Վիքիպեդիա

Քաղաքակրթությունների բախում

գիրք

Քաղաքակրթությունների բախում (անգլ.՝ Clash of Civilization)՝ տեսություն, համաձայն որի մարդկանց մշակութային ինքնությունը և կրոնական ինքնությունը կդառնան հակամարտությունների գլխավոր և առաջնային պատճառը հետսառըպատերազմյան ժամանակահատվածում։ Տեսության հեղինակն է Սամուել Ֆ. Հանթինգթոն, որը նա սկզբնապես ներկայացրել է 1992 թվականին Ամերիկյան ձեռնարկատիրական ինստիտուտում (անգլ.՝ American Enterprise Institute) կարդացած դասախոսության ժամանակ[1]։ Հանթինգթոնն այդ գաղափարը զարգացրեց «Արտաքին հարաբերություններ» (անգլ.՝ Foreign Affairs) ամսագրում 1993 թվականի լույս տեսած հոդվածում, որ վերնագրված էր «Քաղաքակրթությունների բախում»[2]։ Վերջինս այս հոդվածով հակադարձում էր իր նախկին աշակերտ Ֆրենսիս Ֆուկոյամայի «Մարդկության պատմության ավարտը և վերջին մարդը» (անգլ.՝ The End of History and the Last Man) գրքին։ Հետագայում Հանթինգթոնը այս թեզիսը ավելի ընդլայնեց 1996 թվականին հրատարակված «Քաղաքակրթությունների բախում և աշխարհակարգի վերաձևում» գրքում (անգլ.՝ The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order): Այս արտահայտությունն ավելի վաղ օգտագործվել էր Ալբեր Քամյուի[3] և Բերնար Լուիսի կողմից։ Վերջինս օգտագործել էր այդ արտահայտությունը «Ամենամսյա Ատլանտիկ» (անգլ.՝ The Atlantic Monthly) ամսագրում 1990 թվականին լույս տեսած «Մուսուլմանական մոլեգնության արմատները»(անգլ.՝ The Roots of Muslim Rage) հոդվածում[4]։ Այս արտահայտությունը առաջացել է «մշակութային բախում» եզրույթից, որն օգտագործվում էր դեռևս գաղութարարության շրջանում, որն անվանվում է նաև «Լավ դարաշրջան» (ֆր.՝ Belle Époque)[5]:

Քաղաքակրթությունների բախում և աշխարհակարգի վերաձևում
The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order
ՀեղինակՍամուել Ֆիլիփս Հանթինգթոն
Տեսակգրավոր աշխատություն և տեսություն
Ժանրգծանկար և international politics?
Թեմահասարակական գիտություններ
Բնօրինակ լեզուանգլերեն
Էջեր554, 318 և 286
Երկիր ԱՄՆ
ՀրատարակիչSimon & Schuster
Հրատարակման տարեթիվ1996
ԳՄՍՀ0-684-84441-9
OCLC38269418
 Clash of civilizations Վիքիպահեստում

Ակնարկ խմբագրել

 
Սամուել Ֆիլիփս Հանթինգթոն (2004 թվականի Համաշխարհային տնտեսական ֆորում)

Հանթինգթոնը հանգել է այս մոտեցմանը հետսառըպատերազմյան ժամանակաշրջանի և համաշխարհային քաղաքականության բնույթի վերաբերյալ բազմաթիվ տեսությունների ուսումնասիրության արդյուքնում։ Որոշ տեսաբաններ և գրողներ վիճարկում են, որ մարդու իրավունքները, ազատական ժողովրդավարությունը և կապիտալիստական ազատ շուկայական տնտեսությունը դարձել են ժողովուրդների գաղափարական միակ այլընտրանքը Սառը պատերազմի ավարտից հետո։ Մասնավորապես Ֆրենսիս Ֆուկոյաման նշում է, որ աշխարհը հասել է պատմության վերջին։ Հանթինգթոնը հավատացած էր, որ չնայած գաղափարախոսությունների դարաշրջանը ավարտվել է, աշխարհը վերադարձել է բնականոն պետական հարաբերություններին, որում առկա է մշակութային հակամարտություն։ Շարուանկելով զարգացնել գաղափարը՝ նա ներկայացնում է, որ ապագայում հակամարտությունների առանցքը պետք է ձևավորվի մշակութային հիմքով[6]։ Որպես հավելում նա եզրակացնում է, որ տարբեր քաղաքակրթությունների հայեցակարգը, որպես մշակութային ինքնության բարձրակետ, կդառնա ավելի ու ավելի օգտակար հնարավոր հակամարտությունների պատճառների վերլուծության համար։ 1993 թվականի հոդվածում Հանթինգթոնը գրում է. «Քաղաքակրթությունների բախու՞մ»։ Իսկ հոդվածի վերջում անդրադառնում.

