Վիքիպեդիա

Փորկապություն

Փորկապություն, կղազատման ակտի (դեֆեկացիա) դժվարացումը կամ ցածր հաճախականությունը[1]։ Կղանքը հաճախ պինդ է և չոր[2]։ Մյուս ախտանշաններից են՝ որովայնային ցավը, վքնածությունը և ոչ լիարժեք կղազատման զգացումը[3]։ Փորկապության բարդություններից են թութքը, հետանցքի ճաքը, կղանքային քարերի առաջացումը, որոշ դեպքերում՝ դիվերտիկուլյոզը[2]։ Կղազատման հաճախականության նորմա է համարվում օրական երեքից մինչև շաբաթական երեք անգամը[2]։ Նորածինները օրական ունենում են երեքից չորս, իսկ մանուկները՝ հիմնականում երկուսից երեք դեֆեկացիոն ակտ[4]։

Փորկապություն
Տեսակհիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
Բժշկական մասնագիտությունաղեստամոքսաբանություն
 Constipation Վիքիպահեստում

Փորկապության առաջացման պատճառները բազմազան են[2]։ Հաճախակի պատճառներից են՝ հաստ աղու լուսանցքով կղանքային մասսաների դանդաղ ընթացքը, գրգռված աղու համախտանիշը և կոնքի հատակի հիվանդությունները[2]։ Հիմնական փոխկապակցված հիվանդություններից են հիպոթիրոիդիզմը, շաքարային դիաբետը, Պարկինսոնի հիվանդությունը, ցելիակիան, գլյուտենի հանդեպ գերզգայունության այլ տիպերը, հաստ աղու ուռուցքը, դիվերտիկուլիտը և գրգռված աղու համախտանիշը[2][5][6][7]։ Փորկապություն առաջացնող դեղորայքներ են՝ օփիոիդները, որոշ անտացիդներ, կալցիումային անցուղիների ներհակորդները և անտիխոլիներգիկները[2]։ Օփիոիդային շարքի դեղորայք օգտագործողների 90 %-ի մոտ զարգանում է փորկապություն[8]։ Փորկապությունը ավելի անհանգստացնող է, երբ առկա է քաշի կորուստ կամ սակավարյունություն, կղանքում արյան առկայություն, հիվանդի ընտանեկան անամնեզում գրգռված աղու համախտանիշ կամ հաստ աղու ուռուցք, կամ հիվանդության առաջնային արտահայտում՝ մեծ տարիքում[9]։

Փորկապության բուժումը կախված է առաջացման պատճառից և տևողությունից[2]։ Օժանդակ միջոցառումների թվին են պատկանում բավարար քանակի հեղուկի ընդունումը, բջջանյութի ավելացումը սննդակարգում և վարժությունները[2]։ Եթե դա արդյունավետ չէ, հնարավոր է՝ կարիք լինի օգտագործել կղանքի ծավալը մեծացնող, փափկեցնող, օսմոտիկ և լուբրիկացիոն տիպի լուծողականներ[2]։ Պերիստալտիկան ակտիվացնող լուծողականները օգտագործվում են մյուսների անարդյունավետության դեպքում[2]։ Ուրիշ բուժումները ներառում են կենսաբանական հետադարձ կապ կամ հազվագյուտ դեպքերում՝ վիրահատություն[2]։

Ընդհանուր բնակչության մեջ փորկապության տարածվածությունը կազմում է 2-30 %[10]։ Ծերանոցներում ապրող տարեցների մոտ փորկապության տարածվածությունը 50-75 % է[8]։ ԱՄՆ-ի ազգաբնակչությունը փորկապության դեղամիջոցների համար տարեկան ծախսում է 250 մլն ԱՄՆ $[11]:

Սահմանում խմբագրել

 
Bristol Stool Chart

Փորկապությունը ախտանշան է, ոչ հիվանդություն։ Փորկապությունը համարվում է դեֆեկացիայի ցածր հաճախականություն, սովորաբար շաբաթը երեք անգամից քիչ կղազատում[12][13]։ Այնուամենայնիվ, մարդիկ կարող են ուրիշ գանգատներ էլ նշել[3][14]՝

  • Լարված կղազատում
  • Երկարատև կղազատում
  • Կարծր կղանքային մասսաներ
  • Լարված կղազատման պատճառով առաջացող ցավ
  • Որովայնային ցավ
  • Որովայնի վքնածություն
  • Չավարտված (ոչ լրիվ) կղազատման զգացողություն

Հռոմեական չափորոշիչները սահմանված են մի խումբ ախտանշանների համար, որոնք օգնում են տարբեր տարիքային խմբերում փորկապության ստանդարտացված ախտորոշմանը։ Այս չափորոշիչները օգնում են թերապևտներին ավելի լավ տարբերակել փորկապությունը։

Պատճառագիտություն խմբագրել

Փորկապության առաջացման պատճառները կարելի բաժանել բնածին, առաջնային և երկրորդային պատճառների[1]։ Ամենատարածված տեսակը առաջնայինն է և կյանքին չի սպառնում[15]։ Փորկապությունը կարելի է նաև դասակարգել ըստ տարիքի, օրինակ՝ երեխաների և տարեցների։

