Վիքիպեդիա

Սուզդալ

Սուզդալ (ռուս.՝ Суздаль), քաղաք-արգելավայր Ռուսաստանի Վլադիմիրի մարզում, Սուզդալսկի շրջանի վարչական կենտրոնը։ Գտնվում է Ներլի գետի վտակ Կամենկա գետի վրա, Վլադիմիրից 26 կմ դեպի հյուսիս։ Մտնում է Ռուսաստանի Ոսկե շրջանի կազմի մեջ։ Ձևավորում է համանուն Սուզդալ մունիցիպալ կազմավորումը, որը որպես դրա կազմում եղած միակ բնակեցված կետ ունի քաղաքայինի կարգավիճակ[2]։ Բնակչությունը կազմում է 9618 մարդ (2018)։

Բնակավայր
Սուզդալ
Դրոշ Զինանշան

ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
Հիմնադրված է1024 թ.
Առաջին հիշատակում1024
Մակերես15 կմ²
ԲԾՄ115 մետր
Բնակչություն▼9618 մարդ (հունվարի 1, 2018)[1]
Ժամային գոտիUTC+3
Հեռախոսային կոդ49231
Փոստային դասիչ601293
Սուզդալ (Ռուսաստան)##
Սուզդալ (Ռուսաստան)
Հարության եկեղեցին և առևտրային տաղավարներ
Սուզդալը Կամենկա գետից, լուսանկարը` Սերգեյ Պրոկուդին-Գորսկու, 20-րդ դարի սկիզբ

Անվանում խմբագրել

Անցած Ժամանակների պատմություն աշխատության մեջ 1024 թվականին հիշատակվել է «Սուժդալ» (ռուս.՝ Суждаль) ձևով[3]։

  Въсташа волсъви в Суждали  

19-րդ դարում Դ. Եվրոպուսը կարծիք է առաջադրել, ըստ որի սուզդա (ռուս.՝ сузда) հիմնական մասը ծագում է ֆիննական «susi» կամ էստոնական «suzi»` «գայլ» բառերից[4]։ Ալեքսեյ Շախմատովը ֆին-ուգորյան նախնական անվանումը փոփոխել է *susudal ձևի, սակայն Մ. Ֆասմերը մերժել է այն, քանի որ ֆիննական լեզվում այդպիսի բառ հայտնի չէ[5]։

Ըստ Օ. Տուրբաչյովի` անվանումը ծագել է հին սլավոներեն съзьдати բառից, որի իմաստներից մեկն է եղել «ծեփել կավից»։ Դրանից էլ ծագել է «ստեղծել ռուս.՝ создать)» բայը[6]։ Վ. Ներոզնակը կարծում է, որ Սուզդալ անվանումը ծագել է հին սլավոներեն «зижду» (կառուցում եմ) ձևից` որպես գոյական, որը ցույց է տալիս բայի գործողության արդյունքը[7]։

Պատմություն խմբագրել

 
Սուրբ Ծննդյան տաճարը Կամենկա գետից

Համաձայն հնագիտական տվյալների` բնակավայրը, որը հետագայում դարձել է Սուզդալ քաղաքը, գտնվում է Կամենկի գետի ակունքում, և դրա շուրջը 10-րդ դարում արդեն գործում էին պաշտպանական կառույցներ[8][9][10]։ Տարեգրության մեջ Սուզդալն առաջին անգամ հիշատակվել է որպես քաղաք, երբ խոսվել է 1024 թվականին վոլխների ապստամբության մասին[3][11]։

Առաջին ռուս պատմաբաններից մեկը` Վասիլի Տատիշչևը, իր «Ռուսաստանի պատմության» մեջ գրում է, որ 982 թվականին նրա հաշվարկներով Կիևի իշխան Վլադիմիր Մեծը «գնացել է դաշտ, գրավել լեհական հողերը և հիմնել Սուզդալ քաղաքը»[12]։

