Վիքիպեդիա

Տիեզերական աղբ

Տիեզերական աղբ, հասկացություն, որը ներառում է տիեզերքում գտնվող բոլոր արհեստական օբյեկտները և նրա մասերը, որոնք երբեք չեն կարող ծառայել ինչ-որ օգտակար նպատակի համար և վտանգ են ներկայացնում բոլոր գործող տիեզերական սարքավորումների, հատկապես տիեզերական կառավարվող նավերի համար։ Որոշ դեպքերում այդ նավերը պարունակում են վտանգավոր (միջուկային, թունավոր) նյութեր, որոնք կարող են վտանգ հանդիսանալ նաև Երկրի համար, քանի որ այդ օբյեկտը կարող է դուրս գալ ուղեծրից և ոչ լրիվ այրվելով անցնել Երկրի մթնոլորտի պինդ շերտերը՝ մեծ վնաս հասցնելով բնակավայրերին, արդյունաբերական օբյեկտներին և այլն։

Տիեզերքում տիեզերական օբյեկտների դասավորվածության համակարգչային մոդել. ըստ NASA-ի նկարագրության՝ դրանց 95%-ը տիեզերական աղբ է

Ի սկզբանե տիեզերական աղբ նշանակում էր բնական աղբ, որը հայտնաբերվել է արեգակնային համակարգում։ Այդ աղբը ներառում էր աստերոիդները, գիսաստղերը և այդ մեծ մարմինների բեկորները՝ աստղաքարերը։ Բայց 1979 թվականին, երբ ՆԱՍԱ-ն սկսեց օրբիտալային աղբին վերաբերող ծրագիրը[1], տիեզերական աղբ տերմինը ներառեց նաև արհեստական օբյեկտներ՝ հրթիռների հարթակներ և արբանյակներ։ Այն ներառում է արբանյակների փակ հրթիռների հարթակների բեկորներ, որոնք առաջացել են փլուզումներից, էրոզիաներից և բախումներից։ 2006 թվականի դեկտեմբերին 5 արբանյակների բախումը նպաստում են տիեզերական աղբի ձևավորմանը։ Տիեզերական աղբը հայտնի է՝ տիեզերական թափոն և օրբիտալային աղբ անվանումներով[2]։

Երկիր մոլորակի շրջակա տարածությունը տիեզերական աղբով խցանման խնդիրը ծագել է այն ժամանակվանից, երբ մարդկությունը տիեզերք ուղարկեց առաջին արհեստական արբանյակը 1950-ական թվականների վերջերին։ Այդ խնդիրը միջազգային մակարդակի վրա պաշտոնական կարգավիճակ ստացավ ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի զեկույցից հետո, որը ներկայացվել է 1993 թվականի դեկտեմբերի 10-ին «Տիեզերական գործունեության ազդեցությունը շրջապատող միջավայրի վրա» անունով, որտեղ հատկապես նշվում է, որ խնդիրն ունի միջազգային, համաշխարհային կարգավիճակ և ոչ մի կոնկրետ երկրի վրա չկա որևէ խցանում, բայց տիեզերքում շատ կան այդպիսի խցանումներ, որոնք նույն բացասական ազդեցությունն են թողնում բոլոր երկրների վրա։

2016 թվականի հուլիսի 5-ի դրությամբ, ԱՄՆ զինված ուժերի ռազմավարական հրամանատարությունը հետևում էր Երկրի ուղեծրի վրա գտնվող ընդհանուր առմամբ 17852 արհեստական օբյեկտի[3], դրանցից 1419-ը գործող արբանյակներ են[4]։ Սակայն այս օբյեկտները բավականին մեծ են և նրանց հեշտ է հետևել։ 2013 թվականի դրությամբ գնահատվել է, որ 170 միլիոնից ավելի աղբ գոյություն ունի Երկրի ուղեծրում, որոնք փոքր են 1 սմ-ից, մոտավորապես 670,000 աղբ, որոնց չափերը հասնում են 1-10 սմ-ի և շուրջ 29,000 համեմատ ավելի մեծ չափերի թափոններ[5]։ Տիեզերանավերի համար վտանգ է ներկայացնում բեկորների հետ բախումները։ Այդ բեկորները կարող են վնաս հասցնել այն սարքավորումներին, որոնք չունեն բալիստիկ վահան՝ արևային վահանակներին, օպտիկային, աստղադիտակներին և այլնին[6]։