Առաջնային կամ ֆունկցիոնալ փորկապությունը տարբերակվում է վեց ամսից ավել տևող ախտանշաններով, որոնց առաջացման պատճառ չեն հանդիսանում առողջական վիճակը կամ դեղորայքի կողմնակի ազդեցությունները[1][16]։ Այն չի ուղեկցվում որովայնային ցավերով՝ այսպիսով տարբերվելով գրգռված աղու համախտանիշից[1]։ Այն ամենատարածված փորկապության տեսակն է և բազմապատճառային է[15][17]։ Չափահասների մոտ փորկապության առաջացման հիմնական պատճառներից են՝ սննդակարգային՝ բուսական մանրաթելի և հեղուկների ընդունման անբավարար քանակությունը, կամ ապրելակերպային՝ անբավարար ֆիզիկական ակտիվությունը։ Տարեցների մոտ նշված պատճառներին ավելանում են դեղորայքի կողմնակի ազդեցությունները, հիպոթիրոիդիզմը և հաստ աղու քաղցկեղով պայմանավորված անանցանելիությունը[18]։

Երկրորդային պատճառներից են՝ օփիոիդային խմբի դեղորայքի կողմնակի ազդեցությունները, էնդոկրին և մետաբոլիկ խանգարումները(հիպոթիրոիդիզմ), և օբստրուկցիաները (հաստ աղու ուռուցքներ)[17]։ Ցելիակիան և ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունությունը կարող են նույնպես հանդես գալ փորկապության ախտանշաններով[5][6][19]։ Ցիստոցելեն կարող է առաջանալ փորկապության արդյունքում[20]։

Սննդակարգ խմբագրել

Փորկապությունը կարող է առաջանալ կամ խորանալ ցածր քանակի բջջանյութի, հեղուկների ընդունման կամ սննդակարգի այլ խախտումների պատճառով[14][21]։ Բջջանյութով հարուստ սննդակարգը օգնում է հաստ աղով կղանքային մասսաների տեղափոխման դանդաղեցմանը, ծավալի մեծացմանը և, միևնույն ժամանակ, փափկեցմանը։ Այդ պատճառով բջջանյութով աղքատ դիետաները կարող են հանգեցնել առաջնային փորկապության[17]։

Դեղորայք խմբագրել

Բազմաթիվ դեղորայքներ՝ որպես կողմնակի ազդեցություն, հանգեցնում են փորկապության։ Դրանցից են՝ օփիոիդները, միզամուղները, հակադեպրեսանտները, հակահիստամինայինները, սպազմոլիտիկները, հակացնցումայինները, եռցիկլիկ հակադեպրեսանտները, հակաառիթմիկները, բետա-ադրենոպաշարիչները, հակալուծողականները, 5ՀՏ3 ընկալիչների ներհակորդները (օնդանսետրոն) և ալյումինային անտացիդները[14][22]։ Որոշ կալցիումային անցուղիների պաշարիչներ, ինչպիսիք են նիֆեդիպինը և վերապամիլը, կարող են հանգեցնել ծայրաստիճան փորկապության հաստ աղու ռեկտոսիգմոիդալ հատվածի մոտորիկայի դիսֆունկցիայի պատճառով[23]։ Կալցիումի և երկաթի հավելումները նույնպես կարող են ունենալ փորկապությունը՝ որպես կողմնակի ազդեցություն։

Ուղեկցող հիվանդություններ խմբագրել

Փորկապություն առաջացնող մետաբոլիկ և էնդոկրին խնդիրներից են՝ հիպերկալցեմիան, հիպոթիրոիդիզմը, հիպերպարաթիրոիդիզմը, պորֆիրիան, քրոնիկ երիկամային անբավարարությունը, պան-հիպոպիտուիտարիզմը, շաքարային դիաբետը և մուկովիսցիդոզը[14][15]։ Մկանային դիստրաֆիա ունեցող մարդկանց մոտ փորկապությունը հաճախակի է հանդիպում[14]։

Համակարգային հիվանդությունների շարքից են ցելիակիան և համակարգային սկլերոզը[5][19][24]։

Փորկապության կառուցվածքային պատճառները (մեխանիկական, ձևաբանական, անատոմիական) առաջացնում են ծավալային գոյացություններ, որոնք դժվարացնում են կղանքային մասսաների առաջընթացը հաստ աղու լուսանցքով, ինչպիսիք են՝ հաստ աղու քաղցկեղը, ստրիկտուրաները, ռեկտոցելեն, հետանցքի սեղմանի դեֆեկետները և հետվիրահատական փոփոխությունները։ Արտաաղիքային ծավալային գոյացությունները, օրինակ՝ մետաստատիկ փոփոխությունները նույնպես կարող են հանգեցնել փորկապության աղու ճնշման պատճառով[25]։

Փորկապությունը ունի նաև նյարդաբանական պատճառագիտություն՝ ներառելով դիսսիներգիկ դեֆեկացիան, շեքի մկանների թուլությունը և Հիրշպրունգի հիվանդությունը[10]։ Երեխաների շրջանում փորկապության հետ ամենահաճախ ասոցացվող հիվանդությունը Հիրշպրունգի հիվանդությունն է։ Դիսսիներգիկ դեֆեկացիան առաջանում է փոքրաքանակ խումբ մարդկանց մոտ, ովքեր ունեն քրոնիկ փորկապություն կամ օբստրուկցված դեֆեկացիա է[26]։

Ողնուղեղի ախտահարումները և նյարդաբանական խանգարումները, որոնցից են Պարկինսոնի հիվանդությունը և կոնքի հատակի դիսֆունկցիան, նույնպես կարող են հանգեցնել փորկապության[15]։

Հոգեկան կարգավիճակ խմբագրել

Կղազատման ինքնակամ զսպումը փորկապության առաջացման հոգեբանական տարածված պատճառներից է[14]։ Զսպմանը կարող է հանգեցնել վախը՝ ցավից և հանրային զուգարաններից, կամ ալարկոտությունը[14]։ Երեխայի մոտ զսպման պատճառով առաջացած փորկապության պրոֆիլակտիկան խրախուսման, հեղուկների և բջջանյութի ընդունման, ինչպես նաև լուծողականների կիրառման շնորհիվ կարող է հանգեցնել խնդրի լուծմանը[27]։ Վաղաժամ միջամտությունները զսպման փորկապությունների ժամանակ կարևոր է, քանի որ կարող է առաջանալ հետանցքի ճաք[28]։

