարձրանում է 34 մ (112 ֆտ) իր բնական հարթ լանդշաֆտից[20]։ Լա Վենտայի խորքում ընկած էին հարուստ, աշխատատար «ընծաներ»՝ 1000 տոննա հարթ սերպենտինե բլոկներ, խճանկարի մեծ ծածկույթներ և առնվազն 48 առանձին հանքեր փայլեցված նեֆրիտային կելտերից, կերամիկայից, արձանիկներից և հեմատիտային հայելիներից[21]։

Անկում խմբագրել

Գիտնականները դեռ պետք է որոշեն Օլմեկյան մշակույթի հնարավոր ոչնչացման պատճառը։ Մ.թ.ա. 400-ից 350 թվականներին բնակչությունը օլմեկների կենտրոնի արևելյան կեսում կտրուկ նվազեց, և տարածքը նոսր բնակեցված էր մինչև 19-րդ դարը[22]։ Ըստ հնագետների, այս տեղահանումը, հավանաբար, արդյունք էր «շատ լուրջ բնապահպանական փոփոխությունների, որոնք տարածաշրջանը հարմար չէին դարձնում գյուղացիների խոշոր խմբերի համար», մասնավորապես գետերի միջավայրում կատարված փոփոխությունները, որի արդյունքում օլմեկները կախված էին գյուղատնտեսությունից, որսից և հավաքումից, և տրանսպորտից։ Այս փոփոխությունները կարող էին պայմանավորված լինել տեկտոնական ցնցումներով կամ գետերի գյուղատնտեսական պրակտիկայի պատճառով իրականացված գետերի ուժեղացմամբ[23]։

Սանտլին և նրա գործընկերները առաջ քաշեցին տերմինալների ձևավորման ընթացքում բնակչության զգալի կրճատման մի տեսություն, որն առաջարկում է հրաբխի պատճառով բնակավայրերի տեղափոխում՝ ոչնչացման փոխարեն։ Հրաբխային ժայթքումը ձևավորման վաղ, ուշ և վերջին ձևավորման ժամանակահատվածում կարող էր ծածկել հողը և ստիպել օլմեկներին վերաբնակեցնել իրենց բնակավայրերը[24]։

Ինչ էլ որ լինի պատճառը, օլմեկների վերջին քաղաքները լքելուց հետո մի քանի հարյուր տարվա ընթացքում, հաջորդական մշակույթները ամուր հաստատվեցին։ Տրես Զապոտեսը, որը գտնվում է օլմեկների կենտրոնի արևմտյան ծայրամասում, շարունակում էր գրաված մնալ մ.թ.ա. 400-ից այն կողմ, բայց առանց օլմեկյան մշակույթի նշանների։ Հետ-օլմեկյան այս մշակույթը, որը հաճախ անվանում են էպի-օլմեկներ, ունի առանձնահատկություններ, որոնք նման են Իզապա քաղաքի արևելքում մոտ 550 կմ (330 մղոն) հեռավորության վրա հայտնաբերված մշակույթին[25]։

Արվեստ խմբագրել

 
Ձկան նավ, մ․թ․ա․12-ից 9-րդ դարեր։
Բարձրությունը՝ 6,5 դյույմ (16,5 սմ):
 
Օլմեկյան արձանիկ «լիքոտ երեխա», մ.թ.ա. 1000-300 թվականներ:

Օլմեկների մշակույթը նախ բնորոշվեց որպես գեղարվեստական ոճ, և սա շարունակում է մնալ մշակույթի առանձնահատկությունը[26]։ Բազմաթիվ ԶԼՄ-ներում առանձնացված` ժադը, կավը, բազալտը և կանաչ քարը, ի թիվս այլոց, Օլմեկի արվեստի մեծ մասը, ինչպիսին է ըմբիշը, բնական է։ Մեկ այլ արվեստ արտահայտում է ֆանտաստիկ մարդակերպություն, որոնք հաճախ խիստ ոճավորված են՝ օգտագործելով կրոնական նշանակությունը արտացոլող պատկերագրություն[27]։ Ընդհանուր զարդարանքները ներառում են իջեցված բերաններ և ճեղքված գլուխ, որոնք տեսանելի են յագուարի պատկերների մեջ[26]։

Մարդկանց և մարդանման առարկաներ ստեղծելուց բացի, օլմեկի արհեստավորները ունակ էին պատկերել կենդանիներին։ Օրինակ՝ աջ կողմում գտնվող ձկան նավը կամ ներքևում գտնվող պատկերասրահում թռչնի նավը։

Մինչ օլմեկների կերպարանքները առատ ձևով հայտնաբերվում են ձևավորման ամբողջ ժամանակահատվածում, քարե հուշարձանները, ինչպիսիք են հսկայական գլուխները, օլմեկյան մշակույթի առավել ճանաչելի առանձնահատկությունն են[28]։ Այս հուշարձանները կարելի է բաժանել չորս դասի[29].

  • Վիթխարի գլուխներ (որոնց բարձրությունը կարող է հասնել 3 մ-ի),
  • Ուղղանկյուն «զոհասեղաններ» (ավելի հավանական է ՝ գահեր), ինչպես, օրինակ, խորան 5-ը, որը ներկայացված է ստորև,
  • Ազատ ոճով կլոր քանդակ, ինչպիսին են Էլ Ազուզուլի կամ Սան Մարթին Պաջապան հուշարձան 1-ի երկվորյակները, և
  • Սթըլեյը, ինչպիսին է վերևում ցուցադրված Լա Վենտա հուշարձան 19-ը։ Սթըլեյի ձևը սովորաբար ներկայացվում էր ավելի ուշ, քան վիթխարի գլուխներինը, զոհասեղանները կամ ազատ քանդակները։ Ժամանակի ընթացքում սթըլեյի ձևը փոխվել է կերպարների պարզ ներկայացումից, ինչպիսիք են «Հուշարձան 19»-ը կամ «Լա Վենետա Ստելա 1»-ը, պատմական իրադարձությունների ներկայացումներին, մասնավորապես՝ գործողություններ, որոնք օրինականացնում են իշխողներին։ Այս միտման գագաթնակետը կդառնան հետ-օլմեկյան հուշարձանները, ինչպիսիք են «Լա Մոխարա Ստելա 1»-ը, որոնցում իշխողների պատկերները զուգորդվում են գրերի և օրացուցային ամսաթվերի հետ[30]։

Վիթխարի գլուխներ խմբագրել

Օլմեկների քաղաքակրթության առավել ճանաչելի կողմը հսկայական սաղավարտե գլուխներն են[31]։ Քանի որ նախա-կոլումբիական հայտնի տեքստերից ոչ մեկը չի բացատրում դրանք, այդ տպավորիչ հուշարձանները շատ շահարկումների առարկա են դարձել։ Ժամանակին հավատում էին, որ նրանք գնդակ խաղացողներ էին, այժմ ընդհանուր առմամբ ընդունված է, որ այդ գլուխները իշխողների դիմանկարներ էին, հնարավոր է՝ գնդակ խաղացողներ[32]։ Ոգեշնչված անհատականությունից, երկու նույնական գլուխ չկա, և սաղավարտի տեսքով գլխաշորը զարդարված է տարբերակիչ տարրերով, որոնք ներառում են անձնական կամ խմբային խորհրդանիշներ։ Ոմանք էլ հավատում են, որ մեզոամերիկացիները հավատում էին, որ հոգին, բոլոր փորձառությունների և հույզերի հետ միասին, գլխի մեջ է[33]։

Այսօրվա դրությամբ հայտնաբերվել է 17 վիթխարի գլուխ[34]։

Տարածք Քանակ Նշանակումներ
Սան Լորենցո 10 վիթխարի գլուխներ 10-ից 1-ը
Լա Վենտա 4 հուշարձան 4-ից 1-ը
Տրես Զապոտես 2 հուշարձան A & Q
Ռանչո Լա Կոբատա 1 հուշարձան 1
 