  Սա քաղաքակրթությունների միջև կոնֆլիկտների ցանկալիությանը նպաստելու համար չէ։ Սա պատկերավոր տեսություններ առաջ քաշելու համար է, թե ինչի նման կլինի ապագան[2]։  

Ավելին, քաղաքակրթությունների բախումը, ըստ Հանթինգթոնի, հենց պատմության զարգացումն է։ Անցյալում մարդկության պատմությունը գլխավորապես պայքար էր միապետների միջև, պետությունների և գաղափարախոսությունների միջև, որոնք ընթանում էին Արևմտյան քաղաքակրթության մեջ։ Բայց Սառը պատերազմի ավարտից հետո աշխարհաքաղաքականությունը թևակոխեց նոր փուլ, որում ոչ Արևմտյան քաղաքակրթությունները այլևս Արևմտյան քաղաքակրթության լուռ կրողները չեն, այլ դարձել են նոր կարևոր խաղացողներ մարդկության պատմությունը առաջ մղելու համար[7]։

Գլխավոր քաղաքակրթությունները ըստ Հանթինգթոնի խմբագրել

 
Քաղաքակրթությունների բախումն ըստ Հանթինգոնի[8]:

Հանթիգթոնը աշխարհը բաժանում է ըստ «գլխավոր քաղաքակրթությունների» հետևյալ կերպ.

Քաղաքակրթական բախման Հանթինգթոնի տեսությունը խմբագրել

Ռուսաստանը և Հնդկաստանը Հանթինգթոնը համարում է «ճոճվող քաղաքակրթություններ» (անգլ.՝ 'swing civilizations'): Օրինակ Ռուսաստանը բախվում է մուսուլման էթնիկ խմբերի հետ հարավային սահմանի երկայնքով (օրինակ Չեչնիան), բայց, ըստ Հանգթիգթոնի, համագործակցում է Իրանի հետ՝ խուսափելու համար մուսուլման-ուղղափառ հետագա բախումներից Հարավային Ռուսաստանում։ Հանթինգթոնը նշում է, որ ձևավորվում է չին-իսլամական կապ, որում Չինաստանը ավելի սերտ կհամագործակցի Իրանի և Պակիստանի հետ։ Հանթինգթոնը նաև փաստում է, որ քաղաքակրթական հակամարտությունները մասնավորապես կառաջանան իսլամական և ոչ իսլամական քաղաքակրթությունների մեջ՝ ձևավորելով «արյունոտ սահմաններ» (անգլ.՝ "bloody borders") իսլամադավան և ոչ իսլամադավան քաղաքակրթությունների միջև։ Դրա վաղ դրսևորում է համարում Օսմանյան կայսրության ներխուժումները Արևելյան Եվրոպա։ Հանթինգթոնը նաև հավատացած է, որ հակամարտությանը նպաստող քրիիստոնեական և իսլամական գործոններն այն են, որ երկու կրոններն էլ.

  • քարոզչական կրոններ են, որոնք հակասում են միմյանց,
  • տիեզերական, «ամեն ինչ կամ ոչինչ» կրոններ են, որոնք պնդում են, որ միայն իրենց հավատքն է ճշմարիտ,
  • աստվածաբանական կրոններ են. արժեքները և հավատքները ներկայացնում են մարդկային գոյի նպատակները,
  • կրոններ են, որոնք առանց կրոն մարդկանց ընկալում են որպես կրոնական հիմնարար արժեքները խախտող էակներ, որոնք ծնում են անհանդուրժողականաություն։

