Ստեփան Շահումյան

	Ստեփան Շահումյան
	Կովկասի գործերի արտակարգ կոմիսար
	Կովկասի գործերի արտակարգ կոմիսար
ապրիլի 25, 1918 - հուլիսի 31, 1918
Նախորդող	-
Հաջորդող	-
Կուսակցություն՝	Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական ; բանվորական կուսակցություն; (1900-1912); Ռուսաստանի կոմունիստական ; (բոլշևիկյան) կուսակցություն; (1912-1918)
Կրթություն՝	HU Berlin
Մասնագիտություն՝	քաղաքական գործիչ, հեղափոխական, գրական քննադատ, լրագրող և թարգմանիչ
Ազգություն	հայ
Դավանանք	Աթեիզմ
Ծննդյան օր	1878 հոկտեմբերի 13
Ծննդավայր	Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն
Վախճանի օր	20 սեպտեմբերի 1918 (տարիքը 39)
Վախճանի վայր	Կրասնովոդսկ, ՌԽՍՖՀ
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Ամուսին	Եկատերինա Շահումյան
Զավակներ	Սուրեն Շահումյան և Լևոն Շահումյան
Ինքնագիր
Stepan Shaumyan

Ստեփան Գևորգի Շահումյան (կուսակցական ծածկանունները՝ Սուրեն, Սուրենին, Այաքս և այլն, հոկտեմբերի 13, հոկտեմբերի 1, 1878, Թիֆլիս - սեպտեմբերի 20, 1918, Անդրկասպյան ավազուտներ՝ Պերևալ և Ախչակույմա երկաթուղային կայարանների միջև), հայ հեղափոխական, քաղաքական գործիչ, մարքսիստ տեսաբան, լրագրող, գրաքննադատ, սոցիոլոգ, կոմունիստական կուսակցության անդամ (1898)։

Կենսագրություն խմբագրել

Գործունեություն խմբագրել

Շահումյանը ծնվել է Թիֆլիսում՝ կտորի վաճառականների ընտանիքում։ 1889-1898 թվականներին ուսանել է Թիֆլիսի ռեալական ուսումնարանում։ Ընդգրկվել է աշակերտական ընդհատակյա խմբակների մեջ, ստեղծել ու ղեկավարել «Ծիածան» երիտասարդական կազմակերպությունը, հարել սոցիալ-դեմոկրատական հոսանքներին և դարձել Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցության (ՌՍԴԲԿ) անդամ։ 1898 թվականի ամռանը մեկնել է Սանկտ Պետերբուրգ, սովորել Պետական պոլիտեխնիկական համալսարանում, իսկ աշնանը ընդունվել Ռիգայի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի քիմիական բաժինը, սովորել մինչև 1899 թվականի ապրիլը։ Նույն տարվա թվականի ամռանը Ջալալօղլիում (Ստեփանավան) ստեղծել է առաջին մարքսիստական խմբակը Հայաստանում։ 1900 թվականի օգոստոսին կրկին ընդունվել է Ռիգայի պոլիտեխնիկական ինստիտուտ, ուր ուսմանը զուգընթաց ուսումնասիրել է ոչ օրինական մարքսիստական գրականություն, սերտ կապեր է հաստատել տեղի սոցիալ-դեմոկրատների հետ։