Տուխտլայի հուշարձան

Գլխի չափերը տատանվում են Ռանչո Լա Կոբատա գլխից՝ 3.4 մ (11 ֆուտ) մինչև Տրես Զապոտես զույգը՝ 1.47 մ (4 ոտնաչափ 10 հատ)։ Գիտնականների գնահատմամբ՝ ամենամեծ գլուխները կշռում են 25-ից 55 տոննա (28-ից 61 կարճ տոննա)[35]։

 
Օլմեկյան տարածքի Լա Վենտայում գտնվող խճանկարներից մեկը։

Գլուխները փորագրվել են Տուխտլասի լեռներում հայտնաբերված հրաբխային բազալտի առանձին բլոկներից կամ կամարներից։ Օրինակ՝ Տրես Զապոտեսի գլուխները մոդելավորվել էին Սերրո էլ-Վիխյայի գագաթին գտնված բազալտից, Տուխտլասի արևմտյան մասում։ Մյուս կողմից, Սան Լորենցոյի և Լա Վենտայի գլուխները հավանաբար փորված էին Սերրո Սինտեպեկի բազալտից, հարավ-արևելքում[36], հնարավոր է՝ Լիանո դել Խիկարոյի հարևան արհեստանոցում, քարշ տալով կամ նավարկելով դեպի վերջնական նպատակակետ տասնյակ մղոններ[37]։ Ենթադրվում էր, որ վիթխարի գլուխը տեղափոխելը պահանջում է 1500 մարդու ջանք երեքից չորս ամիս[14]։

Գլուխներից որոշները և բազմաթիվ այլ հուշարձաններ պաշարվեցին տարբեր ձևերով, թաղվեցին և ավերվեցին, տեղափոխվեցին նոր վայրեր և/կամ վերակառուցվեցին։ Հուշարձանների մի մասը և առնվազն երկու գլուխ վերամշակվել կամ վերականգնվել են, բայց հայտնի չէ` դա պարզապես քարի բացակայության պատճառով է եղել, թե արդյո՞ք այդ գործողությունները ունեցել են ծիսական կամ այլ նշանակություն։ Գիտնականները կարծում են, որ որոշ աղճատումներ կարևոր էին ոչ միայն ոչնչացման համար, այլև որոշ գիտնականներ դեռ չեն բացառում ներքին բախումները կամ, ավելի քիչ հավանական, ներխուժումները՝ որպես գործոն[38]։

Առանց դեմքերով և հաստ շրթունքներով գլուխները որոշ հակասություններ են առաջացրել, քանի որ դրանք նման էին աֆրիկյան որոշ առանձնահատկություններին։ Այս համեմատության հիման վրա, որոշ հեղինակներ պնդում են, որ Օլմեկները աֆրիկացիներ էին, ովքեր գաղթել էին Նոր աշխարհ[39]։ Բայց հնագետների և մեզոամերիկյան այլ գիտնականների ճնշող մեծամասնությունը մերժում է Աֆրիկայի հետ նախա-կոլումբիական կապերի պնդումները[40]։ Վիթխարի գլուխների դեմքի առանձնահատկությունների բացատրությունները ներառում են այն հնարավորությունը, որ գլուխները կտրված էին այս կերպ` բազալտի քարի վրա թույլատրված փոքր տարածության պատճառով։ Մյուսները նշում են, որ բացի լայն քթերից և հաստ շրթունքներից, գլուխների վրա տեղակայված աչքերը հաճախ ցույց էին տալիս էպիկանտային ծալում, և որ այդ բոլոր հատկանիշները դեռևս կարելի է գտնել մեզոամերիկյան ծագման ժամանակակից հնդիկների մեջ։ Օրինակ՝ 1940-ական թվականներին նկարիչ/արվեստի պատմաբան Միգել Կովարուբիասը հրապարակեց Օլմեկների և ժամանակակից մեքսիկացի հնդիկների դեմքերի նկարների մի շարք լուսանկարներ նմանատիպ դիմագծերով[41][42]։ Աֆրիկյան ծագման վարկածը ենթադրում է, որ Օլմեկների փորագրումը նախատեսված էր բնակիչներին ներկայացնելու համար, և այդ ենթադրությունը դժվար է հիմնավորել՝ հաշվի առնելով Օլմեկի ներկայացուցչությունների փորագրված ամբողջական մարմինը[42]։ Իվան Վան Սերտիման պնդում էր, որ Տրես Զապոտեսի գլխի վրա եղած յոթ հյուսները եթովպիական սանրվածքներ էին, բայց նա որևէ ապացույց չներկայացրեց ժամանակին, որ դա հենց եթովպիական մազ է։ Եգիպտաբան, Ֆրենկ Յուրկոն ասաց, որ Օլմեկներիի հյուսերը նման չեն ժամանակակից եգիպտական կամ նուբիական հյուսերին[43]։

Ռիչարդ Դիլը գրել է. «Կասկած չկա, որ գլուխները պատկերում են ամերիկացի հնդկացիներին, որոնք դեռ կարելի է տեսնել Սոտեապանի, Ակայուկանի և տարածաշրջանի այլ քաղաքների փողոցներում»[44]։

Ժադե դիմակներ խմբագրել

 
Օլմեկյան ժադեիդե դիմակ կինովարի «դաջվածքներ»-ով, մ․թ․ա․ 900-300 թվականներ։ Մինեապոլիսի արվեստի ինստիտուտ

Արտեֆակտի մյուս տեսակը շատ ավելի փոքր է. ժադե քարի փորագրություն` դիմակի տեսքով։ Ժադը հատկապես արժեքավոր նյութ է և իշխող դասերի կողմից օգտագործվել է որպես աստիճանի նշան[45]։ Մ.թ.ա. 1500 թվականին վաղ օլմեկ քանդակագործները յուրացրել էին նմարդկային կերպարը[46]։ Սա կարող է սահմանվել օլմեկյան փայտե քանդակների վրա, որոնք հայտնաբերվել են էլ Մանաթիի ճահճային ճահիճներում[46]։ Մինչ ռադիոածխածնային թվագրությունները կարողացել են պարզել օլմեկյան ցուցանմուշների ճշգրիտ տարիքը, հնագետներն ու արվեստագետները եզակի «օլմեկյան ոճ» են նկատել բազմաթիվ արտեֆակտների մեջ[46]։

Ուսուցիչներն ու գիտնականները վկայակոչում են օլմեկյան ոճի դիմակները, բայց մինչ այժմ ոչ մի օրինակ չի հայտնաբերվել հնագիտորեն վերահսկվող օլմեկի համատեքստում։ Դրանք հայտնաբերվել են այլ մշակույթների տարածքներում, ներառյալ այն նպատակահարմար ավանդները, որոնք տեղադրված են Տենոչտիտլանի (Մեքսիկական քաղաք) հանդիսավոր գոտում։ Ըստ երևույթին, դիմակը մոտ 2000 տարեկան էր, երբ ացտեկները թաղեցին այն՝ առաջարկելով, որ նման դիմակները գնահատվեն և հավաքվեն այնպես, ինչպես Եվրոպայում հռոմեական հնությունները[47]։ Օլմեկյան ոճը նշանակում է խորը աչքերի, քթանցքների և ուժեղ, թեթևակի ասիմետրիկ բերանի համադրություն[46]։ Օլմեկյան ոճը նաև շատ հստակ համատեղում է ինչպես դեմքի, այնպես էլ յագուարների դեմքի առանձնահատկությունները[48]։ Օլմեկյան արվեստը սերտորեն կապված է օլմեկների կրոնի հետ, որում առանձնահատուկ նշանավորվում են յագուարները[48]։ Օլմեկները հավատում էին, որ յագուարի և կնոջ միջև ընկած հեռավոր անցյալում «մարդ-յագուարներ»-ի մրցավազք էր[48]։ «Մարդ-յագուարների» հատկանիշներից մեկը օլմեկի արվեստում բազմաթիվ գերբնական էակների ճակատին կտրուկ ճեղքումն է։ Այս սուր ճեղքումը կապված է յագուարների բնական կոր գլխի հետ[48]։