Ամենավերջին գործոնները, որոնք նպաստում են Արևմուտք-իսլամ բախմանը,-նշում է Հանթիգթոնը,- իսլամական վերածնունդն է և իսլամի ժողովրդագրական պայթյունը՝ համախմբված արևմտյան ունիվերսալիզմի հետ, որը տեսակետ է, որ բոլոր քաղաքակրթությունները պետք է ընդունեն արևմտյան արժեքները, որն էլ հրահրում է իսլամական ֆունդամենտալիստներին։ Այս պատմական և ժամանակակից գործոնների համախումբը Հանթինգթոնը առավել մանրամասն ներկայացրել է 1996 թվականին հրատարակված գրքում։ Հիզբ ութ-Թհարիր քաղաքական կուսակցությունը կրկնել է Հանթինգթոնի այս դիրքորոշումը «Քաղաքակթությունների բախման անխուսափելիություն» (անգլ.՝ The Inevitability of Clash of Civilisation) գրքում[10]։

Քաղաքակրթությունների բախման պատճառներ խմբագրել

Հանթինգթոնը նշում է հինգ պատճառ, թե քաղաքակրթությունները ինչի համար են բախվելու.

  1. Քաղաքակրթությունների միջև կան հիմնարար տարբերություններ. դրանք իրարից առանձնացվում են պատմության, լեզվի, մշակույթի, ավանդույթի և կրոնի միջոցով։ Այս էական տարբերությունները ձևավորվել են բազում դարերի ընթացքում, ինչը նշանակում է, որ արագ չեն հեռանա։
  2. Աշխարհը դառնում է ավելի փոքր։ Որպես արդյունք փոխշփումները ակտիվանում են, որն էլ նպաստում է քաղաքակրթական գիտակցության աճին. սա տեղեկացվածությունն է այլ քաղաքակրթությունների մասին, որի արդյուքնում ի հայտ են գալիս նմանությունները և տարբերությունները։
  3. Սոցիալական փոփոխությունների և տնտեսական արդիականացման շնորհիվ մարդիկ կտրվում են իրենց տեղային ինքնությունից։ Այս բացը լրացնում է կրոնը, որը հիմք է հանդիսանում ինքնության համար, և որը դուրս է գալիս պետությունների սահմաններից և միավորում է քաղաքակրթություններին։
  4. Քաղաքակրթական գիտակցության աճը ամրապնդվում է Արևմուտքի երկակի դերի միջոցով։ Մի կողից Արևմուտքը հզորության գագաթնակետին է։ Միաժամանակ արմատներին վերադառնալու երևությը առկա է ոչ արևմտյան քաղաքակրթությունների մոտ։ Հզորության գագաթնակետին գտնվող Արևմուտքը հակադրվում է ոչ արևմտյան քաղաքակրթություններին , որոնք ունեն աճող ցանկություն, կամք և ռեսուրսներ աշխարը ոչ արևմտյան ձևով կերտելու համար։
  5. Մշակութային առանձնահատկությունները և տարբերությունները ավելի կայուն են և հետևաբար ավելի դժվար է հասնել փոխզիջումների և լուծումների, քան քաղաքական կամ տնտեսական խնդիրների դեպքում։
  6. Տնտեսական տարածաշրջայնացումը աճում է։ Տնտեսական տարածաշրջայնացման հաջողությունը կամրապնդի քաղաքակրթական ինքնագիտակցությունը։

Արևմուտքն ընդդեմ մնացյալին խմբագրել

Հանթինգթոնը նշում է, որ ապագայում հակամարտությունը Արևմտյան և ոչ Արևմտյան քաղաքակրթությունների միջև միտումներ ունի դառնալու աշխարհաքաղաքականության կենտրոնական առանցքը։ Երևույթը Կիշոր Մահբուբանին բնորոշել է որպես հակամարտություն «Արևմուտքի և մնացյալի միջև» (անգլ.՝ the conflict between "the West and the Rest"): Նա նշում է գործողությունների երեք համալիր, որ ոչ արևմտյան քաղաքակրթությունները կարող են օգտագործել Արևմտյան պետությունների դեմ[11].