Նյութական ծանր դրության պատճառով թողել է ուսումը և վերադարձել Թիֆլիս, աշխատել «Նովոյե օբոզրենիյե» (ռուս.՝ «Новое Обозрение») թերթում որպես սրբագրիչ։ 1901 թվականի սկզբներին Շահումյանը, իբրև լենինյան իսկրայական, հայ ուսանողների հետ ստեղծեց «Թեորետիկ» մարքսիստական խմբակը և դարձավ Ռիգայի ուսանողների հեղափոխական ելույթների կազմակերպիչներից։ Ակտիվորեն մասնակցել է ուսանողների համառուսաստանյան համագումարին (1902 թվականի փետրվար), դրա փաստաթղթերի մշակմանը։ Հեղափոխական գործունեության համար 1902 թվականի մարտին Շահումյանը ցարական կառավարության կողմից հեռացվել է ինստիտուտից և արտաքսվել Անդրկովկաս։ Թիֆլիսում շարունակում է հեղափոխական գործունեությունը։ ՌՍԴԲԿ Թիֆլիսի կոմիտեի կազմում մասնակցել է մայիսմեկյան ցույցի կազմակերպմանը։ Մայիսի 19-ին Ղազարոս Աղայանի գրական ու մանկավարժական գործունեության 40-ամյակի առթիվ հրապարակորեն հանդես է եկել քաղաքական ծրագրային ելույթով, որտեղ տիրող կարգերի դեմ «վճռական պայքարի» կոչ է արել։ 1902 թվականի ամռանը Շահումյանի ղեկավարությամբ ստեղծվել է «Հայ սոցիալ-դեմոկրատների միությունը», որպես ՌՍԴԲԿ բաղկացուցիչ մաս, որը հոկտեմբերին հրատարակել է իր օրգան «Պրոլետարիատը»՝ լենինյան իսկրայական ուղղության առաջին հայերեն թերթը։ 1902 թվականի աշնանը մեկնել է Կայսերական Գերմանիա և նոյեմբերին ընդունվել Բեռլինի Հումբոլդտի համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի պետական իրավունքի բաժինը։ Ուսմանը զուգընթաց Շահումյանը աշխատել է ՌՍԴԲԿ արտասահմանայն խմբակներում, մասնակցել Գերմանիայի սոցիալ-դեմոկրատների կուսակցության ձախ թևի գործունեությանը, ծանոթացել Կարլ Կաուցկու, Ավգուստ Բեբելի, Ֆրանց Մերինգի, Կարլ Լիբկնեխտի, Ռոզա Լյուքսեմբուրգի և ուրիշների հետ, ինչպես նաև 1903 թվականին Շվեյցարիայում առաջին անգամ հանդիպել է Վլադիմիր Լենինի հետ և այնուհետև մինչև իր մահը նրանց միջև ջերմ բարեկամությունը շարունակվել է։ Լենինի հանձնարարությամբ 1904 թվականին Ժնևում գլխավորել է ՌՍԴԲԿ Կենտկոմի հրատարակությանը կից հայերեն ու վրացերեն մարքսիստական ագիտացիոն գրականություն հրատարակող հանձնաժողովի աշխատանքները, հայերեն թարգմանել «Կոմունիստական կուսակցության մանիֆեստը» և այլ երկեր։

Ստեփան Շահումյանը երիտասարդ տարիքում

Շահումյանը Բաքվում (1917)

1905 թվականի ապրիլին վերադարձել է Թիֆլիս, ղեկավարել բոլշևիկյան քարոզչությունը ողջ Անդրկովկասում^[1]։ Եղել է ՌՍԴԲԿ Կովկասյան միութենական կոմիտեի ղեկավարներից և դրա օրգանի՝ «Պրոլետարիատի կռիվը» թերթի խմբագիրը։ Թիֆլիսում աշխատելով հանդերձ, Շահումյանը շրջագայել է Անդրկովկասի տարբեր վայրերում, եղել Հայաստանի քաղաքներում ու գյուղերում (Երևան, Ղարաքիլիսա, Ջալալօղլի, Ալավերդի, Հաղպատ և այլն), ամեն կերպ փորձել է նպաստել բոլշևիկների գործունեությանը։ 1905 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբերին ղեկավարել է Թիֆլիսի և Ալավերդու պղնձահանքերի բանվորական գործադուլները։ Աշխատակցել է բոլշևիկյան կենտրոնական օրգան «Վպերյոդ» (ռուս.՝ «Вперёд») և «Պրոլետարի» (ռուս.՝ «Пролетарий») թերթերին։ 1905 թվականի նոյեմբերին հիմնադրել և խմբագրել է «Կավկազսկի ռաբոչի լիստոկ» (ռուս.՝ «Кавказский рабочий листок») բոլշևիկյան առաջին լեգալ թերթը Անդրկովկասում, իսկ 1906-1907 թվականին՝ «Կայծ», «Նոր խոսք» և «Օրեր» հայերեն թերթերը։ 1906 թվականին Երևանի կազմակերպությունից մասնակցել է ՌՍԴԲԿ IV («միավորիչ») համագումարին, իսկ 1907 թվականին Բորչալուի կազմակերպությունից՝ ՌՍԴԲԿ V համագումարին։