Ըստ ակադեմիկ Ա. Զալիզնյակի` Սուզդալը հիշատակվում է ռուսերեն հայտնի ամենահին գրքում, որը ստացել է Նովգորոդի օրենսգիրք անվանումը։ Այսպես կոչված կրկնագրերում ասվում է, որ 999 թվականին ոմն Իսահակ հոգևորական Սուզդալի սուրբ հայ Ալեքսանդր եկեղեցում նշանակվել է որպես քահանա (ռուս.՝ Въ лѣто ҂ѕ҃ф҃з҃ азъ мънихъ исаакии поставленъ попомъ въ сѹжъдали въ цръкъве свѧтаго александра арменина…)[13]:

Ըստ իշխան Յուրի Դոլգորուկիի (12-րդ դարի սկիզբ)` Սուզդալը դարձել է Ռոստովա-Սուզդալական իշխանության կենտրոն։ 1107 թվականին վոլգյան բուլղարացիները շրջափակել և գրավել են Սուզդալը։

Սուզդալցի Խոդուտան (Խոդուտինիչ) հիշատակվում է Նովգորոդյան արճիճե համար մեկ գրավոր հիշատակության մեջ (1100—1120 թվականներ)։ Սուզդալը հիշատակվում է նաև կեչու կեղևին արված համար 675 գրավոր հիշատակություններում (1140 թվականի սկզբից մինչև 1160 թվական[14])):

1157 թվականին իշխան Անդրեյ Բոգոլյուբսկին մայրաքաղաքը Սուզդալից տեղափոխել է Վլադիմիր։ 13-րդ դարից վեր Սուզդալը դարձել է Սուզդալի ինքնավար իշխանության մայրաքաղաքը։ 14-րդ դարի սկզբին դարձել է Սուզդալ-Նիժեգորդսկյան իշխանության մայրաքաղաքը։ 1392 թվականին Սուզդալը մտել է Մոսկվայի մեծ իշխանության կազմի մեջ։

1445 թվականին Սպասո-Եվֆիմիև վանքի պատերի տակ տեղի է ունեցել ոչ շատ մեծ զորքերի մասնակցությամբ, բայց Սուզդալի համար մեծ հետևանքներով ճակատամարտը, որի արդյունքում Մոսկվայի մեծ իշխան Վասիլի II-ը գերի է ընկել թաթարներին։ Սուզդալը թալանվել է։

1708 թվականին քաղաքը գրանցված էր Մոսկվայի նահանգի Սուզդալ գավառի կենտրոնում (այդ նահանգի կազմում էին նաև Պերեսլավլ-Րյազանսկ, Կոստրոմսկ, Յուրև-Պոլսկ, Վլադիմիրսկ, Պերեսլավլ, Տուլսկ, Կալուժսկ գավառները)։

19-րդ դարի երկրորդ կեսին Սուզդալը համարվում էր խուլ գավառային քաղաք, առանց որևէ արդյունաբերության։ Դա մասամբ պայմանավորված էր նրանով, որ Սուզդալը հեռու էր երկաթուղուց։ Այդ իրավիճակը հնարավորություն է տվել պահպանելու հին շենքերը, և առաջին հերթին` տաճարները, անպատշաճ վերակառուցումներից և նորոգումներից։ Խորհրդային կառավարման տարիներին Սուզդալում քանդվել է մոտ 15 եկեղեցի[15]։

1967 թվականին ընդունվել է Սուզդալի զարգացման գլխավոր նախագիծը, ըստ որի այն դարձել է քաղաք-թանգարան։ Քաղաքից հանել են ուղղիչ հաստատությունները։ Քաղաքի ծայրամասում` Կրովնիկում, կառուցվել է գլխավոր զբոսաշրջային համալիրը, տեղակայվել են թանգարանային ցուցադրությունները։ Իրականացվել են հուշարձանների վերանորոգումները և քաղաքի բարեկարգման աշխատանքներ։ 1965 թվականին մոսկովյան լրագրող Յուրի Բիչկովը, լինելով Սուզդալում ծառայողական գործերով, հորինել է օղակաձև զբոսաշրջային երթուղին, որն այմժ հայտնի է Ռուսաստանի ոսկի շրջան անունով[16]։