  1. Ոչ Արևմտյան պետությունները կարող են ձգտել հասնելու մեկուսացման, որպեսզի պահեն իրենց սեփական արժեհամակարգը և պաշտպանվեն արևմտյան ներխուժումից։ Այնունամենայիվ, առարկում է Համիլթոնը, պետությունների այսպիսի վարքագծի գինը կարող է արժենալ չափազանց թանկ, և քիչ թվով պետություններ կարող են դա իրականացնել։
  2. Համաձայն այն տեսության, որ եթե բոլորն անում են, ուրեմն ճիշտ է (անգլ.՝ band-wagoning theory ), ոչ արևմտյան պետությունները կարող են հետևել միմյանց և ընդունել արևմտյան արժեքները։
  3. Ոչ արևմտյան պետությունները կարող են ջանալ Արևմուտքին հավասարակշռել արդիականացման միջոցով։ Նրանք կարող են զարգացնել տնտեսական և ռազմական ուժը և համագործակցել այլ ոչ արևմտյան պետությունների հետ։ Հանթինգթոնը հավատացած է, որ ոչ արևմտյան պետությունների աճող հզորությունը կստիպի Արևմուտքին ավելի լավ հասկանալ այլ քաղաքակրթություններին բնորոշ մշակութային հիմքերը։ Հետևաբար, Արևմտյան քաղաքակրթությունը կդադարի ընկալվել որպես տիեզերական քաղաքակրթություն, իսկ այլ քաղաքակրթություններն էլ կսովորեն համատեղ ապրել և միավորվել ապագա աշխարհը կերտելու համար։

Արդիականացում, Արևմտականացում և «մասնատված պետություններ» խմբագրել

Հանթինգթոնի գաղափարների քննադատները իրենց քննադատություն տարածում են նաև ավանդական մշակույթի և ժամանակավոր բարենորոգիչների վրա, որոնք ցանկանում են արդիականացվել առանց ընդունելու Արևմտյան մշակութային արժեհամակարգը։ Այս քննադատները երբեմն պնդում են, որ արդիականացվելու համար անհրաժեշտ է մեծապես դառնալ արևմտականացված, որ արդյունքում էլ լարվածությունը Արևմուտքի նկատմամբ կնվազի։ Ճապոնիան, Չինաստանը և «Ասիական չորս վագրերը» շատ առումներով արդիականացվել են, բայց պահել են իրենց ավանդական և ավտորիտար հասարակությունները, որն էլ նրանց առանձնացնում է Արևմուտքից։ Այս պետություններից որոշները արդեն բախվել են Արևմուտքի հետ, որոշները՝ ոչ։ Ոչ արևմտյան պետության վառ օրինակ է Ռուսաստանը՝ ուղղափառ քաղաքակրթության կենտրոնը։ Հանթինգթոնը նշում է, որ Ռուսաստանը, իհարկե, ոչ արևմտյան պետություն է, չնայած այն շատ առումներով կիսում է ժամանակակից Արևմուտքի մշակութային ժառանգությունը։ Արևմուտքը ուղղափառ քրիստոնեական երկրներից տարբերվում է Վերածնունդի, Բողոքական բարեփոխման, Լուսավորության դարաշրջանի փորձառությամբ։

Հանթինգթոնը այլ քաղաքակրթություններին միանալ ձգտող պետություններին անվանում է մասնատված պետություններ (անգլ.՝ "torn countries" ): Թուրքիան, որի կառավարութունը 1920-ական թվականներից ի վեր շարունակաբար ձգտել է արևմտականցնել երկիրը, ասվածի լավագույն օրինակն է։ Թուրքիայի պատմությունը, մշակույթը և ավանդույթները ձևավորվել են իսլամական քաղաքակրթությունից, բայց թուրքական վերնախավը, Մուստաֆա Քեմալից սկսած, ով ստանձնել էր իշանությունը որպես Թուրքիայի առաջին նախագահ 1923 թվականին, ներդրեց արևմտյան ինստիտունտները և հագուստը, միացավ ՆԱՏՕ-ին և մինչ այժմ ձգտում է միանալ Եվրոպական Միությանը։

Հանթինգթոնը Ռուսաստանին և Մեքսիկային ևս համարում է «մասնատված» (անգլ.՝ torn ): Այս առումով առանձնացնում է նաև Ավստրալիան, որը Արևմտյան քաղաքակրթական ժառանգության կրողն է, բայց տնտեսական ներգրավվածությամբ շատ մոտ է Ասիային։

Հանթինգտոնը առաջարկում է երեք պահանջներ, որոնք պետք է իրականացնի մշակութային առումով մասնատված պետությունը իր քաղաքակրթական ինքնությունը վերասահմանելու համար.