Երկրի ուղեծրից 2000 կմ ներքև աստղաքարերը ավելի պինդ են քան տիեզերական թափոնները։ Այդտեղ գտնվող տիեզերական աղբի մեծամասնությունը կազմում է հրթիռների հարթակների փոշին, մակերևույթային էրոզիայի ենթարկված բեկորներ՝ միջուկային հզորությամբ արբանյակներ։ Համեմատության համար նշենք, որ Միջազգային տիեզերական կայանը գտնվում է 300-400 կմ բարձրության վրա, իսկ 2009 թվականի արբանյակների բախումը և 2007 թվականի հակաթույնային թեստի փորձարկումը տեղի է ունեցել 800-900 կմ բարձրության վրա[7]։ Միջազգային տիեզերական կայանը (ՄՏԿ-ն) ունի պաշտպանիչ շերտեր, սակայն մանևրելու միջոցով 1/10,000-ի հավանականությամբ կարելի է խուսափել բախումներից։

Կեսլերյան սինդրոմը բնութագրում է բախումների շղթայական ռեակցիան, որի պատճառով բեկորների քանակը մեծանում է։ Դա կարող է բերել նրան, որ արդեն շահագործման չենթակա արբանյակները կամ նրանց մնացորդները շարքից դուրս կբերեն շահագործման ենթակա տարբեր սարքավորումներ[8][9]։ Տիեզերական ոլորտում որոշ մասնագետներ իրականացնում են ինչ-որ միջոցներ տիեզերական աղբի նվազեցման կամ հեռացման համար։

Տիեզերքի տեխնածին աղտոտման ինտենսիվության նվազեցման անհրաժեշտությունը հասկանալի է դառնում ապագայում տիեզերքի նվաճման հնարավոր սցենարները դիտարկելիս։ Գոյություն ունեն գնահատականներ, այսպես կոչված «կասկադային ազդեցություն», որը միջնաժամկետ հեռանկարում կարող է առաջանալ երկու օբյեկտների կամ տիեզերական աղբի մասնիկների միջև բախման ժամանակ։ Ցածր ուղեծրային միջավայրում գոյություն ունեցող խցանումների էքստրոպոլյացիայի ժամանակ, նույնիսկ հաշվի առնելով ուղեծրային պայթյունների նվազեցման (42% ամբողջ տիեզերական աղբի) և այլ միջոցառումներ, որոնք կիջեցնեն տեխնոգեն խցանումները, այդ ազդեցությունը կարող է երկարաժամկետ հեռանկարում բերել աղետալի տիեզերական աղբի մեծացմանը ցածր ուղեծրային մակարդակում։ Ենթադրվում է, որ «2055 թվականից հետո մարդկության տիեզերական գործունեության մնացորդների ինքնաբազմացման գործընթացը կդառնա լուրջ խնդիր»[10]։ Այդ բեկորները կարող են վնասել տիեզերանավի այնպիսի կարևոր սարքավորումներ, որոնք չեն կարող ծածկվել բալիստիկ վահանով (արեգակնային վահանակները, օպտիկայի վահանակենրը, աստղադիտակները և այլն)[11]։

Տիեզերական աղբի նկարագրություններ խմբագրել

Ներկայում ցածր ուղեծրային մակարդակներում (մինչև 2000 կմ բարձրության վրա) գտնվում են, տարբեր գնահատումներով, 220 հազար (ըստ ՄԱԿ-ի տիեզերական տարածությունների հարցերով գրասենյակի՝ 300 հազար 2009 թվականի հոկտեմբերի դրությամբ[12]) տեխնոգեն օբյեկտներ 5000 տոննա ընդհանուր քաշով։ Վիճակագրական գնահատականների հիման վրա հետևություններ են կատարում, որ 1 սմ-ից մեծ տրամագիծ ունեցող նման օբյեկտների ընդհանուր թիվը որոշակի չէ և կարող է հասնել 60 000-100 000։ Դրանց ընդամենը շատ փոքր մասն է (մոտ 10%) հայտնաբերված և գրանցված կատալոգներում վերգետնյա ռադիոլոկացիոն և օպտիկական սարքավորումների միջոցով։ Օրինակ՝ 2013 թվականին ԱՄՆ ռազմավարական հրամանատարության կատալոգում կար 16 600 օբյեկտ (հիմնականում 10 սմ-ից մեծ չափերով[13]), որոնց մեծ մասը ստեղծված էր ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի, Չինաստանի կողմից[14]։ Ռուսական կատալոգը ներառում է տիեզերական աղբի 15,8 հազար օբյեկտ 2014 թվականի օգոստոսի հաշվարկներով, իսկ ընդհանուր առմամբ երկրամերձ ուղեծրերում կար 17,1 հազար օբյեկտ (ներառյալ գործող արբանյակները), որոնցից ցանկացածի հետ բախումը կարող է հանգեցնել տիեզերական սարքավորման լիակատար ոչնչացման[15]։