1907 թվականի կեսերին տեղափոխվել է Բաքու և դարձել տեղի կուսակցական կազմակերպության «ղեկավարն» ու «գլուխը»^[2]։ Լինելով կրթված և մտավորական մարդ՝ Շահումյանն անվիճարկելի հեղինակություն է վայելել Անդկովկասի հիմնականում թերուս կամ ինքնուս բանվոր բոլշևիկների շրջանում։ Ստոլիպինյան գյուղատնտեսական ռեֆորմի պայմաններում հիմնադրել և խմբագրել է «Բակինսկի պրոլետարի» («Бакинский пролетарий»), «Բակինսկի ռաբոչի» (ռուս.՝ «Бакинский рабочий»), «Գուդոկ» (ռուս.՝ «Гудок») թերթերը, «Վոլնա» (ռուս.՝ «Волна») ամսագիրը, հմտորեն զուգակցել անլեգալ ու լեգալ աշխատանքի տակտիկան, գլխավորել բանվորական ելույթները, լայնորեն օգտագործել III Պետական դումայի ընտրությունները, Բաքվի բանվորների «Խորհրդակցական կամպանիան» ու ժողովրդական տները։ Պայքար է մղել այսպես կոչված՝ մենշևիկ-լիկվիդատորների, օտզովիստների, տրոցկիստների, գաղափարական տարընթացության, անկումայնության, մարքսիզմի ռևիզիայի, իդեալիզմի ու կրոնական միստիցիզմի դեմ։

Ստեփան Շահումյանի հուշարձանը

«Աշխատանքի պայմանները,- հաղորդել է Շահումյանը 1908 թվականի նոյեմբերին արտասահմանյան կուսակցական կենտրոնին,- սոսկալի դժվարացել են. մեզ տառացիորեն խաչում են, ամեն կողմից թքակոծում են, ստորացնում... Բայց մենք չենք վհատվում։ Հավատը դեպի ապագան և սերը դեպի մեր գործը անսպառ եռանդ են ներշնչում մեզ...»։^[3]

Շահումյանի գործունեությունը առավել լայնամասշտաբ թափ են ստանում հետագա տարիներին։ Գլխավորել է Բաքվի կուսակցական կազմակերպությունը և, որպես Ռուսաստանի կազմակերպական հանձնաժողովի անդամ, 1911 թվականին ակտիվորեն մասնակցել ՌՍԴԲԿ VI (Պրահայի) կոնֆերանսի նախապատրաստմանը։ Չնայած ձերբակալությանը (1911 թվականի սեպտեմբերին), որի հետևանքով Շահումյանը չմասնակցեց կոնֆերանսին (1912 թվականի հունվար), հեռակա կարգով մտցվել է նորընտիր Կենտկոմի կազմի մեջ, որպես անդամության թեկնածու։ 1911 թվականի մարտին Բաքվում հիմնադրել և խմբագրել է «Սովրեմեննայա ժիզն» (ռուս.՝ «Современная жизнь») ամսագիրը, որի երրորդ համարում առաջին անգամ տպագրվել է Լենինի «Մարքսիզմը և ռուս.՝ «Наша заря»-ն» հոդվածը։ Նոյեմբերին Շահումյանի նախաձեռնությամբ լույս է տեսել «Նոր խոսք» բոլշևիկյան ամսագիրը։ Նույն թվականին աշխատակցել է կուսակցության կենտրոնական օրգաններին «Սոցիալ-դեմոկրատ» (ռուս.՝ «Социал-демократ») և «Ռաբոչայա գազետա» (ռուս.՝ «Рабочая газета») թերթերին։ 1912 թվականի հունիսին աքսորվել է Աստրախան, որտեղ համախմբել է բոլշևիկներին և աշխուժացրել տեղի կուսակցական կազմակերպության աշխատանքը, ղեկավարել բանվորական գործադուլները, IV Պետական դումայի բոլշևիկյան ընտրական կամպանիան։ Այդտեղից նամակագրական կապ է հաստատել Լենինի հետ, աշխատակցել «Պրավդա» թերթին և մեկնել Պետերբուրգ՝ այն խմբագրելու համար։ Աշխատակցել է նաև Թիֆլիսում հրատարակվող «Մեր խոսքը» բոլշևիկյան թերթին։ 1914 թվականի մարտին Շահումյանը վերադարձել է Անդրկովկաս և հաստատվել Բաքվում, ամրապնդել կուսակցական դիրքերը, հրատարակել «Նաշա ժիզն» (ռուս.՝ «Наша жизнь») թերթը, մայիս-օգոստոսին գլխավորել Բաքվի պրոլետարիատի համընդհանուր գործադուլը։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ղեկավարել է Բաքվի կուսակցական կազմակերպության և ողջ Կովկասի բոլշևիկների գործունեությունը։ 1915 թվականի հոկտեմբերի կեսերին նրա ղեկավարությամբ տեղի է ունեցել Կովկասի բոլշևիկների Բաքվի խորհրդակցությունը, որի բանաձևերը գրված էին պատերազմի, հեղափոխության ու խաղաղության մասին լենինյան պրոպագանդիստական ոգով։ Խորհրդակցությունն ընտրել է ՌՍԴԲ(բ)Կ Կովկասյան բյուրո՝ Շահումյանի գլխավորությամբ։ 1915-1916 թվականներին աշխատակցել է «Պայքար» թերթին, դատապարտել Մեծ եղեռնն իրագործած թուրք պաշտոնյաներին (օգտագործել է «հայկական կոտորածներ» բառակապակցությունը)։ 1916 թվականի մարտի 7-ին Շահումյանը ձերբակալվել է Գրոզնիում ու բերվել Բաքու։ Նրա մասին Բաքվի նահանգական վարչության պետը մարտի 18-ին ոստիկանության դեպարտամենտին հաղորդել է.