Կունց կացիններ (Kunz axes) խմբագրել

Կունց կացինը (նաև հայտնի է որպես «վոտիվ կացիններ») կերպարներ են, որոնք ներկայացնում են «մարդ-յագուարներ» և ակնհայտորեն օգտագործվում են ծիսակատարությունների համար։ Շատ դեպքերում գլուխը կազմում է կերպարի ընդհանուր ծավալի կեսը։ Բոլոր կունզերը ունեն հարթ քիթ և բաց բերան։ «Կունց» անվանումը գալիս է Ջորջ Ֆրեդերիկ Կունցիցից՝ ամերիկյան միներալոգիստ, որը 1890-ին նկարագրել է այդ կերպարը։

  •  
    Մ․թ․ա․1200-400 թվականներ․ հղկված կանաչ քվարց (ավանտյուրին)․ բարձրությունը՝ 29 սմ, լայնությունը՝ 13,5 սմ․ Բրիտանական թանգարան (Լոնդոն)
  •  
    Մ․թ․ա․ 900-500 թվականներ․ քար; Դալլասի արվեստի թանգարան (Տեխաս, ԱՄՆ)
  •  
    Մ․թ․ա․ 800-400 թվականներ․ սերպենտին, կինովար; Դալլասի արվեստի թանգարան

Հայրենիքից դուրս խմբագրել

 
Ժամանակակից Մեքսիկայի (մինչ-դասական դարաշրջան) ձևավորման հիմնական տեղերը, որոնք ցույց են տալիս օլմեկների ազդեցությունը հնագիտական տվյալների մեջ:

Օլմեկյան ոճի արտեֆակտները, նկարները, արձանիկները, հուշարձանները և պատկերագրությունները հայտնաբերվել են հնագիտական հուշարձաններում՝ օլմեկների կենտրոնից դուրս հարյուրավոր կիլոմետրեր հեռու։ Այս կայքերը ներառում են[49]․

Կենտրոնական Մեքսիկա խմբագրել

Տլատիլկոն և Տլապակոյան, Մեքսիկայի հովտում գտնվող Տլատիլկոյի մշակույթի հիմնական կենտրոններն են, որտեղ արտիֆակտները ներառում են սնամեջ մանկական դեմքի ձևով կերպարներ և օլմեկների նկարներ կերամիկայի վրա։

Չալկատզինգո, Կենտրոնական Մեքսիկայում գտնվող Մորելոս հովտում, որտեղ ներկայացված է մոնումենտալ արվեստը օլմեկյան ոճով և քարե արվեստը օլմեկյան կեպարների հետ։

Բացի այդ, 2007 թվականին հնագետները հայտնաբերեցին Զազակատլա քաղաքը, որը ազդեցություն է ունեցել Մորելոսի օլմեկների վրա։ Մեքսիկա քաղաքից մոտ 25 մղոն (40 կիլոմետր) հարավ գտնվող Զազակատլան մ.թ.ա. 800-ից 500-ի սահմաններում զբաղեցնում էր մոտ մեկ քառակուսի մղոն (2.6 կմ 2) տարածք[50]։

Արևմտյան Մեքսիկա խմբագրել

Տեոպանտեկուանիտլանը՝ Գեռերո քաղաքում, ցույց է տալիս մոնումենտալ օլմեկյան արվեստը, ինչպես նաև քաղաքի հատակագիծը՝ Օլմեկյան ձևերով։

Բացի այդ, Ջուքստլավուակայի և Օքստոտիտլանի քարանձավային նկարները ցույց են տալիս Օլմեկյան զարդանախշերը և ձևերը[51]։

Արևմտյան Մեքսիկա և Գվատեմալա խմբագրել

Օլմեկների ազդեցությունը նկատվում է նաև հարավային մայայի մի շարք շրջաններում։

Գվատեմալայում օլմեկների հավանական ազդեցության վայրերը ներառում են Սան Բարտոլոն, Տակալիկ Աբաջը և ժողովրդավարները։

Փոխգործակցության բնույթ խմբագրել

Բազմաթիվ տեսություններ են առաջադրվել բացատրելու հայրենիքից հեռու գտնվող օլմեկների ազդեցության առաջացումը, այդ թվում` օլմեկների առևտուրը երկար հեռավորությունների վրա, օլմեկների գաղութացումը այլ շրջաններում, այլ քաղաքներ ճանապարհորդող օլմեկ արհեստավորները, զարգացող քաղաքների կողմից օլմեկյան գեղարվեստական ոճերի գիտակցված ընդօրինակումը զարգացող քաղաքների համար, ոմանք նույնիսկ ենթադրում են օլմեկների ռազմական տիրապետության հեռանկարը, կամ այն, որ օլմեկյան պատկերագրումն իսկապես մշակվել է հայրենիքից դուրս[52]։

Ընդհանրական, բայց ոչ միաձայն ընդունված մեկնաբանությունն այն է, որ օլմեկյան ոճի արտեֆակտները բոլոր չափերով սկսեցին ասոցացվել ղեկավարների կարգավիճակի հետ և ընդունվեցին ոչ օլմեկյան շրջանի բարձրաշխարհիկների կողմից՝ փորձելով ամրապնդել իրենց կարգավիճակը[53]։

Հատկանշական նորամուծություններ խմբագրել

Ի լրումն ժամանակակից մեզոամերիկյան մշակույթների իրենց ազդեցության, որպես առաջին քաղաքակրթության մեզոամերիկյան մշակույթ, օլմեկները հավատարմագրվում էին կամ սպեկուլյատիվորեն վերագրվում էին բազմաթիվ «առաջինների» միջոցով, այդ թվում, արյունահեղության և, թերևս, մարդկային զոհերի, գրի և էպիգրաֆիկ, ինչպես նաև ադիբուդիի գյուտը, զրոն և մեզոամերիկյան օրացույցը, մեզոամերիկյան գնդակի խաղը, ինչպես նաև, թերևս, կողմնացույցը[54]։ Որոշ հետազոտողներ, այդ թվում՝ նկարիչ և արվեստի պատմաբան Միգել Կովարուբիասը, նույնիսկ ենթադրում է, որ օլմեկները ձևավորում են հետագայում մեզոամերիկյան աստվածներից շատերի նախահայրերը[55]։

Արյունահեղության և զոհաբերության շահարկումներ խմբագրել

 
Վենտայի զոհասեղան 5։ Անշարժուն մարդանման յագուար մանուկները, որպես կենտրոնական կերպար, որոշների կողմից դիտվում է որպես երեխաների զոհաբերության նշան: Դրան հակառակ, կողքերում պատկերված են մարդանման յագուար մանուկներին գրկած մարդկանց խորաքանդակներ։

Չնայած հնագիտական ապացույցները չեն պարունակում օլմեկների արյունահեղության[56] մասին հստակ պատկերացում, հետազոտողները գտել են այլ ապացույցներ, որ օլմեկները ծիսականորեն գործադրում էին դա։ Օրինակ՝ օլմեկների տարածքներում հայտնաբերվել են բազմաթիվ բնական և կերամիկական ձկան փշեր և մագայական փշեր[57], իսկ որոշ արտեֆակտներ ճանաչվել են որպես արյունահեղություն[58]։

Այն փաստարկը, որ օլմեկները մարդկային զոհեր է տվել, շատ ավելի սպեկուլյատիվ է։ Մինչև չհայտնաբերվեին օլմեկների կամ օլմեկների ազդեցության զոհաբերական արտեֆակտները; օլմեկների գործերից և ոչ մեկը, ոչ էլ օլմեկների ազդեցության տակ գտնվողները, միանշանակ չեն ցուցաբերում զոհաբերություններ (ինչպես Մոնթե Ալբանիի պարող կերպարները) կամ մարդկային զոհաբերությունների տեսարաններ (ինչպիսին կարելի է տեսնել Էլ Տահինի հայտնի որմնանկարում)[59]։