Դիտարկվող օբյեկտների մոտ 6 տոկոսն են գործող։ Օբյեկտները մոտ 22%-ը դադարեցրել են իրենց գործունեությունը, 17%-ը աշխատեցրած կրող հրթիռների թափառքի բլոկներ են կամ վերին աստիճաններ, իսկ մոտ 55%-ը՝ թափոններ, հրթիռների արձակմանն ուղեկցող տեխնոլոգիական տարրեր և պայթյունների, մասնատման բեկորներ։

Այս օբյեկտների մեծամասնությունը գտնվում է բարձր թեքում ունեցող ուղեծրերում, որոնց հարթությունները հատվում են։ Ուստի միջին հարաբերական արագությունը նրանց փոխադարձ թռիչքի ժամանակ կազմում է 10 կմ/վ։ Հետևաբար կինետիկ էներգիայի մեծ պաշարի պատճառով այդ օբյեկտը գործող տիեզերական սարքավորման հետ բախվելիս մեծ վնաս կարող է հասցնել կամ ընդհանրապես շարքից հանել տվյալ սարքավորումը։ Օրինակ կարող է ծառայել արհեստական արբանյակների բախման առաջին դեպքը. Կոսմոս-2251 և Իրիդիում 33 արբանյակները 2009 թվականի փետրվարի 10-ին բախվեցին, և երկուսն էլ ամբողջովին կործանվեցին՝ առաջացնելով 600 և ավելի բեկորներ։

  •  
    Բախում
  •  
    20 րոպե անց
  •  
    50 րոպե անց

Առավել աղտոտված են ուղեծրերի այն տարածքները, որոնք հաճախ օգտագործվում են տիեզերական սարքավորումների աշխատանքների համար։ Այդպիսի ուղեծրեր են Ցածր շուրջերկրյա ուղեծիրը, գեոստանցիոնար ուղեծիրը և արևային-համաժամ ուղեծիրը։

Երկրների «ավանդը» տիեզերական աղբի առաջացման մեջ. Չինաստան՝ 40%, ԱՄՆ՝ 27,5%, Ռուսաստան՝ 25,5%, մյուս երկրներ՝ 7%[16]: Ուրիշ գնահատումներով (2014 թվական). Ռուսաստան՝ 39,7%, ԱՄՆ՝ 28,9%, Չինաստան՝ 22,8%, մյուս երկրներ՝ 8,6%[15]:

Տիեզերական սարքավորումների և տիեզերական աղբի բախումից խուսափելու մեթոդներ խմբագրել

Արդյունավետ պաշտպանման մեթոդ 1 սմ չափերով տիեզերական աղբի դեմ գրեթե չկա (ցածր և միջին մակարդակի վրա գտնվող ուղեծրերում)[17]։

Տիեզերական աղբի ոչնչացման և մաքրման մեթոդներ խմբագրել

Արդյունավետ գործնական մեթոդներ 600 կմ-ից ավելի բարձրության վրա տիեզերական աղբի ոչնչացման համար (որտեղ չի անդրադառնում այդ մաքրման արդյունավետությունը մթնոլորտի արգելափակման պատճառով) ներկայիս տեխնոլոգիաների զարգացման մակարդակում չկան։ Չնայած առաջարկվել են արբանյակների նախագծեր, որոնցից մեկը կարող է վերացնել տիեզերական աղբը լազերային ճառագայթով[18], փոխել դրանց ուղեծիրը իոնային փնջերով, կամ Երկրի վրա գտնվող լազերների միջոցով պիտի կանգնեցնեն կամ ոչնչացնեն տիեզերական աղբը[19][20][21]։ Կամ էլ մի սարքավորում, որը հավաքում է աղբը հետագայում վերամշակման համար։ Սրա հետ միասին արդիական է անվնաս թռիչքների իրականացման խնդիրը, տեխնոգեն աղտոտման և տիեզերական աղբի անկանոն կառավարմամբ Երկրի մթնոլորտային շերտ ներխուժման պայմաններում։ Ուստի խնդրին լուծում տալու համար միջազգային գործընկերությունը զարգացնում է հետևյալ ուղղությունները.

