Վերին Ոսկեպար
Վերին Ոսկեպար, նախկին բնակավայր Հայաստանի Տավուշի մարզի արևելքում[1][2]։ Մինչև 19-րդ դարը բնակեցված է եղել հայերով, իսկ դրանից հետո՝ մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը՝ թուրքերով։ Հարուստ է վաղ միջնադարյան և միջնադարյան հայկական պատմամշակութային հուշարձաններով[1][3]։
| Գյուղ | ||
|---|---|---|
| Վերին Ոսկեպար | ||
 Վերին Ոսկեպարից տեսարան դեպի Գավազան լեռ | ||
| Երկիր |  Հայաստան | |
| Մակերես | 8,6 կմ² | |
| ԲԾՄ | 864 մետր | |
| Բնակչություն | 0 մարդ | |
| ||
Վերին Ոսկեպարի տարածքը պատմամշակութային առումով անմիջականորեն կապված է Ոսկեպար գյուղի հետ[4]։
2023 թվականի մայիսի 22-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Վերին Ոսկեպարը ճանաչել է Ադրբեջանի Հանրապետության մաս[5]։
Անուն խմբագրել
Բնակավայրը հայտնի է տարբեր անուններով։ Գյուղի հայկական անունը Վերին Ոսկեպար է, իսկ ադրբեջանականը՝ Յուխարի Ասկիփարա (ադրբ.՝ Yuxarı Əskipara), ինչը հայերեն անվան մասսամբ թարգմանված և աղավաղված ձևն է։ Հնում այն հայտնի է եղել նաև Հին Ոսկեպար անունով։ Ադրբեջանցի հեղինակ Իզմայլովան իր հեղինակած գրքում Հին Ոսկեպար անվան ծագումը բացատրում է հետևյալ կերպ՝ «Գյուղը կոչվել է Հին Ոսկեպար, քանի որ այդ տարածքում կային ավերակներ»[6]։ Հավանաբար ավերակներ ասելով Իզմայլովան նկատի ունի բնակավայրի տարածքում առկա պատմամշակութային հուշարձանները։
Աշխարհագրություն խմբագրել
Աշխարհագրորեն նախկին բնակավայրը գտնվում է Ոսկեպար գետի ձախ ափին և ծովի մակերևույթից բարձր է 780-850 մ[1]։ Վերին Ոսկեպարի տարածքը արևելքում սահմանակից է Նոյեմբերյան համայնքի Ոսկեպար գյուղին, հյուսիս-արևելքում՝ Բաղանիս գյուղին, հյուսիսում՝ Ջուջևան գյուղին, հարավ-արևելքում՝ Աճարկուտ գյուղին, իսկ արևմուտքում և հյուսիս-արևմուտքում գրեթե սահմանակից է Լոռու մարզի Ալավերդի համայնքին[7]։
Կարգավիճակ և հայ-ադրբեջանական հակամարտություն խմբագրել
,_08.05.2021%D5%A9%E2%80%A4.jpg)
Հայաստանի խորհրդայնացվելու ժամանակ գյուղը գտնվել է Հայաստանի կազմում։ 1928 թվականի քարտեզով այն պատկանել է Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությանը[8]։ Ավելի ուշ, ԽՍՀՄ ներքին որոշմամբ այն ներառվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում։ Գյուղը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի անկլավ էր Խորհրդային Հայաստանի տարածքում։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ 1991-1994 թվականների Արցախյան պատերազմի ընթացքում, այն ընդգրկվեց Հայաստանի տարածքում։ Համաձայն Հայաստանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն գտնվում է Հայաստանի Տավուշի մարզում[9], իսկ ըստ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ այն տեղակայված է Ադրբեջանի Հանրապետության Ղազախի շրջանում[10]։
Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության դիրքորոշում խմբագրել