Էլ Մանաթիի տեղում այլ առաջարկների թվում հայտնաբերվել են մասնատված գանգեր և ազդրային ոսկորներ, ինչպես նաև նորածինների կամ չծնված երեխաների ամբողջական կմախքներ, ինչը հանգեցրել է նորածինների զոհերի ենթադրությունների։ Գիտնականները չեն հայտնաբերել, թե ինչպես են նորածիններն իրենց մահն ընդունել[60]։ Որոշ հեղինակներ նորածինների զոհաբերությունները կապում են օլմեկների ծիսական արվեստի հետ, ցուցադրելով մարդանման յագուար մանուկներին, որոնցից առավել հայտնի են Լա Վենտայի զոհասեղան 5-ը (աջից) կամ Լա Լիմայի կերպարը[61]։ Ցանկացած վերջնական պատասխանը պահանջում է հետագա եզրակացություններ։

Գրեր խմբագրել

Հնարավոր է, որ օլմեկները արևմտյան կիսագնդի առաջին քաղաքակրթությունն էին, որոնք մշակեցին գրավոր համակարգ։ 2002 և 2006 թվականներին հայտնաբերված խորհրդանիշները թվագրվում են մ.թ.ա. 650 թվականըBCE[62] և մ.թ.ա. 900-ը[63], ըստ այդմ՝ մինչև այժմ հայտնաբերված Զապոտկեների ամենահին գրերը, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. մոտ 500 թվականը[64][65]։

2002 թվականին Սան Անդրես քաղաքում ցուցադրվում է մի թռչուն, հնչող ձայներ և խորհրդանշաններ, որոնք նման են հետագա մայաների հիերոգլիֆներին[66]։ Հայտնի է որպես Կասկայալ բլոկ, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 1100-ը և մ.թ.ա 900 թվականը։ 2006 թվականի գտածոն, որը գտնվում է Սան Լորենցոյի մոտ, պատկերում է 62 խորհրդանիշների հավաքածու, որոնցից 28-ը եզակի են և փորագրված են սերպենտինի բլոկի վրա։ Մեծ թվով ականավոր հնագետներ այս գտածոն անվանել են «ամենավաղ նախակոլումբիական գրություն»[67]։ Մյուսները թերահավատորեն էին վերաբերվում քարի եզակիությանը, այն փաստը, որ այն հանվել է որևէ հնագիտական ենթատեքստից, ինչպես նաև այն պատճառով, որ այն հստակ նմանություն չունի մեզոամերիկյան գրերի որևէ այլ համակարգի հետ[68]։

Կան նաև փաստագրված հետագա հիերոգլիֆներ, որոնք հայտնի են որպես էպի-օլմեկներ, և չնայած ոմանք համարում են, որ էպի-օլմեկները անցումային շրջան են համարվում օլմեկյան գրերի համակարգի և մայաների միջև, սակայն հարցը մնում է չլուծված։

Մեզոամերիկյան երկար հաշվարկի օրացույց և զրոյականի հասկացույթի գյուտ խմբագրել

 
Ստելա C-ի ետնամասը Տրես Զապոտեսից։ Սա դեռևս հայտնաբերված երկրորդ ամենահին երկար հաշվարկի ամսաթիվն է։ 7.16.6.16.18 թվերը թարգմանվում են որպես սեպտեմբերի 3 մ.թ.ա. 32 թվական (Ջուլիան): Ամսաթվին շրջապատող գլիֆը էպի-օլմեկյան ձեռագրերի սակավաթիվ օրինակներից է։

Երկար հաշվարկի օրացույցը, որն օգտագործվում է հաջորդ մեզոամերիկյան քաղաքակրթությունների կողմից, ինչպես նաև զրոյական հասկացույթը, գուցե մշակվել է օլմեկների կողմից։ Քանի որ վեց արտեֆակտներ, որոնք ունեցել են ամենավաղ երկար հաշվարկի օրացույցի ամսաթվերը, հայտնաբերվել են մայաների հայրենիքից դուրս, հավանական է, որ այս օրացույցին նախորդել է մայան և, հավանաբար, եղել է օլմեկների գյուտը։ Իսկապես, այս վեց արտեֆակտներից երեքը հայտնաբերվել են օլմեկների հայրենիքում։ Բայց օլմեկների ծագման դեմ փաստարկն այն է, որ օլմեկյան քաղաքակրթությունն ավարտվել է մ.թ.ա. 4-րդ դարում՝ երկար հաշվարկի օրացույցի հայտնի արտեֆակտներից մի քանի դար առաջ[69]։

Երկար հաշվարկի օրացույցը պահանջում էր զրոյի օգտագործումը որպես տեղ զբաղեցնող տասնորդականների համակարգ դիրքային համարների համակարգում (բազա-20)։ Այս երկար հաշվարկման ամսաթվերի համար օգտագործվում էր կավե գլիֆը՝ որպես զրոյական բնույթ, երկրորդ ամենահինը Տրես Զապոտեսի C քարն է, որը մ.թ.ա. 32 թվականի է։ Սա պատմության մեջ զրոյականի հասկացույթի ամենավաղ կիրառություններից մեկն է[70]։

Մեզոամերիկյան գնդակի խաղ խմբագրել

Օլմեկները ուժեղ թեկնածուներ են մեզոամերիկյան գնդակի խաղի ստեղծման համար, որը տարածված է տարածաշրջանի հետագա մշակույթների շրջանում և օգտագործվում է հանգստի և կրոնական նպատակներով[71]։ Մի տասնյակ ռետինե գնդակներ, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. 1600 թվականից կամ ավելի վաղ, հայտնաբերվել էր ԷլՄանաթի քաղաքում՝ Սան-Լորենցո Տենոչտիտլան քաղաքից 10 կմ արևելք գտնվող ճահճի մոտ[72]։ Այս գնդակները նախորդում են Պասո դե լա Ամադայում հայտնաբերված ամենավաղ գնդակի խաղին, մ.թ.ա. 1400 թվական, չնայած չկա որևէ վստահություն, որ դրանք օգտագործվել են գնդակի խաղի մեջ[73]։

Էթնիկ պատկանելություն և լեզու խմբագրել

 
Օլմեկյյան դամբարան Լա Վենտա այգում, Վիլլաերմոսա, Տաբասկո

Չնայած օլմեկների իրական ազգային լեզվական պատկանելիությունը անհայտ է մնում, առաջ են քաշվել տարբեր վարկածներ։ Օրինակ՝ 1968-ին, Մայքլ Դուգլաս Քոուն ենթադրություն է առաջադրել, որ օլմեկները մայայի նախահայրերն են[74]։

1976-ին լեզվաբաններ Լայլ Քեմփբելը և Թերենս Կաուֆմանը հրապարակել են մի հոդված, որում նրանք պնդում էին, որ փոխառված բառերի մեծամասնությունը, կարծես, տարածվել է Միքս-Զոք լեզվից դեպի շատ այլ մեզոամերիկյան լեզուներ[75]։ Քեմփբելը և Կաուֆմանը առաջարկեցին, որ այս հիմնական փոխառված բառերի առկայությունը ցույց է տալիս, որ օլմեկները, սովորաբար համարվում են առաջին «բարձր քաղաքակիրթ» մեզոամերիկյան հասարակությունը, - խոսում էին Միքս-Զոքի մայրենի լեզվով։ Այս բառապաշարի տարածումը նրանց մշակույթում ուղեկցվեց օլմեկների այլ մշակութային և գեղարվեստական առանձնահատկությունների տարածմամբ, որոնք երևում են այլ մեզոամերիկյան հասարակությունների հնագիտական գրառումներում։