  • էկոլոգիական մոնիթորինգ, միավորած գեոստանցիոնար ուղեծրեր բաժին, տիեզերական աղբի դիտարկում և ընդգրկում կատալոգում։
  • Մաթեմատիկական տիեզերական աղբի մոդելավորում և միջազգային տեղեկատվական համակարգերի ստեղծում խցանումների կանխատեսման և այդ խցանումների վտանգավորության մասին տեղեկություն տալու համար։
  • Տիեզերական սարքավորումների պաշտպանման մեթոդների մշակում՝ տիեզերական աղբից բարձր արագություն ունեցող մասնիկներով։
  • Խցանման մակարդակի իջեցման միջոցառումների մշակում և ներդրում։

Քանի որ տնտեսապես ընդունելի տիեզերական աղբի ոչնչացման մեթոդներ գոյություն չունեն, հիմանականում ուշադրություն է դարձվում տիեզերական աղբի կառավարման մեթոդներին, ուղեծրային պայթյուններից խուսափելու համար։

Որոնումներ խմբագրել

Գոյություն ունեն մի շարք կառավարման սարքավորումներ մերձերկրյա ուղեծրում օբյեկտների որոնման համար։ Օրբիտալային օբյեկտների հայտնաբերումը կարող է հանդիսանալ հավելյալ գործառույթ այն սարքավորումներում, որոնք հետազոտում են տիեզերական տարածություններ։ Նաև գոյություն ունեն մասնագիտացված սարքավորումներ։ ԱՄՆ-ում և ԽՍՀՄ-ում ստեղծվել են հզոր գործիքներ, որոնք հետազոտում են տիեզերական տարածություններ։ Նաև մի շարք մասնագիտացված սարքավորումներ կան Եվրոպայում և ուրիշ երկրներում։ Միաժամանակ աշխատում են ազգային ծրագրեր, որոնք նույնպես որոնում և պայքարում են տիեզերական աղբի դեմ։ Դրանց գործունեության համակարգման համար ստեղծվել է Տիեզերական աղբի միջգործակալական կոմիտե։

Ռուսաստան (ԽՍՀՄ) խմբագրել

Խորհրդային միությունում ձևավորվել է տիեզերական տարածությունների վերահսկողության համակարգ։ Այդ համակարգը ներկա պահին վարում է սեփական ցուցակ, օրբիտալային օբյեկտների վերաբերյալ։ Ցուցակը հիմնված է ՀՀՆՀ-ի (հրթիռային հարձակման նախազգուշացման համակարգ) և մերձերկրյա տարածություններին հետևող կայանների տվյալների վրա։ Տիեզերական աղտոտվածությամբ սկսեցին զբաղվել երկրի Պաշտպանության նախարարությունը և Գիտությունների ակադեմիան 1985 թվականից սկսած։ Արդեն 1990 թվականին ստացվեցին առաջին գործնական գնահատականները և կազմվեց մերձերկրյա տիեզերական տարածության աղտոտվածության մաթեմատիկական մոդելը։ Առաջին անգամ 1992 թվականին երկրում ստեղծվեց ստանդարտ ելակետային տվյալների նախագիծը (ՍԻՏ) տիեզերական ուղեծրային միջոցների ստեղծման համար։ Ռուսաստանի դաշնային տիեզերական ծրագիրը 2016-2025 թվականների համար նախագծում է տիեզերական աղբի հավաքման սարքավորում։ Ծրագրվում է, որ կես տարվա ընթացքում յուրաքանչյուր «Լիկվիդացնող» կբերի ավելի քան 10 օբյեկտ "գերեզմանային ուղեծիր"[15]։