  1. Քաղաքական և տնտեսական վերանախավը պետք է աջակցի այդ շարժմանը։
  2. Հանրությունը պետք է ունենա համապատասխան կամք այդ վերասահմանումը ընդունելու համար։
  3. Այն քաղաքակրթության վերնախավը, որին մշակութապես մասնատված պետությունը ձգտում է միանալ, պետք է միանա այդ պետությանը։

Գիրքը պնդում է, որ նման պետությունների քաղաքակրթական ինքնության վերասահմանման ձախողման գլխավոր պատճառը երրորդ պահանջի չիրականացումն է։ Այսպես, եթե Թուրքիան դառնար ԵՄ անդամ, արևմտականացման կողմնակիցների թիվը երկրում կտրուկ կավելանար։ Այդ առումով ԵՄ նախարար Եգեմեն Բագիսը ասել է. «Սա այն է, ինչ Եվրոպան պետք է անի. նրանք պետք է ասեն, որ երբ Թուրքիան իրականացնի իր առձև դրված պահանջները, կդառնա ԵՄ անդամ։ Այդ ժամանակ մենք ձեռք կբերենք թուրքական հանրային կարծիքի աջակցությունը մեկ օրում»[12]։ Եթե դա տեղի ունենար, այն կդառնար քաղաքակրթական ինքնության վերասահմանման առաջին դեպքը։

Քննադատություն խմբագրել

Հանթինգթոնը դարձավ քննադատության թիրախ տարբեր գիտնականների կողմից, որոնք էմպիրիրկ ձևով, պատմականորեն, տրամաբանորեն կամ գաղափարապես հակադրվում էին նրա առաջ քաշած պնդումներին[13][14][15][16]։ Գիտահանրամատչելի գրականության մեջ ևս քննադատվեցին նրա մոտեցումները։ Օրինակ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ամարթյա Սենը իր «Ինքնություն և բռնություն. Ճակատագրի պատրանք» գրքում հաստատակամորեն հերքում է քաղաքակրթությունների բախման անխուսափելիության Հանթինգթոնի գաղափարը։ Նա նշում է, որ բռություն առաջանում է այն դեպքում, երբ անհատները միմյանց դիտարկում են որպես նույն պատկանելությունն ունեցող և հակադրվում են այլ պատկանելություն ունեցղողներին[17] -->[18]: Փոլ Բերմանը 2003 թվականին հրատարակված իր «Ահաբեկություն և ազատականություն» (անգլ.՝ Terror and Liberalism) գրքում նշում է, որ ներկա ժամանակահատվածում մշակութային սահմաններ գոյություն չունեն. չկա ո՛չ իսլամական, ո՛չ արևմտյան քաղաքակրթություն։ Ցույց տալու համար տարբեր կրոններ ունեցող պետությունների միջև լավ հարաբերություներ ստեղծելու հնարավորությունը, նա օրինակ է բերում ԱՄՆ-ին և Սաուդյան Արաբիային.[19]:

Էդվարդ Սեյդը Հանթինգթոնի տեսությանը անդրադարձավ իր «Արհամարհանքի բախում» հոդվածում[20]։ Սեյդը հակադարձում է, որ Հանթինգթոնի մոտeցման մեջ հաշվի չի առվում մշակութային փոխգործակցությունը և փոխկապակցվածությունը։ Նա նաև նշում է, որ քաղաքակրթությունների բախման տեսությունը ռասիզմի անթույլատրելի դրսևորման օրինակ է՝ ուղղված արաբների և մուսուլմանների դեմ[21]։

Նոմ Չհոմսկին տեսությունը որակել է որպես ԱՄՆ ծրագրած նոր վայրագ քաղաքականության արդարացում, որի անհրաժեշտությունը պայմանվորված էր ԽՍՀՄ փլուզմամբ, երբ ԱՄՆ-ը այլևս չուներ լուրջ սպառնալիք։ Այնուհանդերձ, Հանթինգթոնը հանդես է գալիս տարբեր քաղաքակրթությունների մրցակցության դեպքում Արևմուտքի միջամտության դեմ՝ բացատրելով, որ այն առաջ կբերի տարերային դժգոհություններ[22]։

Միջանկյալ տարածաշրջան խմբագրել

Հանթինգթոնի աշխարհաքաղաքական մոդելը, հատկապես Հյուսիսային Աֆրիկայի և Եվրասիայի կառուցվածքները, մեծապես ձևավորվել են «Միջանկյալ տարածաշրջան» աշխարհաքաղաքական մոդելից, որը առաջինը ձևակերպել և 1978 թվականին հրատարակել է Դմիտրի Կիթսիկիսը[23]։ Միջանկյալ տարածաշրջանը, որը կամրջում է Ադրիատիկ ծովը Ինդոս գետին, ոչ արևմտյան քաղաքակրթության կրող է, ոչ՝ արևելյան։ Այս տարածաշրջանի վերաբերյալ Հանթինգթոնը պնդում է, որ քաղաքակրթական սահման գոյություն ունի երկու գերակշիռ, բայց տարբեր կրոնների միջև։