Բնածին խմբագրել

Փորկապությունը կարող է հանդես գալ որպես բազմաթիվ բնածին հիվանդությունների հետևանք։ Դրանք հանդիսանում են Հիրշպրունգի հիվանդությունից զատ խումբ[29]։ Կան նաև բնածին կառուցվածքային արատներ (հետանցքի առաջային տեղակայում, հետանցքի բացակայություն, նեղացումներ, փոքր վայրէջ հաստ աղու համախտանիշ), որոնք առաջացնում են փորկապություններ[30]։

Ախտորոշում խմբագրել

 
Զգալի փորկապություն 8-ամյա երեխայի պարզ ռենտգենում

Ախտորոշումը հիմնականում կատարվում է հիվանդի գանգատների հիման վրա։ ԴԺվարացած, պնդացած կղազատումը կամ մանր կտորներով պինդ կղանքային մասսաները (նապաստակի կղանքին նմանվող) համարվում են փորկապության արտահայտում, նույնիսկ եթե առկա է ամենօրյա կղազատում։ Փորկապությունը, ըստ ավանդույթի, համարվում է շաբաթական երեք կամ ավելի քիչ անգամ դեֆեկացիան[12]։ Մյուս ախտանշաններից են վքնածությունը, որովայնային ցավը, գլխացավը, ընդհանուր թուլությունը և նյարդային հյուծվածությունը, կամ ոչ ամբողջական կղազատման զգացողությունը[31]։ Թեև փորկապությունը կարող է հանդես գալ որպես առանձին հիվանդություն, այն սովորաբար դիտարկվում է ինչպես ախտանշան, որը կարող է որևիցե հիվանդության արտահայտման ձև հանդիսանալ։

Նկարագրություն խմբագրել

Սուր (օրեր, շաբաթներ) կամ քրոնիկ(ամիսներ կամ տարիներ) սկիզբ ունեցող փորկապության տարբերակումը կարևորագույն նախապայման է տարբերակիչ ախտորոշման համար։ Սա՝ մնացած բոլոր գանգատների հետ միասին, բժշկին օգնում է ախտորոշել փորկապության պատճառը։ Մարդիկ հաճախ նկարագրում են իրենց փորկապությունը որպես դժվարացած, պնդացած դեֆեկացիա, չափերով մեծ, կարծր կղանքային մասսաներ, տևական նքոցներով։ Վքնածությունը և որովայնային ցավերը հաճախ ուղեկցում են փորկապությանը[32]։ Քրոնիկ փորկապությունը (ախտանշանների արտահայտում առնվազն ամսական երեք օր, երեք ամսից ավել տևողությամբ), ուղեկցված լինելով որովայնում դիսկոմֆորտի զգացումով, եթե ուրիշ պատճառներ չեն հայտաբերվել, հաճախ ախտորոշվում է որպես գրգռված աղու համախտանիշ[33]։

Գանգատների և ախտանշանների շնորհիվ փորկապության առկայության հաստատումից հետո հարկավոր է գտնել նրա առաջացման պատճառը։

Կյանքին վտանգ սպառնացող և չսպառնացող պատճառների տարբերակիչ ախտորոշումը մասնակիորեն կարելի է իրականացնել՝ հիմնվելով ախտանշանների վրա։ Օրինակ՝ հաստ աղու քաղցկեղի կասկած կարող է առաջանալ, եթե հիվանդի մոտ առկա է տվյալ հիվանդության դեպքեր ընտանիքում, ջերմություն, քաշի կորուստ և հետանցքից արյունահոսություն[12]։ Մյուս տագնապային ախտանշաններից են ընտանեկան կամ անձնական պատմությունում գրգռված աղու համախտանիշը, հիվանդության սկիզբը հիսունից բարձր տարիքում, սրտխառնոցը, փսխումը և նյարդաբանական ախտանշանները, ինչպիսիք են՝ ընդհանուր թուլությունը, թմրածությունը, դժվարացած միզարձակումը[32]։

Զննում խմբագրել

Ֆիզիկալ զննումը պետք է ներառի առնվազն որովայնի և ուղիղ աղու զննումը։ Որովայնային զննումը կարող է տեղեկություն տալ ծավալային կղանքային մասսաների և որովայնային դիսկոմֆորտի մասին։ Ուղիղ աղու մատնային զննումը իր հերթին տալիս է տեղեկություն հետանցքի սեղմանի տոնուսի մասին և արդյոք կան կուտակված կղանքային մասսաներ, թե ոչ։ Ուղիղ աղու մատնային զննումը նաև ինֆորմատիվ է կղանքի կոնսիստենցիայի, թութքի, արյան և շեքի հիվանդությունների մասին (մաշկային բարորակ գոյացություններ, կոնդիլոմա, ճաք)[12][14][21]։ Ֆիզիկալ զննումը կատարվում է բժշկի կողմից, որի հիման վրա կուղղորդվեն հետագա ախտորոշման եղանակները։

Ախտորոշման եղանակներ խմբագրել

Ֆունկցիոնալ փորկապությունը տարածված է և չի պարտադրում ախտորոշիչ միջոցների կիրառումը։ Ճառագայթային և լաբորատոր ախտորոշիչ եղանակները հիմնականում նշանակվում են անհանգստացնող նշաններ և ախտանշաններ ունեցող հիվանդներին[12]։