Ռուսական համակարգի տվյալներով 2015 թվականի մերձերկրյա ուղեծրում վտանգավոր իրավիճակում գտնվում են ավելի քան 17 000 տիեզերական օբյեկտներ արհեստական բնույթի։ Այդ օբյեկտներից գործում են միայն 1336-ը, մնացածը տիեզերական աղբ են[22]։

ԱՄՆ խմբագրել

ԱՄՆ-ում գոյություն են ունեցել բազմաթիվ ծրագրեր, ռազմական ինչպես նաև քաղաքացիական նպատակներով, մերձերկրյա տարածությունների վերահսկման համար։ Օրինակ՝ «Project Space Track», «Space Defence Center», «Space Detection and Tracking System» ծրագրերը։ Տիեզերական աղբ թեմային ավելի մոտ է «NASA Orbital Debris Program Office» ծրագիրը։ Այդ ծրագրերի շրջանակներում ստեղծել են բազմաթիվ գործիքներ, այդ թվում նաև մասնագիտացված գործիքներ։ Օրինակ՝ «NASA Orbital Debris Observatory», «Large Zenith Telescope» և այլն։

ԱՄՆ տիեզերական տարածության դիտման ցանցը ծառայություն է, որը հետևում է մերձերկրյա ուղեծրի վրա գտնվող օբյեկտների հետագիծը։

Միջազգային համագործակցություն խմբագրել

Ընդհանուր առմամբ տիեզերական աղբի խնդիրը, ինչպես և ցանկացած ուրիշ բարդ և արդիական խնդիր ունի մի քանի չափանիշներ՝ գիտական, տեխնիկական, իրավական և էկոլոգիական։ Տիեզերական աղբի խնդրին ուշադրություն են դարձրել բազմաթիվ ազգային հետազոտական կենտրոններ, տիեզերական գործակալություններ և մի շարք հանձնաժողովներում տարբեր խորությամբ քննարկվել է այս հարցը։

Տիեզերական սարքավորումների բախումը տիեզերական աղբի հետ խմբագրել

1983 թվականին տիեզերական աղբի փոքր մի մասնիկ (0,2 մմ դիամետրում) շատ մեծ վնաս պատճառեց շաթլ իլյումինատրին[23]։ Շաթլի թռիչքների ժամանակ հայտնաբերվել է ավելի քան 170 բախման հետքեր և անհրաժեշտ է եղել 70 փոխարինող իլյումինատոր թռիչքների միջև[24]։

1996 թվականի հուլիսին 660 կմ բարձրության վրա ֆրանսիական արբանյակ բախվել է ֆրանսիական Arian հրթիռի երրորդ հարթակի հետ[25]։

2006 թվականի մարտի 29-ին ժամը 03։41-ին (Մոսկվայի ժամանակով) «Էքսպրեսս-AM11» արբանյակը ենթարկվեց վթարի։ Տիեզերական սարքավորումը ստացել էր մեծ դինամիկ իմպուլս, այնուհետև, կորցնելով կողմնորոշումը տարածության մեջ, սկսել էր անվերահսկելի պտույտներ կատարել[26]։ Նախնական տվյալներով վթարի պատճառ էր դարձել տիեզերական աղբը։ Հանձնաժողովը հաստատել է վթարի սկզբնական տարբերակը[27]։

2009 թվականի փետրվարի 10-ին ամերիկյան ընկերության կոմերցիոն արբանյակը (Indium անունով), որը ուղեծիր դուրս էր եկել 1997 թվականին, բախվել էր ռուսական ռազմական արբանյակի («Космос-2251») հետ, որը դուրս էր եկել ուղեծիր 1993 թվականին։

Արբանյակի և տիեզերական աղբի բախումից հաճախ առաջանում է ևս մեկ տիեզերական աղբ (Կեսլերի սինդրոմ)։ Ինչը հանգեցնում է տիեզերական աղբի անվերահսկելի աճին։ Ըստ ՆԱՍԱ-ի 2007 թվականից ցածր մերձերկրյա ուղեծրի վրա (200-2000 կմ) արդեն գոյություն ուներ բավական խոշոր տիեզերական աղբը, սինդրոմը սկսելու համար։ Հաշվարկների համաձայն՝ միջինում ամեն հինգ տարին մեկ կկատարվեն խոշոր բախումներ, նույնիսկ այն պայմանի դեպքում երբ տիեզերական թռիչքները դադարեցվեն, իսկ աղբի քանակը այդպես էլ կաճի[28]։

