Վիլֆրեդո Պարետո

Վիլֆրեդո Ֆեդերիկո Դամասո Պարետո (իտալ.՝ Vilfredo Federico Damaso Pareto итал: [vilˈfreːdo paˈreːto], ծննդ. անունը՝ Վիլֆրիդ Ֆրից Պարետո գերմ.՝ Wilfried Fritz Pareto, հուլիսի 15, 1848(1848-07-15)^[…], Փարիզ - օգոստոսի 19, 1923(1923-08-19)^[…], Սելինյի, Ժնև, Շվեյցարիա), իտալացի ինժեներ, տնտեսագետ և սոցիոլոգ։ Էլիտայի տեսության հիմնադիրներից մեկն է։

Վիլֆրեդո Պարետո իտալ.՝ Vilfredo Pareto
Ծնվել է	հուլիսի 15, 1848(1848-07-15)[…] Փարիզ
Մահացել է	օգոստոսի 19, 1923(1923-08-19)[…] (75 տարեկան) Սելինյի, Ժնև, Շվեյցարիա
Գերեզման	New cemetery of Céligny
Քաղաքացիություն	Իտալիայի թագավորություն և  Ֆրանսիա
Ուղղություն	Լոզանի դպրոց
Մասնագիտություն	տնտեսագետ, փիլիսոփա, սոցիոլոգ, համալսարանի դասախոս, ճարտարագետ և մաթեմատիկոս
Հաստատություն(ներ)	Լոզանի համալսարան, Հռոմի Սապիենզա համալսարան և Ջենովայի համալսարան
Գործունեության ոլորտ	տնտեսագիտություն և հասարակագիտություն
Անդամակցություն	Թուրինի գիտությունների ակադեմիա
Ալմա մատեր	Թուրինի պոլիտեխնիկական համալսարան
Տիրապետում է լեզուներին	ֆրանսերեն և իտալերեն
Ազդվել է	Նիկոլո Մաքիավելի
Ամուսին(ներ)	Alessandrina Bakunina? և Jeanne Regis?
Հայր	Ռաֆայել Պարետո
Մայր	Marie Métenier?
Ստորագրություն
Vilfredo Pareto Վիքիպահեստում

Նա մշակել է տեսություններ, որոնք հետագայում անվանվել են իր անունով՝ վիճակագրական Պարետո-բաշխում և Պարետո արդյունավետություն, որոնք լայնորեն օգտագործվում են տնտեսագիտության տեսության և այլ գիտական առարկաներում։

Կենսագրություն

Ծնվել է Փարիզում իտալացի մարկիզի ընտանիքում, որը ծնունդով Ջենովա նավահանգստային քաղաքից էր և ստիպված արտագաղթել էր իր լիբերալ ու հանրապետական համոզմունքների պատճառով։ Մայրը ֆրանսիացի էր, և նա մանկուց հավասարապես լավ էր տիրապետում իտալերենին ու ֆրանսերենին, սակայն ամբողջ կյանքում նա իրեն առաջին հերթին զգում էր իտալացի։

1858 թվականին նրա ընտանիքը վերադառնում է Իտալիա քաղաքական հայացքների պատճառով։ Իտալիայում Պարետոն ստանում է միաժամանակ դասական, հումանիտար և տեխնիկական կրթություն։ Ընդ որում նա մեծ ուշադրություն է դարձնում մաթեմատիկայի ուսումնասիրությանը։

Թուրինի ինժեներների պոլիտեխնիկական դպրոցն ավարտելուց հետո Պարետոն 1869 թվականին պաշտպանում է ատենախոսություն «Պինդ մարմիններում հավասարակշռության հիմնարար սկզբունքները» թեմայով։ Այս թեման ընկալվում է որպես նախանշան՝ հաշվի առնելով հավասարակշռության գաղափարի կարևոր տեղը նրա հետագա տնտեսական և սոցիոլոգիական աշխատություններում։

Տարիների ընթացքում Պարետոն տարբեր կարևոր պաշտոններ է զբաղեցրել երկաթուղային և արդյունաբերական կազմակերպություններում։

1890 թվականին Պարետոն քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու անհաջող փորձ է անում։ Միաժամանակ նա ակտիվորեն զբաղվում է հրապարակախոսությամբ, ընթերցանությամբ և դասական տեքստերի թարգմանությամբ։ 90-ականների առաջին կեսին Պարետոն հրապարակում է մի շարք հետազոտություններ տնտեսագիտության տեսության և մաթեմատիկական տնտեսության բնագավառում։ 1893 թվականից մինչև կյանքի վերջը նա եղել է Շվեյցարիայի Լոզանի համալսարանի քաղաքական տնտեսության պրոֆեսոր՝ այդ պաշտոնում փոխարինելով հայտնի տնտեսագետ Լեոն Վալրասին։