Լաբորատոր ախտորոշումը ընտրվում է կախված փորկապություն առաջացնող ենթադրյալ հիվանդությունից։ Սա կարող է ներառել արյան ընդհանուր քննությունը, վահանաձև գեղձի ֆունկցիոնալ քննությունը, շիճուկային կալիում և կալցիում և այլն[12][14]։

Որովայնի ռենտգեն զննումը հիմնականում կիրառվում է կոպրոստազի (կղանքային կանգ) ժամանակ և կարող է ցույց տալ կղանքային ծավալային կուտակումներ հաստ աղու խոռոչում կամ էլ հայտնաբերել տվյալ ախտանշանների առաջացման մեկ այլ պատճառ[14][21]։

Կոլոնոսկոպիան կիրառվում է հաստ աղու նորագոյացությունների կասկածի դեպքում[12]։ Մյուս ախտորոշիչ եղանակներից են՝ հետանցքի սեղմանի մանոմետրիան, էլեկտրոմիոգրաֆիան և դեֆեկոգրաֆիան[14]։

Հաստ աղու առաջընթաց գալարակծկումները պատասխանատու են կղանքային մասսաների շարժմանը և ունեն կարևորագույն նշանակություն նորմալ դեֆեկացիայի համար։ Այս գալարակծկումների հաճախականության, ամպլիտուդի և տարածման աստիճանի պակասի դեպքում առաջ է գալիս դեֆեկացիոն ծայրահեղ դիսֆունկցիա։ Այս տարօրինակ գալարակծկումների նորմալացումը կբարելավի խնդիրը։ Սրբանային նյարդի ստիմուլյացիայի նորարական միջոցը կիրառվում է ծայրահեղ փորկապությունների դեպքում[34]։

Չափորոշիչներ խմբագրել

Ըստ Հռոմի երրորդ համագումարի չափորոշիչների՝ ֆունկցիոնալ փորկապություն ախտորոշումը հաստատվում է նշված չափորոշիչներից առնվազն երկուսի առկայության դեպքում (սկսվել են 6 ամիս առաջ կամ ավելի շուտ, և տևել են առնվազն երեք ամիս)[12]։

  • Ուժեղ տնքոցներ՝ կղազատման առնվազն 25 %-ի ընթացքում
  • Մեծ և կարծր կղանքային մասսաներ՝ դեպքերի առնվազն 25 % դեպքերում
  • Ոչ լիակատար կղազատման զգացողություն առնվազն 25 % դեպքերում
  • Խցանման/պաշարման զգացողություն հետանցքում կամ ուղիղ աղում առնվազն 25 % կղազատումների դեպքում
  • Կղազատմանը օգնող մատնային մանևրներ՝ առնվազն 25% կղազատումների ժամանակ
  • Շաբաթական 3 անգամից քիչ դեֆեկացիա
  • Երբեմն լուծի առկայություն՝ առանց լուծողականների օգտագործման
  • Չկան բավարար չափորոշիչներ՝ գրգռված աղու համախտանիշ ախտորոշելու համար

Կանխարգելում խմբագրել

Փորկապությունը հիմնականում ավելի հեշտ է կանխարգելել քան բուժել։ Փորկապության թեթևացման նպատակով հարկավոր է ֆիզիկական ակտիվություն, հեղուկների ընդունում և բջջանյութով հարուստ սննդակարգ[14]։

Բուժում խմբագրել

Փորկապության առաջացման քիչ քանակի պատճառներ անհետաձգելի միջամտությունների կարիք ունեն, քանի որ կարող են հանգեցնել բարդագույն հետևանքների[3]։

Փորկապության բուժումը պետք է ուղղված լինի առաջացման պատճառի վերացմանը։ Առողջության և խնամքի կատարելագործման ազգային ինստիտուտը չափահասների փորկապությունը բաժանում է երկու խմբի՝ անհայտ պատճառագիտության քրոնիկ փորկապություն և օփիոիդներով պայմանավորված փորկապություն[35]։

Անհայտ պատճառագիտության քրոնիկ փորկապության բուժումը ներառում է առատ հեղուկների և բջջանյութի (սննդի կամ հավելումների միջոցով) ընդունումը[15]։ Լուծողականների տևական և ամենօրյա ընդունումը չի խրախուսվում, քանի որ կարող է հանգեցնել կղազատման ակտի կայացմանը միայն նրանց ընդունման արդյունքում։ Հոգնաները կարող են օգտագործվել որպես կղազատման մեխանիկական խթանիչ[36]։ Մեծածավալ հոգնաները կարելի է կիրառել, որպեսզի հաստ աղին ինչքան հնարավոր է շատ մաքրել կղանքային մասսաներից[37][38]։

Մանրաթելային հավելումներ խմբագրել

Լուծելի մանրաթելերով հավելումները (եզան լեզու) համարվում են քրոնիկ փորկապության բուծման առաջնահերթ միջոց անլուծելի մանրաթելերի համեմատ, ինչպիսին է ցորենի թեփը։ Մանրաթելային հավելումների կողմնակի ազդեցություններից են վքնածությունը, փորափքանքը, լուծը և երկաթի, կալցիումի, որոշ դեղորայքի հավանական մալաբսորբցիա (աղիներում ներծծման խանգարում)։ Օփիոիդներով պայմանավորված փորկապության դեպքում մանրաթելային հավելումների օգտագործումից ամենայն հավանականությամբ դրական տեղաշարժ չի նկատվի[28]։