2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևի, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի համատեղ ստորագրված համաձայնագրի նախնական տարբերակում նշված էր, որ բացի Արցախի Հանրապետության մի շարք շրջաններից, նաև պետք է Տավուշի և Արարատի մարզերի մաս կազմող Խորհրդային Ադրբեջանի անկլավները հանձնվեն Ադրբեջանի Հանրապետությանը։ Հետագայում անկլավների վերաբերյալ կետը հանվեց համաձայնագրից, սակայն այդ մասին տարբեր հարթակներում խոսակցությունները շարունակվեցին[11]։
2020 թվականի նոյեմբերի վերջերին Տավուշի մարզպետ Հայկ Չոբանյանը հերքեց այդ լուրերը՝ ասելով որ Տավուշի մարզից որևէ տարածք չի հանձնվելու Ադրբեջանին[11]։ Հետագայում Հայկ Չոբանյանը կրկին հերքեց այդ տարածքների հանձնման լուրերը՝ ասելով որ «Ընդդիմություն լինեն, արկածախնդիր լինեն, իշխանություն լինեն, ադրբեջանցի թե թուրք՝ հիմա թե երբևէ կսատկացնենք, բայց թույլ չենք տա Տավուշի սահմանները սակարկեն»[12]։
Իշխանական «Իմ քայլ» խմբակցությունից Հայաստանի ազգային ժողովի պատգամավոր Վահե Ղալումյանը 2021 թվականի հունիսին հաստատել էր, որ պետք է ստեղծվի սահմանային հարցերը կարգավորող հանձնաժողով։ Անդրադառնալով լրագրողի հարցին՝ նա ասել էր, որ «Տավուշում Տավուշի մարզում և՛ ադրբեջանական հողեր կան, որ գտնվում են մեր վերահսկողության տակ, եև՛ կան հայկական տարածքներ»[13]։ Մասնավորեցնելով թե որոնք են ադրբեջանական հողեր, նա նշել է՝ «Անկլավները։ Գյուղերի անուններն են՝ Բարխուդարլու, Խեյրիմլի, Սոֆուլու, Ոսկեպար»[13]։
2023 թվականի մայիսի 22-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հրապարակային հայտարարել է, որ ինքը Վերին Ոսկեպարը ճանաչում է որպես Ադրբեջանի Հանրապետության մաս[5]։
Հետապնդումներ Վերին Ոսկեպար այցելելու համար խմբագրել
2024 թվականի մարտի 3-ին Վերին Ոսկեպարի մուտքի մոտ Նոյեմբերյան ոստիկանության աշխատակիցները ձերբակալել են «Մարտական եղբայրություն» անունը կրող կազմակերպության 2 անդամի, բերման ենթարկել ոստիկանության բաժին և հայտնել, որ այդ տարածքն իրենցը չի, արգելված է մտնել[14][15]։ Կազմակերպության ղեկավարը հայտնել է, որ մինչև այդ պահը իրենց անդամները Նոյեմբերյանի համայնքապետարանի հետ համագործակցությամբ Վերին Ոսկեպարում մարզումներ էին իրականացնում, իսկ ներկա արգելքը, ըստ նրա, պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ Հայաստանի գործող իշխանությունները պատրաստվում են այդ տարածքը հանձնել Ադրբեջանին[14][15]։
Նույն կազմակերպությունը նախատեսել էր 2024 թվականի մարտի 24-ին խմբային այցելություն կատարել Վերին Ոսկեպար[16]։ Այցի նախօրեին՝ մարտի 23-ին, կազմակերպության ղեկավարը հրավիրվել էր Հայաստանի ոստիկանության 6-րդ վարչության շենք, որտեղ ոստիկանության պետի տեղակալ Վարդան Վարդանյանը նրան կարգադրել էր չայցելել Վերին Ոսկեպար և որ ոստիկանությունը արգելելու է այցելություն կատարել[16][17][18], իսկ արդեն մարտի 24-ի առավոտյան ձերբակալվել են տվյալ կազմակերպության ղեկավարներից և անդամներից ավելի քան երեք տասնյակ անձ, քանի որ նրանք մերժել էին Վերին Ոսկպար այցելելը չեղարկելու ոստիկանության պահանջը[17][19][20][18][21]։