«Շահումյանը համարվում է Կովկասի ամենազարգացած ու փորձված կուսակցական աշխատողներից մեկը, որի հետ կապվում են բոլոր շրջանները և արտասահմանում ապրող կուսակցական անձնավորությունները։ Նա համոզված բոլշևիկ է և հայտնի Լենինի կողմնակիցը, որի հետ էլ վարում է գրագրություն... Նրա հեռացումը Կովկասից... հանգստություն կմտցնի ոչ միայն տեղական կյանքում, այլև ընդհանրապես Կովկասյան երկրամասում»^[4]։

Ստեփան Շահումյանի տուն-թանգարանը

Դեկտեմբերի 13-ին Շահումյանը աքսորվել է Սարատով, որտեղից ազատվել է միայն Փետրվարյան հեղաշրջումից հետո։

1917 թվականի մարտի 8-ին վերադարձել է Բաքու, որի բանվորական դեպուտատների խորհրդի ղեկավարն էր ընտրվել հեռակա կարգով։ Համախմբել է բոլշևիկներին, ամրապնդել ՌՍԴԲ (բ) կ Բաքվի կոմիտեն և, զինված Վ. Ի. Լենինի ապրիլյան թեզիսներով ու կուսակցության VII կոնֆերանսի որոշումներով, մոբիլիզացրել ուժերը սոցիալիստական հեղաշրջումն իրագործելու համար։ Շահումյանի խմբագրությամբ վերսկսվել է «Բակինսկի ռաբոչի» (ռուս.՝ «Бакинский рабочий») թերթի հրատարակությունը։ Ղեկավարել է նաև «Սոցիալ-դեմոկրատ» հայալեզու թերթի հրատարակությունը։