Միքս-Զոքի լեզվի մասնագետ Սորեն Վիչմանն առաջին անգամ քննադատեց այս տեսությունը՝ այն հիմքով, որ Միքս-Զոք լեզվի վարկերի մեծ մասը կարծես թե գալիս է միայն Զոք ընտանիքի մի մասնաճյուղից։ Սա նշանակում էր, որ փոխառված բառի փոխանցումը տեղի է ունեցել լեզվական ընտանիքի երկու ճյուղերի տարանջատումից հետո, ինչը հանգեցրել է նրան, որ փոխառության ժամանակը գերազանցել է օլմեկյան շրջանը[76]։ Այնուամենայնիվ, նոր տվյալները հետ են մղել օլմեկյան դարաշրջանում Միքսիանի և Զոքիանի լեզուների մասնատման ժամանակահատվածը[77]։ Այս օրվա հիման վրա, ճարտարապետական և հնագիտական նախշերով և այլ բառերի առանձնահատկություններով, որոնք փոխառված էին այլ մեզոամերիկյան լեզուների կողմից Միքսիան-Զոքիանից, Վիչմանն այժմ հուշում է, որ Սան Լորենցոյի օլմեկները խոսում էին պրոտո-Միքս-ով, մինչդեռ Լա Վենտայի օլմեկները խոսում էին պրոտ-Զոք-ով[77]։

Համենայն դեպս այն փաստը, որ Միքս-Զոք լեզուները դեռ խոսվում են օլմեկների հայրենիքում մոտավորապես համապատասխանող տարածքում, և, ինչպես պատմականորեն հայտնի է, որ նրանք այնտեղ խոսեցին, ստիպում է գիտնականների մեծամասնությանը հավատալ, որ օլմեկները խոսում էին մեկ կամ մի քանի Միքս-Զոքիան լեզուներով[78]։

Կրոն և դիցաբանություն խմբագրել

 
Օլմեկ առաջնորդ կամ թագավոր։ Տաբասկոյում, Լա Վենտայի հնագիտական հուշարձանի ցայտաքանդակ։

Օլմեկի կրոնական գործունեությունն իրականացնում էին իշխանավորներ, մշտական քահանաներ և շամաններ։ Իշխանները կարծես թե եղել են ամենակարևոր կրոնական կերպարները, քանի որ նրանց կապերը օլմեկների կամ գերբնական փաստերի հետ ապահովում են իրենց կառավարման օրինականությունը[79]։ Օլմեկների հնագիտական վկայություններում կա նաև շամանների զգալի թվաքանակ, հատկապես այսպես կոչված «փոխակերպումների կերպարներ»[80]։

Քանի որ օլմեկյան դիցաբանությունը չի թողել մայաների դիցաբանությունից «Պոպոլ Վուհ»-ին համեմատելի փաստաթղթեր, օլմեկյան դիցաբանության ցանկացած ցուցահանդես պետք է հիմնված լինի պահպանված մոնումենտալ և պատկերավոր արվեստի մեկնաբանությունների (օրինակ ՝ Խալապայի թանգարանում Սենոր դե Լաս լեռան արձանի վրա) և համեմատությունների վրա։ Օլմեկյան արվեստը ցույց է տալիս, որ այնպիսի աստվածություններ, ինչպիսիք են փետրավոր օձը և գերբնական անձրևը, օլմեկյան դարաշրջանում արդեն եղել են մեզոամերիկյան պանթեոնում[81]։

Հասարակական և քաղաքական կազմակերպություն խմբագրել

Քիչ բան է հայտնի օլմեկ հասարակության սոցիալական կամ քաղաքական կառուցվածքի մասին։ Թեև գիտնականների մեծամասնությունը ենթադրում է, որ վիթխարի գլուխները և մի շարք այլ քանդակներ ներկայացնում են իշխողներին, բայց ոչինչ չի հայտնաբերվել, ինչպես Մայաների աստղերը, որոնք ցույց են տալիս հատուկ տիրակալների և նշում են դրանց թագավորման ամսաթվերը[82]։

Փոխարենը, հնագետները հենվել են իրենց հասանելի տվյալների վրա, ինչպիսիք են լայնածավալ և փոքրածավալ ուսումնասիրությունները։ Սա ցույց է տալիս զգալի կենտրոնացում օլմեկների շրջանում, նախ` Սան Լորենցոյում, իսկ հետո` Լա Վենտայում։ Ոչ մի այլ օլմեկ նրանց չի էլ մոտենում տարածքի, ճարտարապետության և քանդակագործության քանակի և որակի առումով[83]։

Աշխարհագրական և ժողովրդագրական կենտրոնացման այս ապացույցը հնագետներին ենթադրում է, որ օլմեկի հասարակությունն ինքնին եղել է հիերարխիկ, կենտրոնացած է նախ Սան Լորենցոյում, այնուհետև Լա Վենտայում, այն բարձրաշխարհիկների հետ, որոնք կարող են օգտագործել իրենց հսկողությունը նյութերի վրա, ինչպիսիք են ջուրը և մոնումենտալ քարը` հրամանի իրականացման համար և իրենց ռեժիմը օրինականացնելու համար[84]։

Այնուամենայնիվ, համարվում է, որ օլմեկների հասարակության մեջ չկան ավելի ուշ քաղաքակրթությունների շինություններ, ինչպիսիք են մշտական բանակը կամ քահանայական դասակարգը[85]։ Եվ չկա որևէ ապացույց այն մասին, որ Սան Լորենցոն կամ Լա Վենտան վերահսկում էին, նույնիսկ իրենց օրոք, օլմեկների ամբողջ կենտրոնը[86]։ Օրինակ՝ կասկածներ կան, որ Լա Վենտան վերահսկում էր նույնիսկ Առոյո Սոնսոն՝ ընդամենը 35 կմ (88 մղոն) տարածք[87]։ Տուխտլլա լեռնային բնակավայրերի ուսումնասիրությունները, որոնք տեղակայված են մոտ 60 կմ հեռավորության վրա (37 մղոն), ցույց են տալիս, որ այս տարածքը բաղկացած էր քիչ թե շատ էգալիտար համայնքներից՝ ցածրադիր կենտրոնների վերահսկողությունից դուրս[88]։

Առևտուր խմբագրել

Մեզոամերիկայի մեծ մասում օլմեկների արտեֆակտերի և պատկերազարդապատումների լայն տարածումը վկայում է երկար հեռավորությունների վրա մեծածախ մանրածախ ցանցերի առկայության մասին։ Էկզոտիկ, հեղինակավոր և արժեքավոր նյութեր, ինչպիսիք են կանաչ քարը և ծովային կեղևը, մեծ քանակությամբ տեղափոխվեցին երկար հեռավորությունների վրա։ Առևտրի պատճառներից ոմանք պտտվում են երկրի սրտում օբսիդիաների պակասի պատճառով։ Օլմեկները օբսիդիան օգտագործեցին շատ գործիքների մեջ, քանի որ եզրային ծայրերը շատ սուր և ամուր էին։ Հայտնաբերված օբսիդիաների մեծ մասը հայտնաբերվել է Գվատեմալայում, ինչը ցույց է տալիս լայնածավալ առևտուր[89]։ Չնայած օլմեկը առաջինը չէր, որ կազմակերպեց ապրանքների փոխանակում երկար հեռավորությունների վրա, օլմեկների ժամանակ տեղի ունեցավ միջտարածաշրջանային առևտրային ուղիների զգալի ընդլայնում, նյութական ապրանքների փոխանակման ավելի մեծ բազմազանություն և ավելի մեծ բազմազանություն այն աղբյուրներում, որտեղից ստացվել են հիմնական նյութերը։

Գյուղական կյանք և սնունդ խմբագրել

Չնայած իր չափերին և մտածված քաղաքային դիզայնին, որոնք պատճենվում էին այլ կենտրոնների կողմից[90], Սան Լորենցոն և Լա Վենտան հիմնականում հանդիսավոր կենտրոններ էին, և օլմեկների մեծամասնությունը բնակվում էր Տաբասկոյի և Վերակրուսի գյուղերում, որոնք նման են ժամանակակից գյուղերին[91]։