Նրա կյանքի վերջին տարիներին Իտալիայում արդեն իսկ հաստատվել էին ֆաշիստական կարգերը։ Այս ռեժիմի որոշ ականավոր գործիչներ, և առաջին հերթին հենց ինքը՝ Մուսոլինին, իրենց համարում էին Լոզանի պրոֆեսորի աշակերտները։ Այդ կապակցությամբ 1923 թվականին նա արժանացել է Իտալիայի սենատորի կոչման։ Պարետոն զուսպ աջակցություն է հայտնել նոր ռեժիմին՝ միաժամանակ կոչ անելով նրան լինել ազատական և չսահմանափակել ակադեմիական ազատությունները։

Պարետոն մահացել է 1923 թվականի օգոստոսի 20֊ին Սելինյիում (Շվեյցարիա), որտեղ բնակվում էր իր կյանքի վերջին տարիների ընթացքում։ Թաղվել է հենց այդտեղ։

Անձնական կյանք

1889 թվականին Պարետոն ամուսնացել է ռուս Ալեսանդրինա Բակունինայի հետ։ Նա թողել է նրան 1902 թվականին հանուն մի երիտասարդ ծառայի։ 20 տարի անց՝ 1923 թվականին՝ իր մահից առաջ, Ժնևում նա ամուսնացել է ֆրանսուհի Ժաննա Ռեգիսի հետ։

Սոցիոլոգիական հետազոտություններ

Ըստ Պարետոյի՝ հասարակությունն ունի բրգաձև կառուցվածք, որի գագաթին վերնախավն է՝ ամբողջ հասարակությունը ղեկավարող սոցիալական խումբը։ Իր աշխատանքներում նա թերահավատորեն էր վերաբերվում ժողովրդավարական ռեժիմներին՝ դրանք անվանելով «պլուտոդեմոկրատական» կամ «դեմագոգիկ պլուտոկրատիա»՝ կարծելով, որ քաղաքական կյանքում կա համապարփակ, համընդհանուր օրենք, որի համաձայն էլիտան միշտ խաբում է զանգվածներին։

Հասարակության հաջող զարգացումը, սակայն, հնարավոր է միայն վերնախավերի ժամանակին նորացման դեպքում, ինչը հասկացվում էր Պարետոյի մոտ, նրա առաջ քաշած «էլիտաների շրջանառության» հայեցակարգում, որպես ոչ վերնախավային կամ հակավերնախավային առավել մոբիլ ներկայացուցիչների աբսորբացում և ներգրավում վերնախավում հենց իշխող վերնախավի կողմից «վերևից ընտրություն» հրահանգով։ Հակառակ դեպքում, ըստ նրա հայեցակարգի, հասարակությանը սպասվում է լճացում և հեղափոխության արդյունքում՝ փոփոխություն՝ հին վերնախավը՝ նորով։

Պարետոն մշակել է մի շարք այլ տեսություններ, որոնք լայնորեն օգտագործվում են տնտեսագիտության մեջ՝ Պարետո-օպտիմում, Պարետո բաշխում։

Պարետոյի ընտրախավերի շրջապտույտի կոնցեպցիան

Պարետոյի էլիտայի հայեցակարգը խթան հաղորդեց լայն տեսական, իսկ ավելի ուշ (հիմնականում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո)՝ պետությունը ղեկավարող կամ այն ամրացնող խմբերի էմպիրիկ ուսումնասիրություններին։ Էլիտայի ժամանակակից տեսությունները բազմազան են։ Պատմականորեն, տեսությունների առաջին խումբը, որը չի կորցրել իր ժամանակակից նշանակությունը, համարվում է մաքիավելյան  դպրոցի կոնցեպցիան (Մոսկա, Պարետո, Միխելս)։ Պարետոյի կարծիքով՝ սոցիալական համակարգի էական տարրը սոցիալական անհամասեռությունն է, որը կանխորոշվում է անհատների նախասկզբնական հոգեբանական անհավասարությամբ։ Սոցիալական այս կամ այն խմբի առանձնահատկությունը պայմանավորված է նրա անդամների բնական հատկություններով ու տաղանդով։ Նրանց, ովքեր «իրենց բնագավառում ունեն բարձրագույն ցուցանիշներ, մենք տալիս ենք ընտրախավ անվանումը»։ Ընտրախավը բնակչության ընտրյալ մասն է, նրա մնացած մասը սոսկ «հարմարվում է նրանից ստացած ազդակներին», իր հերթին ընտրախավը բաժանվում է երկու մասի․ մի մասը ուղղակի կամ անուղղակի մասնակցում է հասարակության կառավարմանը, իսկ մյուս մասը չի մասնակցում կառավարմանը և իրեն դրսևորում է գեղարվեստական կամ գիտական ոլորտներում։