Պատմություն խմբագրել
Մինչև 1720-ական թվականները Վերին Ոսկեպարը եղել է հայկական բնակավայր։ 19-րդ դարի կեսերից այդտեղ են սկսել հաստատվել խաշնարած թուրքեր։ Վերին Ոսկեպար գյուղատեղին և հարակից տարածքները հարուստ են հայկական պատմամշակութային հուշարձաններով[4][1]։
Հայաստանի Հանրապետության ժամանակաշրջան (1918-1920) խմբագրել
1918 թվականից 1920 թվականը Վերին Ոսկեպար գյուղը գտնվել է Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության կազմում[22]։
Խորհրդային Միության ժամանակաշրջան խմբագրել
Խորհրդային Միության Անդրկովկասյան Դաշնության Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի հողային և անտառային վեճերը լուծող տեղական հանձնաժողովը 1929 թվականի հուլիսի 19-0-ի իր որոշմամբ Վերին Ոսկեպարը ընդգրկել է Դիլիջանի գավառի մեջ[23]։
Պատմամշակութային հուշարձաններ խմբագրել
Վերին Ոսկեպարի տարածքում պահպանվել են վանական համալիրի, բերդի, դիտակետ-աշտարակի, ստորգետնյա գաղտնուղու ավերակներ, ինչպես նաև միջնադարյան 3 կամուրջ[1][24]։ Վերին Ոսկեպարում է գտնվում նաև Արցախյան ազատամարտին և Տավուշի մարզի բնակավայրերի ինքնապաշտպանական մարտերի ժամանակ զոհված ազատամարտիկներին ու զինծառայողներին նվիրված հուշահամալիր։
Դիտակետ-աշտարակ խմբագրել
Գտնվում է Վերին Ոսկեպարի կենտրոնական մասում։ Պատմամշակութային հուշարձանի մասին քիչ տեղեկություններ են հայտնի։ Եզակի հիշատակություններից մեկը կատարել է եպիսկոպոս Մակար Բարխուդարյանը[4][24]։ Ըստ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի՝ աշտարակը կառուցվել է 13-րդ դարում։ Նա իր ուսումնասիրություններից ենթադրություն է կատարել, որ աշտարակը պատկանել է հայ քաղկեդոնական դավանանքին պատկանող իշխանի[4]։
Կորաբերդ ամրոց խմբագրել
Կորաբերդ ամրոցը գտնվում է Վերին Ոսկեպարում, Ոսկեպար գյուղից շուրջ 3 կմ հյուսիս-արևմուտք` շրջապատի նկատմամբ իշխող դիրք ունեցող ժայռապատ լեռան գագաթին և ծովի մակերևույթից բարձր է 1268 մ։ Որմերի շարվածքային և կառուցողական առանձնահատկությունները հուշում են, որ բերդը կառուցվել է 12-ից 13-րդ դարերում։ Կառուցված է անմշակ քարով և կրաշաղախով։ Ամրացվել են լեռան միայն հյուսիսային և արևելյան գագաթամերձ առանձին հատվածները։ Հյուսիս-հարավ ձգվածությամբ ունի շուրջ 40 մ երկարություն և առավել ընդարձակ մասում` մինչև 18 մ լայնություն։ Պարսպապատերի միջին հաստությունը 90 սմ է։ Միակ մուտքը բացված է հյուսիսային կողմից[4]։
Կալապան գյուղատեղի խմբագրել