Այս գյուղերը տեղակայված էին բլրի վրա և բաղկացած էին մի քանի իրարից անջատ տներից։ Խոնարհ տաճարը գուցե կապված է եղել մեծ գյուղերի հետ։ Անհատական բնակելի կացարանները բաղկացած կլինեն տնից, հովանոցից, և մեկ կամ մի քանի պահեստային փոսից (նկուղից)։ Մոտակա այգին օգտագործվում էր բուժիչ և խոհարարական խոտաբույսերի, ինչպես նաև փոքրիկ մշակաբույսերի համար, ինչպիսիք են տնական արևածաղիկները։ Մրգատու ծառեր, ինչպիսիք են ավոկադոն կամ կակաոն, հավանաբար առկա էին մոտակայքում։

Թեև գետափներն օգտագործվում էին ջրհեղեղի ժամանակա բերք տնկելու համար, հավանաբար, օլմեկները հավանաբար նույնպես գործածում էին ներմուծված կտրուկ-այրվող գյուղատնտեսությունը` անտառներն ու թփերը մաքրելու, ինչպես նաև հին դաշտերի ոչնչացումից հետո նոր դաշտեր տրամադրելու համար[92]։ Դաշտերը տեղակայված էին գյուղի սահմաններից դուրս և օգտագործվում էին եգիպտացորենի, լոբու, դդումի, կասավայի և քաղցր կարտոֆիլի համար։ Հիմք ընդունելով Տուխտլասի լեռների երկու գյուղերի հնագիտական հետազոտությունները՝ հայտնի է, որ ժամանակի ընթացքում եգիպտացորենի մշակումը ավելի ու ավելի կարևոր դարձավ օլմեկների համար, չնայած որ դիետան մնում էր բավականին բազմազան[93]։

Մրգերն ու բանջարեղենը համալրվել են մոտակա գետերի ձկներով, կրիաներով, օձերով և մոլախոտերով, իսկ ծովափնյա շրջաններում՝ ծովախեցգետիններով և խեցեմորթներով։ Թռչունները հասանելի էին որպես սննդի աղբյուրներ, ինչպիսիք էին վայրի խոզը, պարկամուկը, սկունսը, նապաստակները և, մասնավորապես, եղնիկը[94]։ Չնայած որսորդության և ձկնորսության լայն շրջանակին, Սան Լորենցոյի միջին հետազոտությունը ցույց տվեց, որ ընտելացված շունը կենդանական սպիտակուցի միակ ամենատարածված աղբյուրն է[95]։

Հնագիտական հետազոտությունների պատմություն խմբագրել

 
Կունց կացին, մ․թ․ա․ 1000-400 թվականներ, ժադեիդ, բարձրությունը: 31 սմ (123⁄16 դյույմ), լայնություն 16 սմ (65⁄16 դյույմ), Ամերիկյան բնական պատմության թանգարան (Վաշինգտոն ԿՇ, ԱՄՆ): Ժադե Կունց կացինը առաջին անգամ նկարագրվել է Ջորջ Կունցի կողմից 1890 թվականին։ Չնայած որ այն կացնի ձև ունի ներքևի ամբողջ երկայնքով, քիչ հավանական է, որ այս արտեֆակտը օգտագործվել է, բացառությամբ ծիսական նպատակներով: Ունենալով 28 սմ (11 դյույմ) բարձրություն, այն ամենամեծ ժադե քանդակն է երբևէ հայտնաբերված մեզոամերիկյան դարաշրջանում։

Օլմեկյան մշակույթը պատմաբաններին անհայտ էր մինչև 19-րդ դարի կեսերը։ 1869 թվականին մեքսիկական հնություն ունեցող ճանապարհորդներ Խոսե Մելգար ի Սերրանոն հրապարակեց տեղում գտնված առաջին օլմեկ հուշարձանի նկարագրությունը։ Այս հուշարձանը` վիթխարի գլուխը, որն այժմ կոչվում է Տրես Զապոտես Ա-ի հուշարձան - հայտնաբերվել է դեռևս 1850-ականների վերջին Վերակրուսի հացիենդայում անտառային հողերը մաքրող ֆերմերային աշխատողի կողմից։ Մարզում շրջագայելու ընթացքում իմանալով տարօրինակ գտածոյի մասին՝ Մելգար ի Սերրանոն առաջին անգամ այցելեց այս վայր 1862-ին, որպեսզի անձամբ ստուգի և ավարտին հասցնի մասնակիորեն բացահայտված քանդակի պեղումները։ Այդ վայրի հետագա այցելություններից մի քանի տարի անց հրապարակված օբյեկտի նրա նկարագրությունը ամենահին փաստաթուղթն է, որն այժմ հայտնի է որպես օլմեկյան մշակույթ[96]։

19-րդ դարի երկրորդ կեսին օլմեկյան արտեֆակտները, ինչպիսիք են Կունցի առանցքները (աջ), հայտնաբերվել և հետագայում ճանաչվել են որպես եզակի գեղարվեստական ավանդույթ։

Ֆրենս Բլոմը և Օլիվեր Լա Ֆարջը 1925-ի արշավախմբի ընթացքում կազմել են Լա Վենտա և Սան Մարտին Փաջապան հուշարձան 1-ի առաջին մանրամասն նկարագրությունները։ Այնուամենայնիվ, այն ժամանակ հնագետների մեծամասնությունը ենթադրում էր, որ օլմեկները Մայայի ժամանակակիցներ են. նույնիսկ Բլոմը և Լա Ֆարջը, իրենց խոսքով, «հակված էին դրանք վերագրել մայաների մշակույթին»[97]։

Սմիթսոնյան ինստիտուտից Մեթյու Սթիրլինգը անցկացրեց օլմեկյան վայրերի առաջին մանրամասն գիտական պեղումները 1930-ականներին և 1940-ականներին։ Սթիրլինգը, արվեստի պատմաբան Միգել Կովարուբիասի հետ միասին, համոզված էր, որ օլմեկները նախորդում են հայտնի այլ մեզոամերիկյան քաղաքակրթությունների[98]։

Ի տարբերություն Սթիրլինգի, Կովարուբիասը և Ալֆոնսո Կասոն, այնուամենայնիվ, մայանագետներ Ջ․ Էրիկ Թոմսոնը և Սիլվանուս Մորլին վիճում էին օլմեկյան արտեֆակտների համար դասական դարաշրջանի ամսաթվերի օգտին։ Օլմեկի ժամանակագրության հարցը ծագել է 1942 թվականին Տուխտլա Գուտյերեզի համաժողովում, որտեղ Ալֆոնսո Կասոն հայտարարեց, որ օլմեկները մեզոամերիկայում «մայր մշակույթ»-ն են ("cultura madre")[99]:

Գիտաժողովից կարճ ժամանակ անց, ռադիոածխածնային ուսումնասիրությունն ապացուցեց օլմեկ քաղաքակրթության հնությունը, չնայած որ «մայր մշակույթի» հարցը լուրջ քննարկումների տեղիք տվեց նույնիսկ 60 տարի անց[100]։

Ստուգաբանություն խմբագրել

«Օլմեկ» անվանումը նշանակում է «ռետինե ժողովուրդ»՝ Ացտեկների լեզվով, և այն ացտեկ անունն էր կրում այն մարդկանց համար, ովքեր ապրում էին Պարսից ծոցի ցածրադիր վայրերում 15-րդ և 16-րդ դարերում՝ օլմեկյան մշակույթի անհետացումից մոտ 2000 տարի անց։ «Ռետինե ժողովուրդ» տերմինը վերաբերում է հնագույն սովորությանը՝ ներառյալ հին օլմեկներից մինչև ացտեկներ, որոնք կաթնահյութ են արդյունահանել ռետինե փայտից, տարածքում գտնվող ռետինե ծառից։ Տեղական խաղողի հյութը՝ սպիտակ իպոմեան, այնուհետև խառնվեց այս կաթնահյութի հետ, որպեսզի ռետին ստեղծվի մ.թ.ա. 1600 թվականին[101]։

Այնուամենայնիվ, ժամանակակից գիտնականներն ու հնագետները, սխալմամբ, կիրառել էին «օլմեկ» անունը երկրի հենց սրտում նոր հայտնաբերված ավերակների և արտեֆակտների վրա, մինչ պարզ դարձավ, որ դրանք չեն ստեղծվել մարդկանց կողմից, ում ացտեկները գիտեին որպես «Օլմեկ», այլ մշակույթի, որը 2000 տարի ավելի հին էր։ Չնայած սխալ ինքնությանը, անունը մնացել է[102]։