Մատենագիտություն խմբագրել

  • Ankerl, Guy (2000). Global communication without universal civilization. INU societal research. Vol. Vol.1: Coexisting contemporary civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western. Geneva: INU Press. ISBN 2-88155-004-5. {{cite book}}: |volume= has extra text (օգնություն)
  • Barbé, Philippe, "L'Anti-Choc des Civilisations: Méditations Méditerranéennes", Editions de l'Aube, 2006, ISBN 978-2-7526-0208-4
  • Barber, Benjamin R., Jihad vs. McWorld, Hardcover: Crown, 1995, ISBN 0-8129-2350-2; Paperback: Ballantine Books, 1996, ISBN 0-345-38304-4
  • Blankley, Tony, The West's Last Chance: Will We Win the Clash of Civilizations?, Washington, D.C., Regnery Publishing, Inc., 2005 ISBN 0-89526-015-8
  • Harris, Lee, Civilization and Its Enemies: The Next Stage of History, New York, The Free Press, 2004 ISBN 0-7432-5749-9
  • Harrison, Lawrence E. and Samuel P. Huntington (eds.), Culture Matters: How Values Shape Human Progress, New York, Basic Books, 2001 ISBN 0-465-03176-5
  • Harvey, David (2000). Spaces of Hope. Edinburgh, UK: Edinburgh University Press. էջեր 79–80. ISBN 0-7486-1269-6.
  • Huntington, Samuel P., The Clash of Civilizations?, in "Foreign Affairs", vol. 72, no. 3, Summer 1993, pp. 22–49
  • Huntington, Samuel P., The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York, Simon & Schuster, 1996 ISBN 0-684-84441-9
  • Huntington, Samuel P. (ed.), The Clash of Civilizations?: The Debate, New York, Foreign Affairs, 1996 ISBN 0-87609-164-8
  • Kepel, Gilles, Bad Moon Rising: a chronicle of the Middle East today, London, Saqi Books, 2003 ISBN 0-86356-303-1
  • Köchler, Hans (ed.), Civilizations: Conflict or Dialogue?, Vienna, International Progress Organization, 1999 ISBN 3-900704-18-X (Google Print)
  • Köchler, Hans, After September 11, 2001: Clash of Civilizations or Dialogue? University of the Philippines, Manila, 2002
  • Köchler, Hans, The "Clash of Civilizations": Perception and Reality in the Context of Globalization and International Power Politics, Tbilisi (Georgia), 2004
  • Pera, Marcello and Joseph Ratzinger (Pope Benedict XVI), Senza radici: Europa, Relativismo, Cristianesimo, Islam [transl.: Without Roots: The West, Relativism, Christianity, Islam, Philadelphia, Pennsylvania, Perseus Books Group, 2006 ISBN 0-465-00634-5], Milano, Mondadori, 2004 ISBN 88-04-54474-0
  • Peters, Ralph, Fighting for the Future: Will America Triumph?, Mechanicsburg, Pennsylvania, Stackpole Books, 1999 ISBN 0-8117-0651-6
  • Potter, Robert (2011), 'Recalcitrant Interdependence', Thesis, Flinders University
  • Sacks, Jonathan, The Dignity of Difference: How to Avoid the Clash of Civilizations, London, Continuum, 2002 ISBN 0-8264-6397-5
  • Toft, Monica Duffy, The Geography of Ethnic Violence: Identity, Interests, and the Indivisibility of Territory, Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 2003 ISBN 0-691-11354-8
  • Tusicisny, Andrej, "Civilizational Conflicts: More Frequent, Longer, and Bloodier?", in Journal of Peace Research, vol. 41, no. 4, 2004, pp. 485–498 (available online)
  • Van Creveld, Martin, The Transformation of War, New York & London, The Free Press, 1991 ISBN 0-02-933155-2
  • Venn, Couze "Clash of Civilisations", in Prem Poddar et al., Historical Companion to Postcolonial Literatures—Continental Europe and its Empires, Edinburgh University Press, 2008.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «U.S. Trade Policy – Economics». AEI. 2007 թ․ փետրվարի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Official copy (free preview): The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs, Summer 1993
