Վերծանում

Վերծանում, անհայտ լեզվով կամ գրային համակարգով գրված տեքստի վերլուծություն։ Ավելի հաճախ այն օգտագործվում է հնադարյան գրերի վերծանման իմաստով։ Հաղորդագրության կոդավորման և համապատասխան մաթեմատիկական մեթոդների մասին տես գաղտնագրություն հոդվածը։ Անհրաժեշտ է նշել, որ գաղտնագրության մեջ «վերծանում» և «մեկնաբանել» տերմինները տարբեր իմաստով են օգտագործվում։

Վերծանման հայտնի օբյեկտները խմբագրել

Բեհիսթունի արձանագրություն
Դրեզդենի օրենսգիրք
Աշոկայի էդիկտներ
Ֆեստի սկավառակ մինչ օրս վերծանված չէ, առաջարկված է մի քանի հարյուր վերծանում
Ռոխոնցի օրենսգիրք
Ռոզետայի քար
Վոյնիչի ձեռագիր
Վուշե գիրք (էտրուսկների խոշորագույն գրավոր հուշարձան)
Լարեց Ֆրենկիսի

Վերծանված լեզուների հետազոտումը խմբագրել

Քիչ չեն դեպքեր, գրերը հայտնի են, բայց լեզում կենդանի լեզուների մեջ չունի համեմատություն։ Մինչև 19-րդ դարը այս խնդիրը անլուծելի էր համարվում, բայց լեզվաբանություն տրամաբանական համադրություն մեթոդների ի հայտ գալուն այս հարցի լուծումը շատ առաջ գնաց։ Այսպիսով, մալազիական այբուբենի և լուվիական հիերոգլիֆների վերծանումը ընթանում էր, ավելի վաղ հայտնի անալոգիական խմբի լեզուների հետ զուգահեռ։ 20-րդ դարի սկզբում վերծանվեցին մինչ այդ անհայտ խուրիական և ուրարտական լեզուները։ 20-րդ դարում բավականին մանրամասն վերակառուցվել է էտրուսկյան լեզվի ուղղագրությունը, մեկնաբանվել է մոտ 200 բառ չնայած լեզվի վերծանումը ավարտված էր։ Մի շարք դեպքերում համակցական վերլուծությունը թույլ է տալիս պարզել լեզուների գենետիկ պատկանելիությունը կամ կազմա-ձևաբանության բնութագրերը, որոնք թաքնված են չվեծանված գրերի տակ։ Գ․ Նոյմանը համակցական վերլուծության է ենթարկել մինչ օրս չվեծանված ֆեստի սկավառակը, իսկ Յու․ Կնոզովը եկավ այն եզրակացության, որ նախահնդկական նամակները վերագրվում են Դրավիդյան լեզվաընտանիքին։ 21-րդ դարի սկզբին Կ․ Ռիեյը հայտարարեց Մերոիթյան լեզվի վերծանման մասին, (այս տարբերակը պաշտպանում են բազմաթիվ լեզվաբաններ։

Վերծանման մեթոդները խմբագրել

Լավ օգնում է երկլեզու փաստաթղթերի առկայությունը, որոնք գրված են անծանոթ մատենագրությամբ (անծանոթ լեզվով) և այդ հայտնությամբ։ Հենց Ռոզետայի քարը ընկելով Շամպոլյոնի ձեռքը, օգնեց եգիպտական գրերի վերծանմանը։
Անհրաժեշտ էր ունենալ բավարար թվով փաստաթղթեր, որպեսզի կարելի լիներ գնահատել գրի մեջ օգտագործվող սիմվոլների քանակը։ Դա օգնում էր եզրահանգում կատարել այն մասին, թե այդ լեզուն ինչ գրերի համակարգ է՝ այբուբեն է, թե աբուգիդա (մի քանի տասնյակ սիմվոլներ), վանկային գիր է (մի քանի հարյուր), թե գաղափագրեր (մի քանի հազար)։
Շատ կարևոր է, որոշել լեզվախումբը, որին պատկանում է վերծանվող գրությունը։ Այդ ձևով հեշտությամբ վերծանվում են հնչյունական լեզուները։ Օրինակ այն միտքը, որ ուգրիտական լեզուն մոտ է երբրայերենին, օգնեց այն վերծանել։ Իսկ էտրուսկյան լեզուն չի վերծանվում այն պատճառով, որ դեռ չի գտնվել նրա բարեկամ լեզուն։
Պետք չէ մեծ նշանակություն տալ տառերի տեսքին ու ձևին (համեմատումը փակուղու առաջ է կանգնեցրել Հրոզնուն, Գեորգիևին, և շատերին)։ Գործնականում բոլոր հայտնի համակարգերը օգտագործում են նույն պարզ պատկերների հավաքածուն (շրջան, խաչ, գիծիկներ և այլն)։ Անհրաժեշտ է գտնել բառի ներքին կառուցվածքը, առանձնացնել նույն կրկնվող կառույցները, հնարավորինս վերարտաբերելով։ Այս մեթոդն օգտագործում են կոդավորված հաղորդագրությունները վերծանելիս, սրա օգնությամբ Վենտրիսը վերծանել է Բ գծային գիրը։
Տարաբանական-կոմբինացիոն մեթոդը իրենց աշխատանքներում օգտագործել է Գրոտեֆեհդը XIX դարի սկզբին, սակայն սկսել է XX դարում նրանք ավելի շատ տարածում են գտնում կապված այն հանգամանքի հետ, որ ավանդական համեմատական մեթոդը համարվում է ոչ պիտանի, քանի որ հստակ չէին ո՛չ գրվածքները, ո՛չ էլ լեզուները։ Մաթեմատիկական վերլուծությունը, որը իրականացրեց Ա․ Կոբերը թույլատրեց բացահայտել որոշ արձանագրությունների քերականական առանձնահատկությունները Գծային Բ համակարգի, ինչես նաև առաջարկում է մի շարք վանկերի նշանների համար համընդհանուր ձայն կամ համապատասխան նշաններ։