Լուծողականներ խմբագրել

Լուծողականներից առաջնահերթ խորհուրդ է տրվում օգտագործել մագնեզիումի հիդրօքսիդ և պոլիէթիլեն գլիկոլ՝ իրենց մատչելիության և ապահովության պատճառով[3]։ Վերջիններիս անէֆեկտիվության ժամանակ միայն կարելի է նշանակել խթանիչներ[15]։ Քրոնիկ փորկապությունների դեպքում պոլիէթիլեն գլիկոլի օգտագործումը ավելի նախընտրելի է, քան լակտուլոզինը[39]։ Պրոկինետիկները օգտագործվում են աղեստամոքսային ուղու գալարակծկանքների ակտիվացման նպատակով։ Բազմաթիվ նոր միջոցներ ցուցաբերել են դրական դինամիկա քրոնիկ փորկապությունների ժամանակ, որոնցից են պրուկալոպրիդը[40] և լուբիպրոստոնը[41]։ Ցիսապրիդը լայն տարածում ունի երրորդ կարգի երկրներում, սակայն Արևմուտքում նույնպես գաղտնի հասանելի է։ Այն ապացուցված առավելություն չի ցուցաբերել մյուսների համեմատ, մինչդեռ հանգեցնում է առիթմիաների և մահվան[42]։

Ֆիզիկական միջամտություն խմբագրել

Այն դեպքերում, երբ փորկապությունը վերոնշյալ բուժման եղանակներին չի ենթարկվում, հնարավոր է՝ կարիք առաջանա մանուալ միջամտության՝ կղանքային կարծրացած մասսաների մանուալ մանրացում։ Կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվությունը կթեթևացնի քրոնիկ փորկապության ընթացքը[43]։

Վիրահատական միջամտություն խմբագրել

Բուժման հանդեպ կայուն դեպքերում վիճակի լավացման նպատակով հնարավոր է կատարել վիրահատական միջամտություն։ Սրբանային նյարդի խթանումը դրական արդյունք ցուցաբերել է քիչ դեպքերում։ Իլեոռեկտալ բերանակցմամբ իրականացված կոլէկտոմիան ցուցված է հաստ աղու պերիստալտիկայի թուլությամբ տառապող հիվանդներին[3]։ Քանի որ այն հանդիսանում է բավականին բարդ հիվանդություն, հնարավոր են բարդություններ՝ որովայնային ցավի, օբստրուկցիաների և հետվիրահատական ինֆեկցիաների տեսքով։ Ավելին, բուժման արդյունավետությունը տատանվում է և մեծ կախվածություն ունի տվյալ դեպքից[28]։

Կանխատեսում խմբագրել

Փորկապությունից առաջացող բարդություններից են՝ թութքը, հետանցքի ճաքը, ուղիղ աղու արտանկումը և կղանքային քարերի առաջացումը[14][21][44][45]։ Երկարատև նքոցները հանգեցնում են թութքի առաջացմանը։ Փորկապության ուշ փուլերում որովայնը կարող է փքվել, պնդանալ և ցավոտ դառնալ։ Ծայրահեղ դեպքերում (կոպրոստազ կամ «չարորակ» փորկապություն) կարող է առաջ գալ աղիքային անանցանելիության (սրտխառնոց, փսխում, ցավոտ որովայն) և պարադոքսալ փորլուծության պատկեր, երբ բարակ աղու ջրիկ պարունակությունը կուտակվում է հաստ աղում՝ հանդիպելով կարծրացած կղանքային մասսաների։

Համաճարակաբանություն խմբագրել

Չափահասների շրջանում քրոնիկ փորկապությունը աղեստամոքսային տրակտի ամենատարածված խանգարումն է։ Կախված դրված ախտորոշումից՝ այն տատանվում է բնակչության 2 %-ից 20 %-ի շրջանում[15][46]։ Այն առավել տարածված է կանանց, տարեցների և երեխաների մոտ[46]։ Անհայտ ծագումով փորկապությունը ավելի տարածված է կանանց մոտ, քան տղամարդկանց[47]։ Տարեցների մոտ դրա առաջացման հաճախականության ավելացումը պայմանավորված է ուղեկցող հիվանդություններով և պակաս ֆիզիկական ակտիվությամբ[16]։

  • Երկրի բնակչության 12 %-ը նշում է փորկապություն[48]
  • Տարվա կտրվածքով՝ մանկական հիվանդանոց դիմած բոլոր ամբուլատոր հիվանդների 3 %-ի մոտ ախտորոշվում է փորկապություն[14]
  • Փորկապության հետ կապված առողջապահական ծախսերը ԱՄՆ-ում տարեկան կազմում են 6.9 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[15]
  • Չորս միլիոնից ավելի ամերիկացի ունենում է հաճախակի փորկապություններ՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ տարեկան 2.5 միլիոն մարդ դիմում է բժշկի[45]։
  • ԱՄՆ-ում տարեկան մոտ 725 միլիոն ԱՄՆ դոլար ծախսվում է լուծողական միջոցների վրա[45]։

Պատմություն խմբագրել

 
19-րդ դարի երգիծական մուլտֆիլմ կապիկի մասին, որը մերժում է հին ոճի կլիստերը նոր դիզայնի համար՝ լցված մարշմալով և ափիոնով

Դեռ հին ժամանակներից տարբեր քաղաքակրթություններ ունեցել են փորկապությունով տառապող հիվանդի նկատմամբ տարբեր բժշկական մոտեցումներ[49]։ Տարբեր ժամանակներում և վայրերում բժիշկները պնդում էին, որ փորկապությունը ունի բազմաթիվ բժշկական և սոցիալական պատճառներ[49]։ Պատմության ընթացքում բժիշկները փորկապությունը բուժում էին տարբեր հիմնավորված և չհիմնավորված եղանակներով, ներառելով նույնիսկ գդալիկների օգտագործումը[49]։