Կարևոր իրադարձություններ, որոնք ավելացրել են տիեզերքի աղտոտվածությունը խմբագրել

1968-ից մինչև 1985 թվականը ԱՄՆ-ն և ԽՍՀՄ-ը փորձեր էին իրականացնում ստեղծելու հակաարբանյակային զենք։ 1990 թվականին վերահսկվող տիեզերական աղբի 7%-ի չափ աղբ ստեղծվեց 12 այդպիսի փորձերի ընթացքում։

Չինաստանի հակաարբանյակային հրթիռ ստեղծելու փորձերը խմբագրել

2007 թվականի հունվարի 11-ին 865 կմ բարձրության վրա չինական հակաարբանյակային հրթիռը ոչնչացրեց «Фэнъюнь-1C» չինական արբանյակը։ Արդյունքում առաջացան բազմաթիվ նոր բեկորներ։ «Space Surveillance Network»-ը կարողացավ հայտնաբերել և իր ցուցակի մեջ մտցնել մոտ 2,8 հազար բեկորներ՝ ավելացնելով նրանց ցածր մերձերկրյա ուղեծրի վրա գտնվող տիեզերական աղբի կատալոգը մինչև 7 հազար[29][30]։

ԱՄՆ-ի կողմից վնասված արբանյակի լիկվիդացումը խմբագրել

2008 թվականի փետրվարի 20-ին 250 կմ բարձրության վրա SM-3 հրթիռը ոչնչացրեց վնասված լրտես-արբանյակի, որը պարունակում էր 400 կգ թունավոր հիդրազին (նաև ոչնչացման պատճառ դարձավ հնարավոր գաղտնազերծումը)։ Փոքր բարձրության պատճառով բեկորների մեծամասնությունը ներթափանցեց Երկրի մթնոլորտ։

Ռուսական և ամերիկական արբանյակների բախումը խմբագրել

2009 թվականի փետրվարի 10-ին 790 կմ բարձրության վրա Սիբիրի հյուսիսային մասում առաջին անգամ գրանցվել է երկու արհեստական արբանյակների բախում։ Կապի արբանյակ «Космос-2251»-ը (որը դուրս էր եկել ուղեծիր 1993 թվականին) բախվել էր ամերիկյան ընկերության կոմերցիոն արբանյակին՝ Իրիդիումին։ Բախման արդյունքում առաջացան 600 խոշոր բեկորներ, որոնց մեծամասնությունը կմնան նախկին ուղեծրում[31][32]։ ԱՄՆ-ի ծառայություններին հաջողվեց ցուցակի մեջ ներառել մոտ 1,8 հազար բեկորներ։

Տիեզերական աղբի անկումը Երկրի վրա խմբագրել

Խոշոր օբյեկտները, որոնք գտնվում են ցածր մերձերկրյա ուղեծրում աստիճանաբար դանդաղում են և որոշ ժամանակ անց մտնում են Երկրի մթնոլորտ[33]։ Որոշ բեկորներ հասնում են Երկրի մակերեսին։ Տիեզերական աղբի փոքր օբյեկտները մտնում են Երկրի մթնոլորտի խիտ շերտեր գրեթե ամեն օր, ավելի խոշորները ամսվա ընթացքում մի քանի անգամ։ Նիկոլաս Ջոնսոնի (NASA) տվյալներում գրեթե ամեն տարի արբանյակների կամ հրթիռի բեկորները հասնում են Երկրի մթնոլորտ[34][35]։

WT1190F օբյեկտի անկումը խմբագրել

Ենթադրվում էր, որ 2015 թվականի նոյեմբերի 13-ին տեղի կունենա հրթիռի հատվածներից մեկի անկումը, որը ավելի վաղ մասնակցել էր լուսնային ծրագրում։ Ինչպես սպասվում էր հատվածը 1-2 մետր չափերով և 0,1 գ/սմ3 պետք է մուտք գործեր մթնոլորտ Հնդկական օվկիանոսի շրջանում, մոտավորապես 60 կիլոմետր Շրի Լանկայի ափից հեռու։ Ենթադրվում էր նրա այրումը մթնոլորտում։ Ըստ որոշ կարծիքների սա կլինի առաջին գրանցված դեպքը, որի ժամանակ տիեզերական աղբը վերադառնում է Երկիր այդքան հեռու ուղեծրից։ Այդ ուղեծրի երկարությունը գերազանցում է երկու անգամ Երկիր Լուսին հեռավորությունը[36][37][38]։ WT1190F օբյեկտը նոյեմբերի 13-ին մտնում է մթնոլորտ և բարեհաջող այրվում[39]։