Ընտրախավը և ոչ ընտախավը համապատասխանաբար կազմում են հասարակության բարձրագույն և ստորին խավերը։ Ցածր խավերի ներկայացուցիչները, այդ ներակայացուցիչներից առավել շնորհալիները «վեր են բարձրանում»՝ լրացնելով կառավարող ընտրախավի շարքերը, որի անդամները, համապատասխանաբար անկում ապրելով, «իջնում են ցած»՝ զանգվածների մեջ։ Տեղի է ունենում ընտրախավերի շրջապտույտ կամ շրջանառություն, անհամասեռ հասարակության անդամների միջև փոխազդեցության մի պրոցես, որը Պարետոն պատկերում է բուրգի ձևով, որի գագաթին ընտրախավն է։

Ընտրախավին բնորոշ է բարձր աստիճանի ինքնատիրապետումը և հաշվենկատությունը, ուրիշների մեջ թույլ ու ամենազգայուն տեղերը տեսնելու ու դրանք իր շահերի համար օգտագործելու ունակությունն այն դեպքում, երբ զանգվածները սովորաբար խճճվում են իրենց զգացմունքների ու նախապաշարմունքերի մեջ։ Պարետոն ընտրախավի դերի հիմնավորումը համարում էր հասարակության ձգտումը սոցիալական հավասարակշռության, ինչը ապահովում է մի շարք ուժերի փոխազդեցությունը, որը Պարետոն կոչել է էլեմենտներ։ Նա առանձնացնում էր չորս կարևոր էլեմենտ․ քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, ինտելեկտուալ։ Նա ավելի շատ իր ուշադրությունը սևեռում էր մարդկային արարքների մոտիվացիային, դրա համար էլ քաղաքականությունը հոգեբանության ֆունկցիա էր։ Այսպիսով, հասարակության և քաղաքականության վերլուծության մեջ օգտագործելով հոգեբանական մոտեցում՝ Պարետոն բացատրեց սոցիալական ինստիտուտների բազմազանությունն անհատների հոգեբանական անհավասարության միջոցով։ «Մարդկային հասարակությունը միասեռ չէ,- գրում է Պարետոն,- և անհատները տարբերվում են ֆիզիկապես, ինտելեկտով և բարոյականությամբ»։ Այսպիսով կարելի է ենթադրել, որ Պարետոն վերնախավը բնութագրում է իր իսկ հոգեբանական մոտեցմամբ, սակայն «ընտրախավ» բառի ամբողջական իմաստը գերակայությունն է։ Նա նաև ստեղծել է բալային համակարգ, որը գնահատում է մարդկային ինտելեկտն այս կամ այն ոլորտում։

Եթե ընտրախավի հաջորդափոխությունը տեղի է ունենում չափազանց դանդաղ, բարձրագույն շերտերում անկարողություն, քայքայում ու անկում մարմնավորող տարրեր են կուտակվում։ Այդ տեսակի խավերը կորցնում են իրենց ընտրյալ վիճակն ապահովող հոգեկան հատկությունը։ Վրա է հասնում  հեղափոխությունների դարաշրջանը, որի իմաստը, Պարետոյի կարծիքով, կառավարող ընտրախավի կազմը նորոգելու, կառավարման համար անհրաժեշտ հոգեբանական ուժեր համալրելու և այդպիսով հասարակական հավասարակշռությունը վերականգնելու մեջ է։ Ընտրախավերի վերելքի և անկման, բարձրանալու և ընկնելու շրջափուլերը, նրա համոզմամբ, անհրաժեշտ են ու անխուսափելի։

Պարետոյի տեսությունը ելնում է այն պնդումից, թե ընտրախավերի շրջապտույտ տեղի է ունենում նրանցում առաջին և երկրորդ դասերի «մնացորդների» հաջորդափոխման հետևանքով։ Ամեն ընտրախավի համապատասխանում է կառավարման մի որոշակի ոճ։