Հիվանդության ինֆեկցիոն բնույթի վարկածի հայտնաբերումից հետո ինքնաթունավորման կարծիքը լայն տարածում գտավ արևմտյան մտածելակերպում[49]։ Հոգնան, որպես գիտական բժշկական բուժում, և հաստ աղու լվացումները (հիդրոկոլոնոթերապիա) բժշկական պրակտիկայում լայն տարածում գտան[49]։

1700թ-ից սկսած կար ընդունված կարծիք, որ փորկապություն ունեցող մարդիկ ունեն ագահության և ալարկոտության որոշակի բարոյական խնդիրներ[50]։

Բնակչության հատուկ խմբեր խմբագրել

Երեխաներ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Փորկապությունը երեխաների մոտ

Երեխաների մոտավորապես 3 %-ը փորկապություն ունի՝ տղաների և աղջիկների հավասար հիվանդացությամբ[30]։ Հաշվառվել է փորկապության գանգատով այց մանկաբույժին՝ 5 % և մանկական գաստրոէնտերոլոգին՝ 25 % դեպքերում. այս ախտանշանը հանգեցնում է առողջապահական համակարգի ֆինանսական մեծ կորուստների[4] Քանի դեռ դժվար է գնահատել, թե որ տարիքին է ավելի հատկանշական փորկապությունը երեխաների մոտ, նրանք հաճախ տառապում են փորկապությամբ՝ կապված տարիքային փոփոխությունների հետ։ Օրինակ՝ հարմարեցում զուգարանին, սկսում է դպրոց հաճախել կամ փոխում է դպրոցը, և սննդակարգի փոփոխություններ[4]։ Հատկապես նորածինների մոտ արհեստական կերերի փոփոխությունը կամ կրծքով կերակրումից անցումը արհեստական կերերի կարող է հանգեցնել փորկապության։ Փորկապությունների մեծամասնությունը երեխաների մոտ կապված չէ որևիցե հիվանդության հետ, և բուժումը կարող է իրենից ներկայացնել ընդամենը ախտանշանների թեթևացում[30]։

Հետծննդաբերական շրջան խմբագրել

Հետծննդաբերական շրջանը ծննդաբերությանը հաջորդող վեց շաբաթն է[51]։ Այս շրջանում կանայք փորկապության մեծ ռիսկի են ենթարկվում։ Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ենթադրում են առաջին երեք ամսում փորկապության առաջացում մոտ 25 %-ի մոտ[52]։ Փորկապությունը կարող է առաջացնել դիսկոմֆորտ կանանց մոտ, քանի որ հետծննդաբերական պատռվածքներից և էպիզիոտոմիայից (բժշկի կողմից կատարված հեշտոցի կտրվածք) հետո նրանք դեռ գտնվում են վերականգնման փուլում[53]։ Այս խմբի մարդկանց մոտ փորկապության առաջացման ռիսկի գործոններն են[53]՝

  • Հետանցքը բարձրացնող մկանի պատռվածքներ՝ ծննդաբերության ժամանակ
  • Աքցաններով ծննդօգնություն
  • Ծննդաբերության ձգձգված երկրորդ փուլ
  • Մեծ պտղի ծննդաբերություն
  • Թութք

Թութքը հաճախակի հանդիպող հիվանդություն է հղիների մոտ, և փորկապությունը սաստկացնում է նրա ընթացքը։ Ցանկացած ցավ՝ կախված կղազատման հետ(թութք, հետծննդաբերական պատռվածք, էպիզիոտոմիա) պացիենտի մոտ առաջանում է դեֆեկացիայի հանդեպ վախ և դրանով իսկ առաջ է բերում փորկապություն[53]։