Օրբիտալային աղբի պատմական նշանակությունը խմբագրել

Գիտության պատմաբանները մատնանշում են, որ ուղեծրում գտնվող մի քանի օբյեկտներ, որոնք դիտարկվում են որպես տիեզերական աղբ, կարող են հետաքրքրել ապագա տիեզերական հնագետներին, այդ պատճառով էլ նրանք պետք է պահպանվեն[40]։ Միևնույն ժամանակ տիեզերական ժամանակի մասշտաբով այդ օբյեկտները համեմատաբար արագ (հազար տարվա ընթացքում[41]) կլքեն Երկրի ուղեծիրը։

Արվեստում խմբագրել

  • Ջեյմս Ուայտի «Մահացու աղբ» («Смертоносный мусор») պատմվածքը, որը հրապարակվել է 1960 թվականին։
  • «Մոլորակներ» («Planetes») անիմե-սերիալ տիեզերական աղբ հավաքողների մասին։
  • «Գրավիտացիա» ֆիլմ (2003)։

Համակարգչային խաղերում խմբագրել

Սփեյս Քուեսթ (Space Quest) համակարգչային խաղերի սերիան նվիրված է տիեզերական աղբ հավաքող Ռոդջեռ Վիլկոին։ Չնայած հումորային ուղղվածությանը, խաղում շոշափվում է տիեզերական աղբի վտանգավորության խնդիրը։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ NASA Orbital Debris Program
  2. ↑ GUIDE TO SPACE DEBRIS from the spaceacademy.net.au
  3. ↑ «Orbital Debris Quarterly News» (PDF). Vol. 20, no. 3. NASA. 2016 թ․ հուլիս. էջ 8. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  4. ↑ «UCS Satellite Database». Nuclear Weapons & Global Security. Union of Concerned Scientists. 2016 թ․ օգոստոսի 11. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  5. ↑ "How many space debris objects are currently in orbit?" Արխիվացված 2016-05-18 Wayback Machine ESA, July 2013. Retrieved 6 February 2016
  6. ↑ «The Threat of Orbital Debris and Protecting NASA Space Assets from Satellite Collisions» (PDF). Space Reference. 2009.
  7. ↑ The Threat of Orbital Debris and Protecting NASA Space Assets from Satellite Collisions (PDF), Space Reference, 2009
  8. ↑ Donald J. Kessler (2009 թ․ մարտի 8). «The Kessler Syndrome». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  9. ↑ Lisa Grossman, "NASA Considers Shooting Space Junk with Lasers", wired, 15 March 2011.
  10. ↑ Космические новости Արխիվացված 2009-03-30 Wayback Machine : Голос России
  11. ↑ «The Threat of Orbital Debris and Protecting NASA Space Assets from Satellite Collisions» (PDF). Space Reference. 2009.
  12. ↑ ООН: Аппаратам на орбите угрожают 300 тыс. обломков космического мусора // РИА Новости
  13. ↑ С.С. Вениаминов, А.М. Червонов, Космический мусор — угроза человечеству / М: ИКИ РАН, 2012, ISSN 2075-6836
  14. ↑ В НАСА определили количество космического мусора на орбите Արխիվացված 2014-10-06 Wayback Machine, 18 апреля 2013
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Космический мусор и его коллеги — И. Чёрный // «Новости космонавтики», № 10, 2014 г.
  16. ↑ Спутник «Космос-2421» продолжает разрушаться на орбите // cnews.ru, 27.03.09
  17. ↑ Космический мусор — проблема которую нужно решать Արխիվացված 2016-12-27 Wayback Machine // Новости космонавтики, 20.04.2013
  18. ↑ http://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi.ntrs.nasa.gov/20120009369.pdf
  19. ↑ Space debris orbiting Earth to be destroyed with giant lasers fired from Australia — Science — News — The Independent
  20. ↑ «NASA Studies Laser for Removing Space Junk | MIT Technology Review». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  21. ↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  22. ↑ «Космическая среда от 29 июля 2015». Телестудия Роскосмоса. 29 июля 2015. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 29-ին.
  23. ↑ Околоземной орбите нужна уборка — Наука — GZT.RU
  24. ↑ Loretta Hall, The History of Space Debris / Space Traffic Management Conference 2014. Paper 19
  25. ↑ «アーカイブされたコピー». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 1-ին.
  26. ↑ «アーカイブされたコピー». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 22-ին.
  27. ↑ Названа точная причина поломки спутника «Экспресс АМ11» / ROL Արխիվացված 2006-04-18 Wayback Machine