Բաքվի խորհրդում Շահումյանի ջանքերով անցկացվել են մի շարք միջոցառումներ։ Հունիսին Պետրոգրադում Շահումյանը հանդիպել է Լենինին^[5]։ Մասնակցել է սովետների համառուսաստանյան I համագումարին, բոլշևիկների ֆրակցիայի անունից հռչակել է բանաձև այսպես կոչված՝ «արդարացի հաշտության մասին», ընտրվել Համառուսաստանյան ԿԳԿ-ի անդամ։ ՌՍԴԲ(բ)Կ VI համագումարում իր բացակայությամբ ընտրվել է կուսակցության Կենտկոմի անդամ և ապա մտցվել դրա կազմի մեջ։ 1917 թվականի հոկտեմբերին կազմակերպել է Կովկասի բոլշևիկյան կազմակերպությունների I համագումարը և ապա ղեկավարել այնտեղ ընտրված ՌՍԴԲ(բ)Կ Կովկասյան երկրային կոմիտեի գործունեությունը։ Սատարելով Հոկտեմբերյան հեղափոխության տարած հաղթանակը՝ Շահումյանը, որպես Բաքվի բոլշևիկյան Կոմունայի ղեկավար, գլխավորել է Կովկասում խորհրդային կարգերի առաջմղման պայքարը և դեմ արտահայտվել ազգային-ազատագրական պայքարներին, դրանք որակելով հակահեղափոխական։ Հոկտեմբերի 31-ին Բաքվի սովետը, Շահումյանի նախագահությամբ, անմիջական խնդիր է դրել իշխանությունը սովետին հանձնելու մասին, որը և գործնականում իրականացվել է նոյեմբերի 2-ին։ Դեկտեմբերի 16-ին Շահումյանը, ում որակում էին որպես «Կովկասի Լենին», «Կովկասյան բոլշևիզմի արժանավոր պարագլուխ»^[6], նշանակվում է Կովկասի գործերի արտակարգ կոմիսար։

1918 թվականի մարտին Բաքվում ճնշել է մուսավաթական ապստամբության փորձը՝ օգտագործելով նաև այնտեղ գտնվող հայ զինվորական գունդը, որը Կովկասյան ճակատից վերադառնալիս մնացել էր Բաքվում, քանի որ երկաթուղին վերահսկվում էր մուսավաթականների կողմից^[1]։ Ապստամբության ճնշումից հետո սովետը ստանձնել է քաղաքի լիիրավ իշխանությունը։ Ապրիլի 25-ին կազմվել է Բաքվի ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը, որի նախագահ և արտաքին գործերի կոմիսար է ընտրվել Շահումյանը։ Նրա ղեկավարությամբ անցկացվում էին սոցիալիստական մի շարք միջոցառումներ (նավթային արդյունաբերության, ձկնորսության, կասպիական նավատորմի, բանկերի ու տպարանների պետականացում, կալվածատիրական հողերի բռնագրավում, դատական ու լուսավորական գործի ենթադրյալ ժողովրդայնացում և այլն), կազմավորվում էր Կովկասյան կարմիր բանակը, խորհրդային կարգեր էին պարտադրվում քաղաքի մերձակա շրջաններում։ Ցանկացած զարգացման մասին Շահումյանը իրազեկ էր պահում Լենինին։ Հետևելով Բաքվի կոմունայի ամրապնդմանը՝ 1918 թվականի մայիսի 14-ին Լենինը գրում էր.

«Թանկագին ընկեր Շահումյան. Շատ շնորհակալություն նամակի համար։ Մենք հրճվանքի մեջ ենք ձեր հաստատակամ և վճռական քաղաքականությունից։ Կարողացեք դրան միացնել այն ամենազգույշ դիվանագիտությունը, որն անպայման թելադրվում է այժմյան դժվարագույն դրությամբ և մենք կհաղթենք...»^[7]։

Ստեփան Շահումյանի հուշարձանը

Շահումյանը հետևողականորեն հավատարիմ էր մնում լենինյան ցուցումներին։

1918 թվականի ամռանը, Բաքվում բրիտանական վերահսկողության սահմանումից հետո, Շահումյանն ու համախոհները ձերբակալվեցին, սակայն սեպտեմբերի 15-ին, թուրքական կանոնավոր բանակի և մուսավթական զորամիավորումների Բաքու մտնելու օրը, Անաստաս Միկոյանի ջանքերով մյուս կոմիսարների հետ փախել է։

Շահումյանն ու իր համախոհները («Բաքվի 26 կոմիսարներ») գնդակահարվել են 1918 թվականի սեպտեմբերին՝ Թուրքմենստանի Անդրկասպյան ավազուտներում^[1]։ Ըստ վկայությունների, կոմիսարները մինչև վերջ մնացին իրենց համոզմունքներին և գնդակարությունից առաջ վանկարկում էին «Կեցցե՜ կոմունիզմը», «Մենք մեռնում ենք հանուն կոմունիզմի»։