Կոնքի հատակի մկանները կարևոր դեր ունեն դեֆեկացիոն ակտի օգնության մեջ։ Վերոնշյալ ռիսկի գործոնների (աքցաններով ծննդօգնություն, ծննդաբերության ձգձգված երկրորդ փուլ, մեծ պտղի ծննդաբերություն) պատճառով այս մկանների պատռվածքները կարող են հանգեցնել փորկապությունների[53]։ Այնուամենայնիվ, փաստերը անբավարար են այս խմբի մարդկանց մոտ լուծողականների օգտագործման էֆեկտիվությունը հաստատելու համար[53]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Chatoor D, Emmnauel A (2009). «Constipation and evacuation disorders». Best Pract Res Clin Gastroenterol. 23 (4): 517–30. doi:10.1016/j.bpg.2009.05.001. PMID 19647687.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 «Constipation». National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. 2015 թ․ փետրվար. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 14-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 American Gastroenterological Association; Bharucha, AE; Dorn, SD; Lembo, A; Pressman, A (2013 թ․ հունվար). «American Gastroenterological Association medical position statement on constipation». Gastroenterology (Review). 144 (1): 211–217. doi:10.1053/j.gastro.2012.10.029. PMID 23261064.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Colombo, Jennifer M.; Wassom, Matthew C.; Rosen, John M. (2015 թ․ սեպտեմբերի 1). «Constipation and Encopresis in Childhood». Pediatrics in Review. 36 (9): 392–401, quiz 402. doi:10.1542/pir.36-9-392. ISSN 1526-3347. PMID 26330473.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 «Symptoms & Causes of Celiac Disease | NIDDK». National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. 2016 թ․ հունիս. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 24-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 Makharia A, Catassi C, Makharia GK (2015). «The Overlap between Irritable Bowel Syndrome and Non-Celiac Gluten Sensitivity: A Clinical Dilemma». Nutrients (Review). 7 (12): 10417–26. doi:10.3390/nu7125541. PMC 4690093. PMID 26690475.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  7. ↑ Bharucha, AE; Pemberton, JH; Locke GR, 3rd (2013 թ․ հունվար). «American Gastroenterological Association technical review on constipation». Gastroenterology. 144 (1): 218–38. doi:10.1053/j.gastro.2012.10.028. PMC 3531555. PMID 23261065.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  8. ↑ 8,0 8,1 Canadian Agency for Drugs and Technologies in Health (2014 թ․ հունիսի 26). «Dioctyl Sulfosuccinate or Docusate (Calcium or Sodium) for the Prevention or Management of Constipation: A Review of the Clinical Effectiveness». PMID 25520993. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  9. ↑ Brenner, DM; Shah, M (2016 թ․ հունիս). «Chronic Constipation». Gastroenterology Clinics of North America. 45 (2): 205–16. doi:10.1016/j.gtc.2016.02.013. PMID 27261894.
  10. ↑ 10,0 10,1 Andromanakos N, Skandalakis P, Troupis T, Filippou D (2006). «Constipation of anorectal outlet obstruction: Pathophysiology, evaluation and management». Journal of Gastroenterology and Hepatology. 21 (4): 638–646. doi:10.1111/j.1440-1746.2006.04333.x. PMID 16677147.
  11. ↑ Avunduk, Canan (2008). Manual of gastroenterology : diagnosis and therapy (4th ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. էջ 240. ISBN 9780781769747. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 Jamshed, Namirah; Lee, Zone-En; Olden, Kevin W. (2011 թ․ օգոստոսի 1). «Diagnostic approach to chronic constipation in adults». American Family Physician. 84 (3): 299–306. ISSN 1532-0650. PMID 21842777.
  13. ↑ "Constipation" Արխիվացված 29 Մարտ 2007 Wayback Machine. eMedicine.
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 14,13 Walia R, Mahajan L, Steffen R (2009 թ․ հոկտեմբեր). «Recent advances in chronic constipation». Curr Opin Pediatr. 21 (5): 661–6. doi:10.1097/MOP.0b013e32832ff241. PMID 19606041.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 Locke GR, Pemberton JH, Phillips SF (2000 թ․ դեկտեմբեր). «American Gastroenterological Association Medical Position Statement: guidelines on constipation». Gastroenterology. 119 (6): 1761–6. doi:10.1053/gast.2000.20390. PMID 11113098.
  16. ↑ 16,0 16,1 Hsieh C (2005 թ․ դեկտեմբեր). «Treatment of constipation in older adults». Am Fam Physician. 72 (11): 2277–84. PMID 16342852. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 10-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Basilisco, Guido; Coletta, Marina (2013). «Chronic constipation: A critical review». Digestive and Liver Disease. 45 (11): 886–893. doi:10.1016/j.dld.2013.03.016. PMID 23639342.
  18. ↑ Leung FW (2007 թ․ փետրվար). «Etiologic factors of chronic constipation: review of the scientific evidence». Dig. Dis. Sci. 52 (2): 313–6. doi:10.1007/s10620-006-9298-7. PMID 17219073.
  19. ↑ 19,0 19,1 «Celiac disease». World Gastroenterology Organisation Global Guidelines. 2016 թ․ հուլիս. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  20. ↑ «Cystocele (Prolapsed Bladder) | NIDDK». National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 McCallum IJ, Ong S, Mercer-Jones M (2009). «Chronic constipation in adults». BMJ. 338: b831. doi:10.1136/bmj.b831. PMID 19304766.
  22. ↑ Selby, Warwick; Corte, Crispin (2010 թ․ օգոստոս). «Managing constipation in adults». Australian Prescriber. 33 (4): 116–9. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  23. ↑ Gallegos-Orozco JF, Foxx-Orenstein AE, Sterler SM, Stoa JM (2012 թ․ հունվար). «Chronic constipation in the elderly». The American Journal of Gastroenterology (Review). 107 (1): 18–25. doi:10.1038/ajg.2011.349. PMID 21989145.
  24. ↑ Gyger G, Baron M (2015). «Systemic Sclerosis: Gastrointestinal Disease and Its Management». Rheum Dis Clin North Am (Review). 41 (3): 459–73. doi:10.1016/j.rdc.2015.04.007. PMID 26210129.
  25. ↑ Rao, Satish S. C.; Rattanakovit, Kulthep; Patcharatrakul, Tanisa (2016). «Diagnosis and management of chronic constipation in adults». Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology. 13 (5): 295–305. doi:10.1038/nrgastro.2016.53. PMID 27033126.