«Կոմբինացիաների» բնազդը պայմանավորում է զանգվածներին համոզելու և խաբելու, նրանց հիմարացնելու խորամանկ միջոցներ օգտագործելը, նրանց մոլորության մեջ գցելը։

«Ագրեգատների կայունության» բնազդը պայմանավորում է կառավարողների հակադիր հատկությունները։ Նրանք ագրեսիվ են, հավակնոտ, հակված են դեպի բռնությունը, կասկածանքով են վերաբերում ճարպկություններին, փոխզիջումներին։ Եթե կառավարողների առաջին տիպը ապրում է միայն ներկայով, ապա երկրորդն ուղղված է դեպի ապագան։ Այն կառավարողներին, որոնց մոտ գերակշռում են «կոմբինացիաների մնացորդները», Պարետոն անվանում է «աղվեսներ»,  իսկ այն կառավարողներին, որոնց մոտ գերակշռում է «ագրեգատների կայունությունը», անվանում է «առյուծներ»։ «Աղվեսները» խորամանկության, խարդախության, ուխտադրժության խորհրդանիշ են, «առյուծները»՝ ուժի, համառության, անողոքության, արիության։ Սոցիալական հավասարակշռության մեխանիզմը գործում է նորմալ, երբ ապահովվում է առաջին և երկրորդ կողմնորոշումների մարդկանց համամասնական ներհոսքը դեպի վերնախավ։

Շրջապտույտի դադարեցումը հանգեցնում է իշխող ընտրախավերի դեգեներացիային, համակարգի խզմանը, դրանում «աղվեսների» գերակշռությամբ նոր էլիտայի բաշխմանը, որը, ի վերջո, այլասերվում է «առյուծների» մեջ. կոշտ ճնշելու և բռնատիրության կողմնակիցներ։ Մոսկան, շարունակելով Պարետոյին, հանգում էր նրան, որ  ընտրախավերի շրջապտույտն ավելացնում է հասարակության  առողջությունը, սակայն այս ամենը ենթակա է կայունացման պահպանողական միտման գերակշռությանը՝ միաժամանակ պահպանելով էլիտայի շարունակական նորացումը զանգվածի լավագույն մարդկանց հաշվին։

Առյուծներն ու աղվեսները համապատասխանում են  «սպեկուլյանտների», «ռանտյեների» տիպերին։ «Սպեկուլյանտը», ըստ Պարետոյի, օգուտի ձգտող գործարարի, ճարպիկ գործադարձուի, կոմբինատորի նախատիպն է։ Այս տիպը չունի խղճի խայթ։ «Ռանտյեները» նրա լիակատար հակադրությունն է։ Նա վախկոտ ավանդադիր դրամատեր է, որն ապրում է ամրագրած եկամուտներով՝ վախենալով մի քայլ կատարելուց, որպեսզի հանկարծ չվնասի իր կապիտալն ու չտուժի։ Հասարակության մեջ ռանտյեների գերակշռությունը հասարակության կայունացման վկայությունն է, որն այնուհետև անցնում է նեխման։ Սպեկուլյանտների գերակշռությունը կանխորոշում է զարգացում սոցիալական և տնտեսական կյանքում։ Տնտեսական և քաղաքական շրջափուլերի հաջորդափոխությունը Պարետոյի սոցիալական զարգացման կոնցեպցիայում կապված է հոգևոր արտադրության ցիկլերի հետ։

Ընտրախավերի շրջապտույտի տեսությունը, հասարակական ակտիվության տեսության նման, Պարետոն կառուցել է ոչ թե հասարակական հարաբերությունների վերլուծության հիմքի, այլ անհատների բնածին կենսահոգեկան հատկությունների հետազոտության հիմքի վրա։ Իշխանության նրա կոնցեպցիայում առաջնային են կառավարողների անհատական գծերը, որոնք նրանք ունեցել են դեռևս նախքան հասարակության մեջ իրենց ընտրյալ դիրքը գրավելը։ Պարետոն գտնում էր, որ բուրժուական տնտեսությունն իր զարգացման բարենպաստ պայմաններում ասպարեզ է տալիս իր լավագույն ներկայացուցիչներին դեպի հասարակության բարձունքներն ազատորեն ընթանալու ու հասարակության կառուցվածքն անհատների կենսահոգեկան հատկություններին համապատասխան վերարտադրելու համար։ «Ընտրախավերի շրջապտույտն» իրականում արտահայտում է հասարակական խորը, ամենից առաջ սոցիալ-տնտեսական բնույթի պրոցեսներ։  Ընտրախավերի գործառման վերաբերյալ Պարետոյի կշռադատություններն իրական զանգվածային հասարակական ուժերի վերլուծության վրա հենված չէին, կոնկրետացված չէին ըստ պատմական առանձին դարաշրջանի, ուշադրությունը շեշտված էր մի ընդհանուր սխեմայի տակ բերվող կառավարման տարբեր տիպերի արտաքին ձևական նմանությունների վրա։