  28. ↑ An Assessment of the Current LEO Debris Environment and the Need for Active Debris Removal // NASA, Liou — ‎2010: «However, even before the ASAT test, model analyses already indicated that the debris population (for those larger than 10 cm) in LEO had reached a point where the population would continue to increase, due to collisions among existing objects, even without any future launches. The conclusion implies that as satellites continue to be launched and unexpected breakup events continue to occur, coimnonly-adopted mitigation measures will not be able to stop the collision-driven population growth.» — «Однако, даже до теста противоспутниковой ракеты (2007) анализ с помощью моделей привел к выводу, что количество мусора (крупнее 10 см) на НОО достигло точки, после которой оно будет увеличиваться из-за столкновений между существующими объектами, даже без каких-либо будущих запусков. Вывод предполагает, что … обычные меры не смогут остановить рост количества из-за столкновений»
  29. ↑ An Assessment of the Current LEO Debris Environment and the Need for Active Debris Removal // NASA, Liou — ‎2010 — slide 3 «Growth of the Historical Debris Populations»
  30. ↑ Назаренко А. И. Моделирование космического мусора — М.: ИКИ РАН, 2013. 216 с. (Серия «Механика, управление и информатика»), ISBN 978-5-9903101-6-2, ISSN 2075-6839: «Уникальный „вклад“ в загрязнение ОКП внесли испытания в Китае противоспутникового оружия в январе 2007 г. (разрушение спутника Fengun 1C). При этом образовалось ~2800 каталогизированных фрагментов (рис. 1.3). Результатом столкновения спутников Iridium 33 и „Космос-2251“ в феврале 2009 г. стало образование ~1800 каталогизированных фрагментов разрушения.»
  31. ↑ «Над Сибирью столкнулись российский и американский спутники». Lenta.ru. 12 февраля 2009. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 29-ին.
  32. ↑ К. Зима (14 февраля 2009). «Космический «бум»». Телестудия Роскосмоса. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 29-ին.
  33. ↑ 6 Biggest Spacecraft to Fall Uncontrolled From Space November 10, 2013
  34. ↑ Steady Stream of Space Debris Rains Down on Earth April 30, 2013: "approximately once a week, a large object like a defunct spacecraft or a rocket body falls out of space and plunges back to Earth, … And smaller objects are falling from space back to Earth daily in a fiery descent. .. "About once a year, we’ll find piece of spacecraft or a rocket body that survived reentry, « said Nicholas Johnson»
  35. ↑ Space junk hits Earth often, not people / NBCNews.com, 2008 «It’s likely that 50 to 200 „large“ pieces of manmade space debris return to Earth every year, according to the Center for Orbital and Reentry Debris Studies.»
  36. ↑ «13 ноября космический мусор упадет на Землю». Popmech.ru. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  37. ↑ «Космический мусор WT1190F упадет на Землю 13 ноября». Интересные новости про космос. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  38. ↑ «Incoming space junk a scientific opportunity». Nature News & Comment. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  39. ↑ «Падение объекта WT1190F: фото и видео» (ռուսերեն). Интересные новости про космос. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  40. ↑ Археолог выступил в защиту космического мусора Արխիվացված 2009-02-20 Wayback Machine 23 мая 2006
  41. ↑ Gorman, Alice.The Archaeology of Orbital Space. Արխիվացված 2013-11-02 Wayback Machine // Australian Space Science Conference 2005; pages: [338-357]. Melbourne: RMIT University, 2005.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տիեզերական աղբ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Տիեզերական_աղբ&oldid=9772237» էջից