  26. ↑ Schouten WR, Briel JW, Auwerda JJ, van Dam JH, Gosselink MJ, Ginai AZ, Hop WC (1997). «Anismus: fact or fiction?». Diseases of the Colon and Rectum. 40 (9): 1033–1041. doi:10.1007/BF02050925. PMID 9293931.
  27. ↑ Cohn A (2010). «Stool withholding» (PDF). Journal of Pediatric Neurology. 8 (1): 29–30. doi:10.3233/JPN-2010-0350. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Bharucha, Adil E.; Pemberton, John H.; Locke, G. Richard (2013). «American Gastroenterological Association Technical Review on Constipation». Gastroenterology. 144 (1): 218–238. doi:10.1053/j.gastro.2012.10.028. PMC 3531555. PMID 23261065.
  29. ↑ Wexner, Steven (2006). Constipation: etiology, evaluation and management. New York: Springer.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Tabbers, M.M.; DiLorenzo, C.; Berger, M.Y.; Faure, C.; Langendam, M.W.; Nurko, S.; Staiano, A.; Vandenplas, Y.; Benninga, M.A. (2014). «Evaluation and Treatment of Functional Constipation in Infants and Children». Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition. 58 (2): 265–281. doi:10.1097/mpg.0000000000000266. PMID 24345831.(չաշխատող հղում)
  31. ↑ "Constipation" Արխիվացված 30 Նոյեմբեր 2007 Wayback Machine MedicineNet
  32. ↑ 32,0 32,1 Tierney LM, Henderson MC, Smetana GW (2012). The patient history : an evidence-based approach to differential diagnosis (2nd ed.). New York: McGraw-Hill Medical. էջ Chapter 32. ISBN 9780071624947.
  33. ↑ Longstreth GF, Thompson WG, Chey WD, Houghton LA, Mearin F, Spiller RC (2006). «Functional bowel disorders». Gastroenterology. 130 (5): 1480–91. doi:10.1053/j.gastro.2005.11.061. PMID 16678561.
  34. ↑ Dinning PG (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Colonic manometry and sacral nerve stimulation in patients with severe constipation». Pelviperineology. 26 (3): 114–116. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 12-ին.
  35. ↑ «Constipation overview». National Institute for Health and Care Excellence. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  36. ↑ «high enema». Medical Dictionary. Merriam-Webster. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 17-ին.
  37. ↑ «Administering an Enema». Care of patients. Ternopil State Medical University. 2015 թ․ հուլիսի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 17-ին.
  38. ↑ Rhodora Cruz. «Types of Enemas». Fundamentals of Nursing Practice. Professional Education, Testing and Certification Organization International. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 17-ին.
  39. ↑ Lee-Robichaud H, Thomas K, Morgan J, Nelson RL (2010 թ․ հուլիսի 7). «Lactulose versus Polyethylene Glycol for Chronic Constipation». Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD007570. doi:10.1002/14651858.CD007570.pub2. PMID 20614462.
  40. ↑ Camilleri M, Deiteren A (2010 թ․ փետրվար). «Prucalopride for constipation». Expert Opin Pharmacother. 11 (3): 451–61. doi:10.1517/14656560903567057. PMID 20102308.
  41. ↑ Barish CF, Drossman D, Johanson JF, Ueno R (2010 թ․ ապրիլ). «Efficacy and safety of lubiprostone in patients with chronic constipation». Dig. Dis. Sci. 55 (4): 1090–7. doi:10.1007/s10620-009-1068-x. PMID 20012484.
  42. ↑ Aboumarzouk, Omar M; Agarwal, Trisha; Antakia, Ramez; Shariff, Umar; Nelson, Richard L (2011 թ․ հունվարի 19). «Cochrane Database of Systematic Reviews». Cochrane Database of Systematic Reviews (անգլերեն) (1): CD007780. doi:10.1002/14651858.cd007780.pub2. PMID 21249695.
  43. ↑ Canberra Hospital – Gastroenterology Unit. «constipation». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 17-ին.
  44. ↑ Bharucha AE (2007). «Constipation». Best Practice & Research Clinical Gastroenterology. 21 (4): 709–31. doi:10.1016/j.bpg.2007.07.001. PMID 17643910.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 National Digestive Diseases Information Clearinghouse. (2007) NIH Publication No. 07–2754. http://digestive.niddk.nih.gov/ddiseases/pubs/constipation/#treatment Արխիվացված 18 Օգոստոս 2010 Wayback Machine, Retrieved 7-18-2010.
  46. ↑ 46,0 46,1 Sonnenberg A, Koch TR (1989). «Epidemiology of constipation in the United States». Dis Colon Rectum. 32 (1): 1–8. doi:10.1007/BF02554713. PMID 2910654.
  47. ↑ Chang L, Toner BB, Fukudo S, Guthrie E, Locke GR, Norton NJ, Sperber AD (2006). «Gender, age, society, culture, and the patient's perspective in the functional gastrointestinal disorders». Gastroenterology. 130 (5): 1435–46. doi:10.1053/j.gastro.2005.09.071. PMID 16678557.
  48. ↑ Wald, A.; Scarpignato, C.; Mueller-Lissner, S.; Kamm, M. A.; Hinkel, U.; Helfrich, I.; Schuijt, C.; Mandel, K. G. (2008 թ․ հոկտեմբերի 1). «A multinational survey of prevalence and patterns of laxative use among adults with self-defined constipation». Alimentary Pharmacology & Therapeutics (անգլերեն). 28 (7): 917–930. doi:10.1111/j.1365-2036.2008.03806.x. ISSN 1365-2036. PMID 18644012.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 Whorton, James C. (2000). Inner hygiene : constipation and the pursuit of health in modern society. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0195135817.
  50. ↑ Hornibrook, F. A. (1929). The culture of the abdomen;: The cure of obesity and constipation. Heinemann.
  51. ↑ Turawa, Eunice B; Musekiwa, Alfred; Rohwer, Anke C (2014 թ․ սեպտեմբերի 23). «Cochrane Database of Systematic Reviews». Cochrane Database of Systematic Reviews (անգլերեն) (9): CD010273. doi:10.1002/14651858.cd010273.pub2. PMID 25246307.
  52. ↑ Drossman DA, Corazziari E, Talley NJ, Grant Thompson W, Whitehead WE, editors. Rome II: the Functional Gastrointestinal Disorders. Diagnosis, Pathophysiology and Treatment: a Multinational Consensus. 2nd Edition. McLean: Degnon Associates, 2000
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 Turawa, EB; Musekiwa, A; Rohwer, AC (2015 թ․ սեպտեմբերի 18). «Interventions for preventing postpartum constipation». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9 (9): CD011625. doi:10.1002/14651858.CD011625.pub2. PMID 26387487.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Փորկապություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Փորկապություն&oldid=9807578» էջից