Հայտնի վերծանողներ խմբագրել

Հաջողված վերծանման հեղինակներ խմբագրել

Իբն Վախշիա (մասմաբ վերծանել է եգիպտական հիերոգլիֆները, հետագայում նրա աշխատանքը մոռացվել է)
Ջեյմս Պրինսեպ (հնդկական գրություններ բրախմի և կխարոշտխի)
Ժան Ֆրանսուա Շամպոլյոն (Եգիպտական հիերոգլիֆներ)
Ֆրիդրիխ Գրոտեֆենդ (պարսկական սեպագիր)
Հենրի Կրեսվիկ Ռոուլինսոն (պարսկական սեպագիր, սկսցել է երկու սեպագրերի վերծանումով)
Արչիբալդ Սեյս (սկսցել է Լուվիական հիերոգիլֆներ և ուրարտերենի վերծանումով)
Ջորջ Սմիթ (Կիպրոսյան գիր)
Մայքլ վենտրիս և Ջոն Չեդվիկ (կրետյանԳծային գիր Բ)
Կնորոզով Յուրի (Մայա գիր, հնդկերենի այբուբեն՝ վերջին ճանաչված վերծանումը)
Ջոն Ռեյ վերծանել է կահիրյան գիրը

Անհաջող վերծանման հեղինակներ խմբագրել

Կիրխեր Աֆանասկի (անհաջող վերծանել է եգիպտական հերոգլիֆները)
Սասի Սիլվեստր դե (անհաջող վերծանել է եգիպտական հերոգլիֆները)
Թոմաս Յունգ (անհաջող վերծանել է եգիպտական դեմոտիկները)
Վլադիմիր Գեորգիև (մեիջերկրածովային գրությունները վերծանելու մի քանի անհաջող փորձ )
Բեդրժիխ Հրոզնի(խեթական լեզվի վերծանում, մեիջերկրածովային գրությունները վերծանելու մի քանի անհաջող փորձ )
Յոհաննես Ֆրիդրիխ(ավարտին է հասցրել ուրարտերենի վերծանումը), աշխատանքներ ունի գրգագրության պատմության մեջ
Մերիջի Պիերո (մասնակցել մալազիական այբուբենի վերծանմանը, աշխատանք ունի արված կրետական գիրի վերծանման մեջ)
Դորմ Էդուարդ Պաոլ (նախասատվածաշնչյան գրության չճանաչված վերծանություն)
Մոլչանով Արկադի Անատոլևիչ (աշխատել է կրետական գիրի վերծանման վրա, անհաջող վերծանել է Ֆեստի սկավառակը)
Գորդոն Սայրուս (սեմիտական կրետե արձանագրությունները կարդալու անհաջող փորձ)
Էտտիգ Էռնստ (կրետե կիպրո-մինոսյան արձանագրությունները կարդալու անհաջող փորձ)
Կոնրադով Ալեքսանդր Միխայելովիչ՝ ապակոդավորման խնդիրների վերաբերյալ տեսական աշխատանքների հեղինակ
Գեորգի Ֆյոդորովիչ Տուրչանով՝ ռուս պատմաբան և բանասեր, ճանաչված ժամանակակից գիտության մանգամից մի քանի գրերի վերծանման միջոցով, որը նա կապել է կովկասյան ծագում ունենալու հետ
Շևոռոշկին Վիտալի Վիկտորովիչ՝ վերծանման մեջ բեկում կատարեց կարիեյան գրության վերծանման մեջ (սակայն, վերջնական վերծանումը Ջ Ռեյի կողմից զգալիորեն տարբերվել է Շևոռոշկինի թարմանությունից)

Գրականություն խմբագրել

Бартонек А. Златообильные Микены. М. 1991.
Гельб И. Е. Опыт изучения письма. М. 1984.
Гордон, Сайрус Герцль. Забытые письмена. Открытие и дешифровка
Дирингер Д. Алфавит. М. 1963, 2004.
Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М. 1963.
Драчук В. С. Дорогами тысячелетий. М. 1977
Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М. 1965.
Керам К. Боги, гробницы, учёные. Роман археологии. М., 1963 — СПб., «КЭМ», 1994
Кондратов А. М., Шеворошкин В. В. Когда молчат письмена. Загадки древней Эгеиды. М. 1970.
Молчанов А. А. Таинственные письмена первых европейцев. М. 1980.
Люльфинг, Ганс. У истоков алфавита: [Пер.с нем. / Люльфинг,Ганс; Предисл. И.Клочкова]. — . — М. : Книга, 1981. — . — 110 с : ил..
Молчанов А. А., Нерознак В. П., Шарыпкин С. Я. Памятники древнейшей греческой письменности. Введение в микенологию. М., 1988 г.
Павленко Н. А. История письма. Минск: Вышэйшая школа, 1987.
Тайны древних письмён. Проблемы дешифровки. М. 1976.
Утевская П. Слов драгоценные клады. М. 1987.
Фридрих И. Дешифровка забытых письменностей и языков. Москва. КомКнига. 2007. Издание четвертое, стереотипное. Перевод с немецкого и предисловие И. М. Дунаевской. Под редакцией и с приложением И. М. Дьяконова Արխիվացված 2012-03-01 Wayback Machine
Фридрих И. История письма. М. 2004.