Տես նաև

• Պարետո արդյունավետություն

Գրականություն

Ստեղծագործությունների ցանկ

• Քաղաքական տնտեսագիտության դասընթաց (Cours d’économie politique, 1896—1897)
• Սոցիալիստական համակարգեր (Les Systémes socialistes, 1902—1903)
• Քաղաքական տնտեսագիտության դասագիրք (Manuale di economia politica, 1906)
• Ընդհանուր սոցիոլոգիայի տրակտատ (Trattato di sociologia generale, 1916)
• Ընդհանուր սոցիոլոգիայի համառոտ ուղեցույց (Compendio di sociologia generale, 1920)

Հրապարակումներ ռուսերենով

• Սոցիալիստական համակարգեր = Les Systémes socialistes // Տեսական սոցիոլոգիա։ Անթոլոգիա 2 մասով (կազմումը, գիտական խմբագրությունը, առաջաբանը՝ Ս. Պ. Բանկովսկայայի), հ. 1 - Մ., «Համալսարան» գրախանութ, 2002։
• Ընդհանուր սոցիոլոգիայի ամփոփագիր = Compendio di sociologia generale / թարգմ.` Ա. Ա. Զատովի. — 2-րդ հրատ.. — Մ.: Հրատարակչություն` Տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոց, 2008. — 511 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7598-0573-1
• Ժողովրդավարության փոխակերպումը / թարգմ. իտալերենից՝ Մ. Յուսիմի, Մ., «Ապագայի տարածք» հրատարակչություն, 2011 - 208 էջ։

Մատենագիտություն

• Մարկ Բլաուգ Վիլֆրեդո Պարետո // Մինչքեյնսյան ժամանակաշրջանի 100 ամենահայտնի տնտեսագետները = Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one hundred great economists of the past. — 2008. — С. 233-235. — 352 с. — («Տնտեսագիտական դպրոցի» գրադարան, թողարկում 42). — 1 500 экз. — ISBN 978-5-903816-01-9
• Блюмин И. Г.|часть= Теория Парето|ссылка часть= |заглавие= Критика буржуазной политической экономии: В 3 томах|Изд-во АН СССР]]|год= 1962|том= I. Субъективная школа в буржуазной политической экономии|страницы= 826-865|столбцы= |страниц= VIII, 872|серия= |isbn= |тираж= 3 200|ref= Блюмин}}
• Осипова Е. В.| История буржуазной социологии XIX — начала XX века|оригинал = |ссылка = http://buch.ucoz.ru/news/istorija_burzhuaznoj_sociologii_xix_nachala_xx_veka/2010-07-10-464 |ответственный = Под ред. И. С. Кона |издание = |место = М.|издательство = Наука|год = 1979|страницы = 309—331|страниц = |серия = |isbn = |тираж = 6400}}
• Парето Вильфредо|alt= |автор= Добронравов И. С., Латинский И. Т.|том= 19|страницы= |ref= Добронравов, Латинский}}
• Шумпетер Й.|часть= Глава 5. Вильфредо Парето (1848—1923)|ссылка часть= |заглавие= Десять великих экономистов от Маркса до Кейнса|оригинал= Ten Great Economists: From Marx to Keynes Институт Гайдара|год= 2011|том= |страницы= 162-205|столбцы= |страниц= 400|серия= |isbn= 978-5-91129-075-7|тираж= 1 000|ref= Шумпетер}}

Արտաքին հղումներ

• Vilfredo Pareto Biography Concise Encyclopedia of Economics. Library of Economics and Liberty, Econlib
• The Two Biggest Ideas of Vilfredo Pareto in Economics
• Further information from New School University
• Review materials for studying Vilfredo Pareto
• «Vilfredo Pareto (1848–1923)». The Concise Encyclopedia of Economics. Library of Economics and Liberty (2nd ed.). Liberty Fund. 2008.
• Vilfredo Pareto: A Concise Overview of His Life, Works, and Philosophy, by Fr. James Thornton
• Վիլֆրեդո Պարետոի գործերը Գուտենբերգ նախագծում
• The Mind and Society
• More complete list of works

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վիլֆրեդո Պարետո» հոդվածին։