Սուզդալը պարգևատրվել է «Պատվո նշան» շքանշանով` մշակութային ժառանգության պահպանման և զբոսաշրջության զարգացման համար (1974)։ 1982 թվականին զբոսաշրջային թեմաներով լրագրողների և գրողների միջազգային ֆեդերացիան Սուզդալին շնորհել է «Ոսկե խնձոր» մրցանակը` միջազգային զբոսաշրջության զարգացման գործում իր ծառայությունների համար։ 1992 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕն ներառել է Սուզդալի սպիտակ քարե հուշարձանները Համաշխարհային ժառանգության մշակութային ցանկում։

2004 թվականին Վլադիմիրի շրջանի օրենքով Սուզդալ քաղաքին տրվել է քաղաքային բնակավայրի կարգավիճակը։ Չորս տարի անց Սուզդալ քաղաքը մարզային ենթակայության քաղաքի կարգավիճակից անցել է Սուզդալի շրջանի շրջանային ենթակայության քաղաքի կարգավիճակի[17]։

Մշակույթ խմբագրել

Փառատոններ և տոներ խմբագրել

  • Քաղաքի օրն անց է կացվում ամեն տարի օգոստոսի երկրորդ շաբաթ օրը և ներառում է կոստյումներով շքերթ, համերգներ, վարպետության դասեր և այլ միջոցառումներ և ավարտվում է տոնական հրավառությամբ։
  • 2002 թվականից Սուզդալի զբոսարջային համալիրում ամեն տարի անց է կացվում Անիմացիոն ֆիլմերի ռուսական բաց փառատոնը, որը ռուսական մուլտիպլիկացիայի գլխավոր դիտումն է։
  • Ամեն տարի հուլիսի երկրորդ շաբաթ օրը Սուզդալում անցկացվում է Վարունգի տոն։ Անցկացվելու վայրը Փայտե ճարտարապետության թանգարանն է։
  • 2010 թվականից ամեն տարի անցկացվում է ռուսական բաղնիքի փառատոն։
  • Ամեն ամառ քաղաքում գրծում է «Նոր անուններ» միջազգային ստեղծագործական դպրոցը։
  • 2015 թվականից հուլիսի երրորդ հանգստյան օրերին անցկացվում է «GRUT» թրեյլրանինգի մրցույթ։
  • Ամեն տարի հոկտեմբերին անց է կացվում «Սուզդալը Ռուսաստանի պատմության մեջ» գավառագիտական ընթերցումներ, որոնց արդյունքերի հիման վրա տպագրվում է մասնակիցների զեկույցների հավաքածու։

Քանդակներ խմբագրել

Թանգարաններ խմբագրել

 
Հայրապետական պալատներ

Սուզդալի տարածքում են Վլադիմիր-Սուզդալյան պատմագեղարվեստական և ճարտարապետական թանգարան-արգելավայր թանգարանային օբյեկտները։

  • Կրեմլ
  • Սպասո-Եվֆիմիևի վանքը
  • Փայտե ճարտարապետության թանգարանը
  • Քաղաքավանի տուն
  • Պոկրովյան վանքի խրճիթը

Նիկոլսկյան եկեղեցում գործում են հոգևորական Անդրեյ Դավիդովի սրբանկարչական արվեստանոցը և մոմե արձանների թանգարան։