  3. ↑
      le problème russo-américain, et là nous revenons à l’Algérie, va être dépassé lui-même avant très peu, cela ne sera pas un choc d’empires nous assistons au choc de civilisations et nous voyons dans le monde entier les civilisations colonisées surgir peu à peu et se dresser contre les civilisations colonisatrices.  
    http://www.ina.fr/audio/PHD85011203
  4. ↑ Bernard Lewis: The Roots of Muslim Rage The Atlantic Monthly, September 1990
  5. ↑ Louis Massignon, La psychologie musulmane (1931), in Idem, Ecrits mémorables, t. I, Paris, Robert Laffont, 2009, p. 629: "Après la venue de Bonaparte au Caire, le clash of cultures entre l'ancienne Chrétienté et l'Islam prit un nouvel aspect, par invasion (sans échange) de l'échelle de valeurs occidentales dans la mentalité collective musulmane."
  6. ↑ Rashad Mehbaliyev: Civilizations, their nature and clash possibilities
  7. ↑ Murden S. Cultures in world affairs. In: Baylis J, Smith S, Owens P, editors. The Globalization of World Politics. 5th ed. New York: Oxford University Press; 2011. p. 416-426.
  8. ↑ THE WORLD OF CIVILIZATIONS: POST-1990 scanned image Արխիվացված Մարտ 12, 2007 Wayback Machine
  9. ↑ [1]|Google books results in English language between the 1800–1960 period
  10. ↑ The Inevitability of Clash of Civilisation
  11. ↑ Hungtington SP, The Clash of Civilzations? In: Lechner FJ, Boli J, editors. The globalization reader. 4th ed. West Sussex: Wiley-Blackwell; 2012. 37–44
  12. ↑ Bağış: Fransa'nın tutumunda değişimin başladığını görüyoruz | AB ve Türkiye | EurActiv.com.tr – Türkiye’nin online AB Gazetesi Արխիվացված Հունվար 9, 2016 Wayback Machine
  13. ↑ Fox, J. (2005). Paradigm Lost: Huntington's Unfulfilled Clash of Civilizations Prediction into the 21st Century. International Politics, 42, pp. 428–457.
  14. ↑ Mungiu-Pippidi, A., & Mindruta, D. (2002). Was Huntington Right? Testing Cultural Legacies and the Civilization Border. International Politics, 39(2), pp. 193 213.
  15. ↑ Henderson, E. A., & Tucker, R. (2001). Clear and Present Strangers: The Clash of Civilizations and International Conflict. International Studies Quarterly, 45, pp. 317 338.
  16. ↑ Russett, B. M.; Oneal, J. R.; Cox, M. (2000). «Clash of Civilizations, or Realism and Liberalism Déjà Vu? Some Evidence». Journal of Peace Research. 37: 583–608. doi:10.1177/0022343300037005003.
  17. ↑ Sen, Amartya (2006). Identity and Violence. New York: W.W. Norton.
  18. ↑ Sen A (1999). «Democracy as a Universal Value». Journal of Democracy. 10 (3): 3–17. doi:10.1353/jod.1999.0055.
  19. ↑ Berman, Paul (2003). Terror and Liberalism. W W Norton & Company. ISBN 0-393-05775-5.
  20. ↑ Edward Said: The Clash of Ignorance Արխիվացված 2009-10-30 Wayback Machine The Nation, October 2001
  21. ↑ Said, E. W. (2004). From Oslo to Iraq and the Road Map. New York: Pantheon, 2004.
  22. ↑ Clash of civilizations? Noam Chomsky
  23. ↑ Dimitri Kitsikis, A Comparative History of Greece and Turkey in the 20th century. In Greek, Συγκριτική Ἱστορία Ἑλλάδος καί Τουρκίας στόν 20ό αἰῶνα, Athens, Hestia, 1978. Supplemented 2nd edition: Hestia, 1990. 3rd edition: Hestia, 1998, 357 pp.. In Turkish, Yırmı Asırda Karşılaştırmalı Türk-Yunan Tarihi, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, II-8, 1980.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քաղաքակրթությունների բախում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քաղաքակրթությունների_բախում&oldid=9807105» էջից