Ստեփան Շահումյանին նվիրված ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ

Կողմոնորշվածություն խմբագրել

Շահումյանը թողել է մարքսիստ-լենինիստական ծավալուն գրական ժառանգություն։ Նրա երկերը հրատարակվել են հինգ հատորով, բայց դեռ լրիվ հայտնաբերված չեն^[փա՞ստ]։ Նրա բազմաքանակ աշխատությունները վերաբերում են հասարակագիտության տարբեր բնագավառների։ «Դասակարգերը ժամանակակից եվրոպայի հասարակության մեջ», «Էվոլյուցիոնիզմն ու ռևոլյուցիոնիզմը հասարակական գիտության մեջ» և այլ երկերում հետազոտել է մարդկային հասարակության զարգացման օրենքները, փորձել սոցիալիստական գաղափարախոսության տեսանկյունից բացահայտել արտադրության եղանակի, պետության և դասակարգերի էությունը, դասակարգային պայքարի նշանակությունը, ժողովրդական զանգվածների՝ որպես պատմության կերտողների դերը։ Մարքսիզմ-լենինիզմը դիտում էր որպես հասարակական մտքի բարձրագույն նվաճում, բանվոր դասակարգի և բոլոր աշխատավորների «ազատագրման դրոշ»։ Խորհրդային գաղափարախոսության շղարշով լուսաբանել է այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են կապիտալիզմի ենթադրյալ կործանման և կոմունիզմի հաղթանակի անխուսափելիությունը, սոցիալիստական հեղափոխությունը, պրոլետարիատի դիկտատուրան և սոցիալիզմի կառուցումը, կոմունիստական կուսակցության միահեծան ղեկավար դերը, դրա տեսական-գաղափարական, կազմակերպչական ու տակտիկական հիմունքները։ Շահումյանը խորապես տիրապետել է մարքս-լենինյան փիլիսոփայությանը՝ դիալեկտիկական ու պատմական մատերիալիզմին։ Համախոհ հեղափոխական գործիչները նրան անվանում էին «տեսական մարքսիզմի ծանր հրետանի»^[8]։

Ականակիր նավ «Շահումյան»

Շահումյանի ծառայություններն ակնառու են հատկապես ազգային հարցի տեսության ու բոլշևիկյան ծրագրի մշակման գործում։ Հեղափոխական վերելքի տարիներին, երբ սրվել էր այդ խնդիրը, «Իլյիչը աշխուժացրեց նամակագրությունը Շահումյանի հետ ազգային հարցի առթիվ»^[9]։ Վ. Ի. Լենինը 1913-ի դեկտեմբերի 6-ին արտասահմանից Շահումյանին գրել է. «Դուք պիտի իմանաք, որ իմ վիճակում մարդ անչափ գնահատում է Ռուսաստանի ընկերների, մանավանդ խորհուն և տվյալ հարցով զբաղվող ընկերների կարծիքները։ Ձեր արագ արձագանքելը այս պատճառով ինձ համար առանձնապես հաճելի էր»^[10]։

«Ազգային հարցը և սոցիալ-դեմոկրատիան», «Ռեֆերատ ազգային հարցի մասին», «Ազգային-կուլտուրական ավտոնոմիայի հարցը», «Ինտելիգենցիան և նացիոնալիզմը», «Նացիոնալիզմը Կովկասում և ռազմաճակատի մերկացումը» և այլ երկերում Շահումյանը դեմ է արտահայտվել ազգերի ինքնորոշման իրավունքին՝ այն համարելով զիջում ցարական Ռուսաստանի ճնշված ժողովուրդների ազգայնական ցանկություններին^[1]։

Թարգմանություններ խմբագրել

Գորկի Մաքսիմ։ Ընտիր երկեր.- Երևան։ Սովետական գրող, 1983.- 623 էջ.- (Ռուս դասականների գրադարան)․- Որոշ ստեղծագործություններ։