Բնակչություն խմբագրել

Բնակչության թվաքանակը
1784[18]1856[19]1859[20]1870[18]1897[19]1913[19]1920[18]
2962↗6100↗6145↗7047↘6412↗7700↘4357
1923[18]1926[18]1939[21]1959[22]1970[23]1979[24]1989[25]
↗7092↘6642↘6567↗9012↗10 179↗11 529↗12 063
1992[19]2000[19]2001[19]2002[26]2003[19]2005[19]2006[19]
↗12 100↘12 000↘11 900↘11 357↗11 400↘11 200→11 200
2009[27]2010[28]2011[29]2012[30]2013[31]2014[32]2015[33]
↘10 965↘10 535↗10 553↘10 409↘10 240↘10 061↘9978
2016[34]2017[35]2018[36]2019[37]2020[38]2021[39]
↘9865↘9749↘9618↘9428↗9606↘9286

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Federal State Statistics Service.
  2. ↑ Закон Владимирской области от 26 ноября 2004 года N 190-ОЗ «О наделении Суздальского района и вновь образованных муниципальных образований, входящих в его состав, соответствующим статусом муниципальных образований и установлении их границ»
  3. ↑ 3,0 3,1 Полное собрание русских летописей. — Т. 1. I. II. Лаврентьевская и Троицкая летописи. — СПб.: Тип. Эдуарда Праца, 1846. — С. 147.
  4. ↑ Никонов В. А. Краткий топонимический словарь. — М.: Мысль, 1966. — С. 397.
  5. ↑ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — М.: Прогресс, 1987. — Т. 3. — С. 797.
  6. ↑ Горбаневский М. В., Дукельский В. Ю. По городам и весям «Золотого кольца». — М., 1983. — С. 130.
  7. ↑ Нерознак В. П. Названия древнерусских городов. / Отв. ред. акад. Д. С. Лихачёв; АН СССР; Ин-т языкознания. — М.: Наука, 1983. — С. 164.
  8. ↑ Лущай Ю. В. Вопрос о дате основания города Суздаль. // Вест. Удмуртского ун-та. — Вып. 4. — 2016.
  9. ↑ Седов В. В., Седова М. В. Древний Суздаль. Археологическое исследование. // Вестник АН СССР. — 1983. — № 1. — С. 132
  10. ↑ Седов В. В. Две заметки по археологии Суздаля. // Культура средневековой Руси. — Л., 1974. — С. 62—63
  11. ↑ Варганов А. Д. Из ранней истории Суздаля (IX—XIII вв.) // Крат. сообщ. Ин-та истории материал. культуры. — 1946. — Т. XII. — С. 133.
  12. ↑ История появления Суздальского кремля // anashina.com.
  13. ↑ Зализняк А. А. Проблемы изучения Новгородского кодекса XI века, найденного в 2000 г. // Славянское языкознание. XIII Межд. съезд славистов. Любляна, 2003 г. Доклады росс. делегации. — М., 2003. — С. 190—212.
  14. ↑ Грамота №675
  15. ↑ https://rg.ru/2007/12/20/suzdal.html
  16. ↑ Гриньков В. От Шаляпина до Конёнкова(ռուս.) // Независимая газета : газета. — 01.09.2016.
  17. ↑ Изменения в административно-территориальном делении субъектов Российской Федерации за 2008 год
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Предварительные итоги переписи по Владимирской губернии. Выпуск 2-й // Всесоюзная перепись населения 1926 года / Владимирский губернский статистический отдел. — Владимир, 1927.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 19,8 «Народная энциклопедия «Мой город». Суздаль» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-26-ին. Վերցված է 2014-06-26-ին.
  20. ↑ Списки населённых мест Российской империи. VI. Владимирская губерния. По сведениям 1859 года / Обработано ст. ред.   Կողմ. — Центральный статистический комитет министерства внутренних дел. — СПб., 1863. — 283 с.
  21. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2013-12-24-ին. Վերցված է 2013-11-30-ին.
  22. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-28-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
  23. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-29-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
  24. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-07-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
  25. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-26-ին.
  26. ↑ «Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-03-ին.
  27. ↑ «Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-18-ին. Վերցված է 2014-01-02-ին.
  28. ↑ «Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Владимирской области» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014-09-07-ին. Վերցված է 2014-07-21-ին.
  29. ↑ Владимирская область. Оценка численности населения на 1 января 2009-2016 годов
  30. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-16-ին. Վերցված է 2014-05-31-ին.
  31. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов)» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-12-ին. Վերցված է 2013-11-16-ին.
  32. ↑ «Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014-08-10-ին. Վերցված է 2014-08-02-ին.
  33. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015-09-23-ին. Վերցված է 2015-08-06-ին.
  34. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  35. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года». 2017-07-31. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-31-ին. Վերցված է 2017-07-31-ին.
  36. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-26-ին. Վերցված է 2018-07-25-ին.
  37. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года». Վերցված է 2019-07-31-ին.
  38. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020-10-17-ին. Վերցված է 2020-10-17-ին.
  39. ↑ «Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более» (XLSX) (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022-09-01-ին. Վերցված է 2022-09-01-ին.