Հայտնի չէ, թե ինչ անուն են օգտագործում իրենց համար հին օլմեկները. որոշ ավելի ուշ մեզոամերիկյան նկարագրություններ, հավանաբար, վերաբերում են հին օլմեկներին որպես «Թամոանչան»։ Ժամանակակից տերմինը, որը երբեմն օգտագործվում է օլմեկյան մշակույթում, տենոկելոմն (tenocelome) է, ինչը նշանակում է «յագուարի բերան»[103]։

Այլընտրանքային ծագման շահարկումներ խմբագրել

Մասամբ այն պատճառով, որ օլմեկները ստեղծեցին առաջին մեզոամերիկյան քաղաքակրթությունը, և մասամբ այն պատճառով, որ դրանց մասին քիչ բան է հայտնի (համեմատած, օրինակ, մայաների կամ ացտեկների հետ), մի շարք առաջարկություններ արվեցին օլմեկների այլընտրանքային ծագման վերաբերյալ։ Չնայած այս ենթադրություններից ոմանք, մասնավորապես այն տեսությունը, որ օլմեկները աֆրիկյան ծագում ունեն, տարածված էր Իվան վան Սերտիմայի «Նրանք եկան Կոլումբուսից առաջ» գրքում, լայնորեն հայտնի դարձավ ժողովրդական մշակույթում։ Դրանք արժանահավատ չեն համարվում մեզոամերիկացի հետազոտողների և գիտնականների ճնշող մեծամասնության կողմից, որոնք դա մերժում են որպես զանգվածային մշակույթի կեղծ գիտելիք[104]։

Պատկերասրահ խմբագրել

  •  
    Վիթխարի գլուխ
  •  
    Օլմեկյնա գլուխ N 1, մ․թ․ա․ 1200–900 թվականներ
  •  
    Օլմեկյան մարդու կերպար, մ․թ․ա․ 1200–1000 թվականններ
  •  
    էլ Ազուզուլի «զույգերը», մ․թ․ա․ 1200-900 թվականներ
  •  
    Թռչնի նավ, մ․թ․ա․ 12-ից 9-րդ դարեր
  •  
    Երեք գործիքներ, օլմեկյան ծիսական իրեր
  •  
    Օլմեկյան մարդանման յագուար
  •  
    Օլմեկյան ոճի շիշ, ենթադրաբար Լա Բոկասից, մ.թ․ա. 1100-800 թվականներ
  •  
    Օլմեկյան ժադե դիմակ
  •  
    Օլմեկյան ոճի պատկեր Ջուխտլաուակա քարանձավից
  •  
    Օլմեկ երեխայի կերպար մ․թ․ա․ 1200-900 թվականներ
  •  
    Օլմեկյան ոճի խորաքանդակ «Էլ Ռեյ» Չալկատզինգոյից