Գրականություն խմբագրել

Արտաշես Կարինյան, Ստեփան Շահումյան (1878-1918), Մոսկվա, 1925։
Վարդան Ավետիսյան, Ստեփան Շահումյան (կենսագրական ակնարկ), Երևան, 1953։
Գ. Բաղդասարյան, Ստեփան Շահումյանի պայքարն ազգային հարցի մարքս-լենինյան թեորիայի կենսագործման համար, Երևան, 1957։
Լենդրուշ Խուրշուդյան, Ստեփան Շահումյան, Երևան, 1959։
Ն. Մ. Գասպարյան, Ստեփան Շահումյանը մարքսիզմի ականավոր տեսաբան ու պրոպագանդիստ, Երևան, 1960։
Արտաշես Ոսկերչյան, Հայ մարքսիստական քննադատության հիմնադիրները. Ստեփան Շահումյան, Սուրեն Սպանդարյան, Երևան, 1962։
Երվանդ Սարգսյան, Թուրքիան և նրա նվաճողական քաղաքականությունն Անդրկովկասում, Երևան, 1964։
Խիկար Բարսեղյան, Ստ. Շահումյան. Կյանքի ու գործունեության վավերագրական տարեգրություն (1878-1918), Երևան, 1968։
Հենրիկ Մելիքյան, Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը և կովկասյան բանակը, Երևան, 1970։
Իլյա Դուբինսկի-Մուխաձե, Շահումյան (կյանքը և գործունեությունը), Երևան, 1974։
Գևորգ Ղարիբջանյան, Լենինը և Անդրկովկասը, Երևան, 1975։
Մակիչ Արզումանյան, Ստեփան Շահումյան, Երևան, 1978։
Թ. Ս. Բախշյան, Ջ. Ա. Հովհաննիսյան, Ստեփան Շահումյան (1878-1918. Կենսամատենագիտական ցանկ), Երևան, 1979։
Ստեփան Շահումյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 1-5, Երևան, 1975-1978։
Ստեփան Շահումյանը ժամանակակիցների հուշերում, Երևան, 1984։
Կարո Մելքոնյան, Ռուսաստանի 1905-1907 թվականների հեղափոխությունը և Ստեփան Շահումյանը, Երևան, 1986։
Վլադիմիր Պետրոսյան, Ստեփան Շահումյան. նրա կյանքի պատմությունը, հատ. 1, Երևան, 2013։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 «Արխիվացված պատճենը». armeniatotalitaris.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 6-ին. {{cite web}}: Text "titleՇահումյան Ստեփան Գևորգի" ignored (օգնություն)
↑ ЦГИА, Груз. ССР, ф. 4, д. 40, л. 245
↑ Երկ. լիակտ. Ժող., հ. 2, էջ 108
↑ ЦГИА, Груз. ССР, ф. 13, оп 27, д. 4484, л. 145
↑ Կրուպսկայա Ն.Կ., «Հիշողություններ Լենինի մասին», 1977, էջ 384
↑ Մյասնիկյան Ա. Ֆ., Ընտիր երկ., 1957, էջ 357
↑ Полн. Собр. Соч., 5 изд., т. 50, с. 73-74
↑ Орджоникидзе Г. К., Статьи и речи, т. 1, 1956, с. 242
↑ Կրուպսկայա Ն. Կ., Հիշողություններ Լենինի մասին, 1977, էջ 383
↑ Երկ., հ. 19, էջ 623

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ստեփան Շահումյան» հոդվածին։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ստեփան Շահումյան» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ստեփան Շահումյան» հոդվածին։

[armeniatotalitaris-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 «Արխիվացված պատճենը». armeniatotalitaris.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 6-ին. {{cite web}}: Text "titleՇահումյան Ստեփան Գևորգի" ignored (օգնություն)

[2] ЦГИА, Груз. ССР, ф. 4, д. 40, л. 245

[3] Երկ. լիակտ. Ժող., հ. 2, էջ 108

[4] ЦГИА, Груз. ССР, ф. 13, оп 27, д. 4484, л. 145

[5] Կրուպսկայա Ն.Կ., «Հիշողություններ Լենինի մասին», 1977, էջ 384

[6] Մյասնիկյան Ա. Ֆ., Ընտիր երկ., 1957, էջ 357

[7] Полн. Собр. Соч., 5 изд., т. 50, с. 73-74

[8] Орджоникидзе Г. К., Статьи и речи, т. 1, 1956, с. 242

[9] Կրուպսկայա Ն. Կ., Հիշողություններ Լենինի մասին, 1977, էջ 383

[10] Երկ., հ. 19, էջ 623

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]