Գրականություն խմբագրել

  • Белов Ю. В. Суздаль : путеводитель. — Ярославль: Верхне-Волжское кн. изд-во, 1986. — 160 с. — 100 000 экз.
  • Вагнер Г. К. Белокаменная резьба древнего Суздаля. — М.: Искусство, 1975. — (Памятники древнего искусства).
  • Вагнер Г. К. Суздаль. — М.: Искусство, 1969.
  • Варганов А. Д. Суздаль. — М., 1944. — (Сокровища русского зодчества).
  • Варганов А. Д. Из ранней истории Суздаля (IX—XIII вв). — М.: КСИИМК, 1946. — С. 127—134.
  • Варганов А. Д. Суздаль: историко-экономический очерк. — Владимир, 1957.
  • Варганов А. Д. Суздаль. Очерки по истории и архитектуре. — Ярославль, 1971. — 184 с.
  • Варганов А. Д., Варганов А. А. Суздаль. Путеводитель. Исторический очерк. — М.: Сов. Россия, 1985. — 160 с.
  • Воронин Н. Н. Владимир, Боголюбово, Суздаль, Юрьев-Польской. — М.: Искусство, 1958. — (Архитектурно-художественные памятники городов СССР).
  • Достоевский М. Ф. Суздаль / под ред. И. Н. Бороздина. — М.: Т-во «Образование», 1910. — 75 с. — (Культурные сокровища России. Вып. 14)
  • Кучкин В. А. Формирование государственной территории северо-восточной Руси в X—XIV вв. — М.: Наука, 1984.Արխիվացված է Դեկտեմբեր 20, 2003 Wayback Machine-ի միջոցով:
  • Овчинников А. Н. Суздальские златые врата : альбом. / на рус. и англ. яз. — М.: Искусство, 1978.
  • Полторацкий В. В. Дорога в Суздаль. Книга о любимой земле. — М.:|Сов. Россия, 1971. — 208 с.
  • Ранинский Ю. В. Суздаль — туристский центр. — М., 1981.
  • Сокровища Суздаля : сб. ст. / сост. С. В. Ямщиков. — М.: Изобразительное искусство, 1969. — 196 с.
  • Суздаль / авт.-сост. С. В. Ямщиков. — М.:Планета, 1970. — 89 с.
  • Суздаль / текст К. В. Усачёвой; ГНИИА. — М.: Планета, 1970. — 64 с. — (Архитектурные памятники древних русских городов). — 120 000 экз.
  • Суздаль и его достопамятности // Тр. Владимирской учён. архив. комиссии. — Кн. 14. — М., 1912.
  • Суздалю — 950 лет (по материалам юбилейной научной конференции). — Ярославль, 1977.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սուզդալ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սուզդալ&oldid=9522128» էջից