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Diehl, Richard A. (2004). The Olmecs : America's First Civilization. London: Thames and Hudson. էջեր 9–25. ISBN 0-500-28503-9.
  2. ↑ See Pool (2007) p. 2. Although there is wide agreement that the Olmec culture helped lay the foundations for the civilizations that followed, there is disagreement over the extent of the Olmec contributions, and even a proper definition of the Olmec "culture". See "Olmec influences on Mesoamerican cultures" for a deeper treatment of this question.
  3. ↑ See, as one example, Diehl, p. 11.
  4. ↑ See Diehl, p. 108 for the "ancient America" superlatives. The artist and archaeologist Miguel Covarrubias (1957) p. 50 says that Olmec pieces are among the world's masterpieces.
  5. ↑ Olmecas (n.d.). Think Quest. Retrieved 20 September 2012, from link Արխիվացված 24 Հոկտեմբեր 2012 Wayback Machine
  6. ↑ Coe (1968) p. 42
  7. ↑ Dates from Pool, p. 1. Diehl gives a slightly earlier date of 1500 BCE (p. 9), but the same end-date. Any dates for the start of the Olmec civilization or culture are problematic as its rise was a gradual process. Most Olmec dates are based on radiocarbon dating (see e.g. Diehl, p. 10), which is only accurate within a given range (e.g. ±90 years in the case of early El Manati layers), and much is still to be learned concerning early Gulf lowland settlements.
  8. ↑ Richard A Diehl, 2004, The Olmecs – America's First Civilization London: Thames & Hudson, pp. 25, 27.
  9. ↑ Diehl, 2004: pp. 23–24.
  10. ↑ Beck, Roger B.; Linda Black; Larry S. Krieger; Phillip C. Naylor; Dahia Ibo Shabaka (1999). World History: Patterns of Interaction. Evanston, IL: McDougal Littell. ISBN 0-395-87274-X.
  11. ↑ Pool, pp. 26–27, provides a great overview of this theory, and says: "The generation of food surpluses is necessary for the development of social and political hierarchies and there is no doubt that high agricultural productivity, combined with the natural abundance of aquatic foods in the Gulf lowlands supported their growth."
  12. ↑ Pool, p. 151.
  13. ↑ Diehl, p. 132, or Pool, p. 150.
  14. ↑ 14,0 14,1 Pool, p. 103.
  15. ↑ Susan Toby Evans, David L. Webster, eds, Archaeology of Ancient Mexico and Central America: An Encyclopedia. Routledge, 2013 1136801855 p. 315
  16. ↑ Diehl, p. 9.
  17. ↑ Coe (1967), p. 72. Alternatively, the mutilation of these monuments may be unrelated to the decline and abandonment of San Lorenzo. Some researchers believe that the mutilation had ritualistic aspects, particularly since most mutilated monuments were reburied in a row.
  18. ↑ Pool, p. 135. Diehl, pp. 58–59, 82.
  19. ↑ Diehl, p. 9. Pool gives dates 1000 BCE – 400 BCE for La Venta.
  20. ↑ Pool, p. 157.
  21. ↑ Pool, p. 161–162.
  22. ↑ Diehl, p. 82. Nagy, p. 270, however, is more circumspect, stating that in the Grijalva river delta, on the eastern edge of the heartland, "the local population had significantly declined in apparent population density ... A low-density Late Preclassic and Early Classic occupation . . . may have existed; however, it remains invisible."
  23. ↑ Quote and analysis from Diehl, p. 82, echoed in other works such as Pool.
  24. ↑ Vanderwarker (2006) pp. 50–51
  25. ↑ Coe (2002), p. 88.
  26. ↑ 26,0 26,1 Coe (2002), p. 62.
  27. ↑ Coe (2002), p. 88 and others.
  28. ↑ Pool, p. 105.
  29. ↑ Pool, p. 106. Diehl, pp. 109–115.
  30. ↑ Pool, pp. 106–108, 176.
  31. ↑ Diehl, p. 111.
  32. ↑ Pool, p. 118; Diehl, p. 112. Coe (2002), p. 69: "They wear headgear rather like American football helmets which probably served as protection in both war and in the ceremonial game played…throughout Mesoamerica."
  33. ↑ Grove, p. 55.
  34. ↑ Pool, p. 107.
  35. ↑ In particular, Williams and Heizer (p. 29) calculated the weight of San Lorenzo Colossal Head 1 at 25.3 short tons, or 23 tonnes. See Scarre. pp. 271–274 for the "55 tonnes" weight.
  36. ↑ See Williams and Heizer for more detail.
  37. ↑ Scarre. Pool, p. 129.
  38. ↑ Diehl, p. 119.
  39. ↑ Wiercinski, A. (1972). "Inter-and Intrapopulational Racial Differentiation of Tlatilco, Cerro de Las Mesas, Teothuacan, Monte Alban and Yucatan Maya," XXXIX Congreso Intern. de Americanistas, Lima 1970, 1, 231–252.
  40. ↑ Karl Taube, for one, says "There simply is no material evidence of any Pre-Hispanic contact between the Old World and Mesoamerica before the arrival of the Spanish in the sixteenth century.", p. 17.
    • Davis, N. Voyagers to the New World, University of New Mexico Press, 1979 0-8263-0880-5
    • Williams, S. Fantastic Archaeology, University of Pennsylvania Press, 1991 0-8122-1312-2
    • Feder, K.L. Frauds, Myths, and Mysteries. Science and Pseudoscience in Archaeology 3rd ed., Trade Mayfield 0-7674-0459-9
  41. ↑ Mexico South, Covarrubias, 1946
  42. ↑ 42,0 42,1 Ortiz de Montellano, et al. 1997, p. 217
  43. ↑ Haslip-Viera, Gabriel: Bernard Ortiz de Montellano; Warren Barbour Source "Robbing Native American Cultures: Van Sertima's Afrocentricity and the Olmecs," Current Anthropology, 38 (3), (Tun., 1997), pp. 419–441
  44. ↑ Diehl, Richard A. (2004). The Olmecs: America's First Civilization. London: Thames and Hudson. էջ 112. ISBN 0-500-28503-9.
  45. ↑ Milliken, William M. "Pre-Columbian Jade and Hard Stone." The Bulletin of the Cleveland Museum of Art 36, no. 4 (April 1949): 53–55. Accessed 17 March 2018.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 Miller, Mary Ellen. "The Art of Mesoamerica From Olmec to Aztec." Thames & Hudson; 4th edition (20 October 2006).
  47. ↑ "University of East Anglia collections", Artworld
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 The British Museum. "Olmec Stone Mask." Smarthistory.com.
  49. ↑ See Pool, pp. 179–242; Diehl, pp. 126–151.
  50. ↑ Stefan Lovgren, Ancient City Found in Mexico; Shows Olmec Influence. National Geographic News, 26 January 2007
  51. ↑ For example, Diehl, p. 170 or Pool, p. 54.
  52. ↑ Flannery et al. (2005) hint that Olmec iconography was first developed in the Tlatilco culture.
  53. ↑ See for example Reilly; Stevens (2007); Rose (2007). For a full discussion, see Olmec influences on Mesoamerican cultures.
  54. ↑ See Carlson for details of the compass.
  55. ↑ Covarrubias, p. 27.
  56. ↑ Taube (2004), p. 122.
  57. ↑ As one example, see Joyce et al., "Olmec Bloodletting: An Iconographic Study".
  58. ↑ See Taube (2004), p. 122.
  59. ↑ Pool, p. 139.
  60. ↑ Ortiz et al., p. 249.
  61. ↑ Pool, p. 116. Joralemon (1996), p. 218.
  62. ↑ See Pohl et al. (2002).
  63. ↑ «Writing May Be Oldest in Western Hemisphere». New York Times. 2006 թ․ սեպտեմբերի 15. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 30-ին. «A stone slab bearing 3,000-year-old writing previously unknown to scholars has been found in the Mexican state of Veracruz, and archaeologists say it is an example of the oldest script ever discovered in the Americas.»
  64. ↑ «'Oldest' New World writing found». BBC. 2006 թ․ սեպտեմբերի 14. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 30-ին. «Ancient civilisations in Mexico developed a writing system as early as 900 BC, new evidence suggests.»
  65. ↑ «Oldest Writing in the New World». Science. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 30-ին. «A block with a hitherto unknown system of writing has been found in the Olmec heartland of Veracruz, Mexico. Stylistic and other dating of the block places it in the early first millennium before the common era, the oldest writing in the New World, with features that firmly assign this pivotal development to the Olmec civilization of Mesoamerica.»
  66. ↑ Pohl et al. (2002).
  67. ↑ Skidmore. These prominent proponents include Michael D. Coe, Richard A. Diehl, Karl Taube, and Stephen D. Houston.
  68. ↑ Bruhns, et al.
  69. ↑ "Mesoamerican Long Count calendar & invention of the zero concept" section cited to Diehl, p. 186.
  70. ↑ Haughton, p. 153. The earliest recovered Long Count dated is from Monument 1 in the Maya site El Baúl, Guatemala, bearing a date of 37 BCE.
  71. ↑ Miller and Taube (1993) p. 42. Pool, p. 295.
  72. ↑ Ortiz C.
  73. ↑ See Filloy Nadal, p. 27, who says "If they [the balls] were used in the ballgame, we would be looking at the earliest evidence of this practice".
  74. ↑ Coe (1968) p. 121.
  75. ↑ Campbell & Kaufman (1976), pp. 80–89. For example, the words for "incense", "cacao", "corn", many names of various fruits, "nagual/shaman", "tobacco", "adobe", "ladder", "rubber", "corn granary", "squash/gourd", and "paper" in many Mesoamerican languages seem to have been borrowed from an ancient Mixe–Zoquean language.
  76. ↑ Wichmann (1995).
  77. ↑ 77,0 77,1 Wichmann, Beliaev & Davletshin, (in press Sep 2008).
  78. ↑ See Pool, p. 6, or Diehl, p. 85.
  79. ↑ Diehl, p. 106. See also J. E. Clark, p. 343, who says "much of the art of La Venta appears to have been dedicated to rulers who dressed as gods, or to the gods themselves".
  80. ↑ Diehl, p. 106.
  81. ↑ Diehl, pp. 103–104.
  82. ↑ See, for example, Cyphers (1996), p. 156.
  83. ↑ See Santley, et al., p.4, for a discussion of Mesoamerican centralization and decentralization. See Cyphers (1999) for a discussion of the meaning of monument placement.
  84. ↑ See Cyphers (1999) for a more detailed discussion.
  85. ↑ Serra Puche et al., p. 36, who argue that "While Olmec art sometimes represents leaders, priests, and possibly soldiers, it is difficult to imagine that such institutions as the army, priest caste, or administrative-political groups were already fully developed by Olmec times." They go on to downplay the possibility of a strong central government.
  86. ↑ Pool, p. 20.
  87. ↑ Pool, p. 164.
  88. ↑ Pool, p. 175.
  89. ↑ Hirth, Kenneth; Cyphers, Ann; Cobean, Robert; De León, Jason; Glascock, Michael D. (2013). «Early Olmec obsidian trade and economic organization at San Lorenzo». Journal of Archaeological Science. 40 (6): 2784–2798. doi:10.1016/j.jas.2013.01.033.
  90. ↑ «Chiapa de Corzo Archaeological Project». Brigham Young University. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 18-ին.
  91. ↑ Except where otherwise (foot)noted, this Village life and diet section is referenced to Diehl (2004), Davies, and Pope et al.
  92. ↑ Pohl.
  93. ↑ VanDerwarker, p. 195, and Lawler, Archaeology (2007), p. 23, quoting VanDerwarker.
  94. ↑ VanDerwarker, pp. 141–144.
  95. ↑ Davies, p. 39.
  96. ↑ See translated excerpt from Melgar y Serrano's original 1869 report, reprinted in Adams (1991), p. 56. See also Pool (2007), pp. 1, 35 and Stirling (1968), p. 8.
  97. ↑ Quoted in Coe (1968), p. 40.
  98. ↑ Coe (1968), pp. 42–50.
  99. ↑ "Esta gran cultura, que encontramos en niveles antiguos, es sin duda madre de otras culturas, como la maya, la teotihuacana, la zapoteca, la de El Tajín, y otras" ("This great culture, which we encounter in ancient levels, is without a doubt mother of other cultures, like the Maya, the Teotihuacana, the Zapotec, that of El Tajin, and others".) Caso (1942), p. 46.
  100. ↑ Coe (1968), p. 50.
  101. ↑ Rubber Processing, MIT.
  102. ↑ Diehl, p. 14.
  103. ↑ The term "tenocelome" is used as early as 1967 by George Kubler in American Anthropologist, v. 69, p. 404.
  104. ↑ See Grove (1976) or Ortiz de Montellano (1997).
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Օլմեկներ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Օլմեկներ&oldid=9492563» էջից