Գյուղատեղին տեղացիների շրջանում առավել հայտնի է Կլապաններ անունով և գտնվում է Վերին Ոսկեպարում, Ոսկեպար գյուղից մոտավորապես 3,5 կմ հարավ-արևմուտք` լեռնաճյուղի անտառապատ լանջին և ծովի մակերևույթից բարձր է 1045 մ։ Միջնադարով թվագրվող գյուղատեղին կազմված է հայտնի եկեղեցու և գերեզմանոցի ավերակներով։ Եկեղեցին թվագրվում է 13-րդ դարով և համանման միանավ կառույցներից առանձնանում է ավանդատների բացակայության պայմաններում շինության հիմնական լայնության համեմատ արևելյան ճակատի կարճված առանձնահատկությամբ։ Եկեղեցու համեմատաբար պահպանված հատվածներն են խորանի ետնապատն ու խորանի դիմաց գտնվող պատը։ Կառույցի շարվածքն իրականացվել է տեղական անմշակ քարերով և կրաշաղախով[4]։
Հին կամուրջ խմբագրել
Վերին Ոսկեպարի տարածքում է հայտնի կամուրջներից է Հին կամուրջը, որը գտնվում է Ոսկեպար գետի վրա և ծովի մակերևույթից բարձր է 822 մ։ Կառուցման ստույգ թվականը հայտնի չէ, սակայն կառուցողական, հորինվածքային և շարվածքային առանձնահատկությունները այն թվագրում են 13-րդ դարով։ Կառուցված է տեղական անմշակ քարով և կրաշաղախով, կամարակապ է։ Նախատեսված է եղել միայն հետիոտնի և հեծյալի համար[4]։
Բնակչություն խմբագրել
Մինչև 19-րդ դարի կեսերը Հին Ոսկեպարի բնակիչները եղել են հայեր։ Հետագայում գյուղը հայաթափվել է և բնակեցվել թուրքական ցեղերով[1], որոնց մի մասը հետագայում եկել էին Սալախլի գյուղից[6]։
Կրոն խմբագրել
Մինչև 19-րդ դարը Վերին Ոսկեպարի տարածքը եղել է քրիստոնեա հայերով բնակեցված։ Այդտեղ առկա են հայկական առաքելական եկեղեցու կրոնական կառույցներ, ինչպես նաև հայ քաղկեդոնականների քրիստոնեական եկեղեցու ավերակներ։ 19-րդ դարից բնակավայրի տարածքում հաստատված թուրքական բնակչությունը եղել է իսլամի հետևորդ։ Նրանց մի մասը եղել է շիա մուսուլման, մյուս մասը՝ սուննի մուսուլման[6]։ Սալախլիից տեղափոխված թուրքերը սուննի մուսուլմաններ էին[25]։
Պատկերասրահ խմբագրել
-
Վերին Ոսկեպարի անտառապատ լեռները -
Վերին Ոսկեպարից տեսարան դեպի Ոսկեպար գյուղ և Գավազան լեռ -
Վերին Ոսկեպարի անտառապատ լեռները
-
Ձիերի երամակը Վերին Ոսկեպարում -
Վերին Ոսկեպարում գտնվող Արցախյան ազատամարտի հուշահամալիրի կենտրոնական հատվածը -
Վերին Ոսկեպարում գտնվող միջնադարյան դիտակետ-աշտարակ
,_08.05.2021%D5%A9%E2%80%A4.jpg)
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Սամվել Կարապետյան, «Հյուսիսային Արցախ», Երեւան, 2004 թվական, (էլեկտրոնային տարբերակ Արխիվացված 2021-03-03 Wayback Machine)։
- ↑ «Վերին Ոսկեպար անունով գյուղ կա՞», (արխիվացված)։
- ↑ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանց, Արցախ, Երկասիրեց, Բագու, տպարան «ԱՐՕՐ», 1895 թվական։
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Սամվել Կարապետյան, Ոսկեպարի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2013, (էլեկտրոնային տարբերակ Արխիվացված 2021-08-31 Wayback Machine)։
- ↑ 5,0 5,1 «Ադրբեջանի 86․6 հազար քկմ մեջ մտնում են նաեւ անկլավները»․ Նիկոլ Փաշինյան, (արխիվացված 22․05․2023 թվականին)։
- ↑ 6,0 6,1 6,2 А.А. Измайлова, Жилищно-бытовые условия в долгожительских селениях западных районов Азербайджана, Долгожительство в Азербайджане: сборник научных трудов, 1989г., стр. 89.(ռուս.)
- ↑ google map էլեկտրոնային քարտեզ (24․03․2024 թվական)։
- ↑ «ԱԽ քարտուղարը սխալվում է․ Հայաստանի ու Ադրբեջանի նախկին էքսկլավների տարածքները «գրեթե հավասար» չեն». Hetq.am. 2022 թ․ մայիսի 7. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման։
- ↑ Համաձայն Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման։
- ↑ 11,0 11,1 «Տավուշի մարզպետը հերքել է որոշ գյուղեր Ադրբեջանին անցնելու լուրերը», (արխիվացված 23․06․2021թ․)։
- ↑ «Ստահոդ լուրեր են տարածվում, թե իբր չափագրումներ են արվում․ Ազատամուտ համայնքի ղեկավար», (արխիվացված 23․06․2021թ․)։
- ↑ 13,0 13,1 «Տավուշի մարզում ադրբեջանական հողեր կան… Բարխուդարլու, Խեյրիմլի, Սոֆուլու, Ոսկեպար…». Իմքայլական Վահե Ղալումյանը՝ Ադրբեջանի հետ խաղաղության մասին, (արխիվացված 23․06․2021թ․)։
- ↑ 14,0 14,1 «Ոսկեպարից տղերքին բերման են ենթարկել, ասել են՝ էլ չմտնեք, մեր հողը չի» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 01․03․2024 թվականին)։
- ↑ 15,0 15,1 ««Մարտական եղբայրություն» միաբանության անդամներին բերման են ենթարկել Վերին Ոսկեպարի տարածք այցելելու համար» հոդված aravot.am կայքում, (արխիվացված 01․03․2024 թվականին)։
- ↑ 16,0 16,1 ««Մարտական եղբայրության» այցը Վերին Ոսկեպար չթույլատրելու քաղաքական հրահանգ կա, որը ստիպված են կատարել ուժային կառույցները․ Հրանտ Տեր-Աբրահամյան» հոդված aravot.am կայքում, (արխիվացված 24․03․2024 թվականին)։
- ↑ 17,0 17,1 «Կորել է կապը Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի հետ. «Մարտական եղբայրություն»» հոդված aravot.am կայքում, (արխիվացված 24․03․2024 թվականին)։
- ↑ 18,0 18,1 «Ձերբակալվել է «Մարտական եղբայրության» անդամ Ավետիս Ավետիսյանը, Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի հետ կապը կորել է» հոդված tert.am կայքում, (արխիվացված 24․03․2024 թվականին)։
- ↑ ««Մարտական եղբայրության» այցը Վերին Ոսկեպար չթույլատրելու քաղաքական հրահանգ կա, որը ստիպված են կատարել ուժային կառույցները․ Հրանտ Տեր-Աբրահամյան» հոդված aravot.am կայքում, (արխիվացված 24․03․2024 թվականին)։
- ↑ «Ում հասցրել՝ ձերբակալել են․ պատերազմի մասնակիցը՝ «Մարտական եղբայրության» անդամների ձերբակալության մասին» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 24․03․2024 թվականին)։
- ↑ «Չնայած ռեպրեսիաներին Մարտական Եղբայրության անդամների մի խումբ հասել է Ոսկեպար․ «Մարտական եղբայրություն» հոդված infocom.am կայքում, (արխիվացված 24․03․2024 թվականին)։
- ↑ «Խորհրդային Հայաստանի տարածքը՝ ըստ 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ի հայ-ռուսական համաձայնագրի» հոդված aniarc.am կայքում, (արխիվացված 18․03․2024 թվականին)։
- ↑ «Սոֆլու, Բարխուդարլու եւ Ոսկեպար գյուղերը 1929 թ. -ին հանձնվել են Դիլիջանի գավառին․ Արման Թաթոյան»:
- ↑ 24,0 24,1 Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 381-382։
- ↑ С.М. Агамалиева, А.А. Измайлова, О семейных отношениях и характере брачных кругов у азербайджанцев, Долгожительство в Азербайджане: сборник научных трудов, 1989г․, стр․ 84․(ռուս.)