Վիքիպեդիա

Սահմանամերձ ճակատամարտ (1914)

Սահմանամերձ ճակատամարտ ճակատամարտերի շարք Ֆրանսիայի արևելյան սահմանին և Բելգիայի հարավում Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում։ Ճակատամարտի ռամզական մարտավարությունը Ֆրանսիայի կողմից նախագծել էր գեներալ Ժոզեֆ Ժոֆրեն համաձայն նախագիծ XVII-ի, իսկ Գերմանիայի հարձակողական մարտավարության հեղինակն էր Հելմութ ֆոն Մոլտկե կրտսերը։ Գերմանացիները իրենց զորքերը կենտրոնացրեցին աջ (հյուսիսային) թևում, նպատակն էր անցնել Բելգիայի տարածքով և հարձակվել Ֆրանսիայի վրա թիկունքից, սակայն նրանց դիմակայեցին գեներալ Շառլ Լանզերակի հինգերորդ բանակը հյուսիս արևմուտքից և Բրիտանական էքսպեդիցիոն զորքեր (ԲԷԶ) նրանց ձախ թևից։ Ֆրանկո-բրիտանական զորքերը հետ մղվեցին գերմանացիների գրոհների արդյունքում և գերմանացիները հնարավորություն ստացան ներխուժել հյուսիսային Ֆրանսիա։ Ֆրանկո-բրիտանական զորքերի դիմադրությունը թույլ տվեց Ֆրանսիային ժամանակ շահել և կազմակերպել Փարիզի պաշտպանություն, արդյունքում տեղի ունեցավ Մառնեի առաջին ճակատամարտը։

Սահմանամերձ ճակատամարտ
Առաջին համաշխարհային պատերազմ

Սահմանամեձ գործողության քարտեզ
Թվական 1914
Վայր Լոթարինգիա, Արդեններ և Բելգիա
Արդյունք Գերմանիայի հաղթանակ
Հակառակորդներ
Բելգիա Բելգիա
Ֆրանսիա Ֆրանսիա
Միացյալ Թագավորություն Միացյալ թագավորություն 		Գերմանիա Գերմանական կայսրություն
Հրամանատարներ
Բելգիա Ալբերտ I արքա
Ֆրանսիա Ժոզեֆ Ժոֆրե
Միացյալ Թագավորություն Ջոն Ֆրենչ 		Գերմանիա Հելմութ ֆոն Մոլտկե
Կողմերի ուժեր
Ֆրանսիա 1.250.000
Բելգիա 117.000
Միացյալ Թագավորություն 70.000 		1.300.000
Ռազմական կորուստներ
Ֆրանսիա 329.000 (6 օգոստոս–5 սեպտեմբեր)
Միացյալ Թագավորություն 29.597 (օգոստոս-սեպտեմբեր)
Բելգիա 4.500 		206.515 (օգոստոս)
99.079 (1–10 սեպտեմբեր)

Նախապատմություն խմբագրել

Բելգիա խմբագրել

 
Բելգիացի զինվորները գնդացիրներով, որոնք տանում են շները, լուսանկարվել է Սահմանամեձ ճակատամարտի ժամանակ:

Բելգիայի ռազմական մարտավարությունը կապվում էր մյուս ուժերի կողմից գերմանական հարձակումներից պաշտպանման վրա, չնայած անգլո-ֆրանսիական դաշինքը (1904) թողեց Բելգիացիներին միայնակ, իսկ բրիտանացիների վերաբերմունքը Բելգիայի նկատմամբ փոխվեց` համարելով Բելգիան բրիտանական պրոտեկտորիատ։ Գլխավոր շտաբը ձևավորվեց 1910 թվականին, սակայն Chef d'État-Major Général de l'Armée, գեներալ լեյտենանտ Հարի Յանգբլութը պաշտոնանկ արվեց 1912 թվականի հունիսի 30-ին և գեներալ լեյտենանտ Շավոլիե դը Սելիերս դը Մորանվիլը չնշանակվեց մինչև 1914 թվականի մայիսը։ Մորանցիը հուլիսի 29-ին որոշեց կենտրոնացնել բանակը բելգիական երկաթգծի կայարաններում[1]։

Բելգիայի բանակը կենտրոնացվեց կենտրոնում, իսկ Լիեժը և Նամուրը մնացին սահմանապահների պաշտպանության ներքո։ Զորահավաքից հետո արքան դարձավ գլխավոր հրամանատար և նա էր որոշում որտեղ տեղակայեր բանակը։ Վերազինված բելգիական բանակը, որն անկազմակերպ էր և վատ վերապատրաստված մնաց կենտրոնում, մինչդեռ հիմնական ամրացված դիրքերը Լիեժում և Նամուրում էին։ Ֆրանսիացիները խորհուրդ տվեցին Բելգիայի հիմնական ուժերը կենտրոնացնել սահմանին, սակայն Բելգիայի հրամանատարությունը որոշեց գնալ փոխզիջման, երկու դիվիզիա ուղարկվեց Լիեժ և Նամուր, իսկ մնացած զորքը տեղակայվեց Գետե գետի հետևում[2]։

Շլիֆեն-Մոլտկե նախագիծ խմբագրել

Ալֆրեդ ֆոն Շլիֆենը, ով կայսրության գլխավոր շտաբի պետն էր 1891-ից 1906 թվականին, ստեղծել էր մի քանի նախագիծ, որով Գերմանիան պետք է հաղթեր Ֆրանսիական բանակին, եթե Գերմանիան գտնվեր պատերազմի մեջ Բելգիայի կամ Ֆրանսիայի դեմ։ Aufmarsch I West նախագիծը ֆրանկո-գերմանական պատերազմի համար էր, որով Ֆրանսիան պետք է պաշտպանվեր, իսկ Գերմանիան հարձակվեր` անցնելով Բելգիան Անդվերպենով և Նամուրով և մուտք գործեր դեպի Վերդեն-Մառնե-Փարիզ պաշտպանական տարածք։ Գերմանական զորքերը պետք է պահեին տարածքը մինչև երկաթգծի միջոցով կստանային օգնություն և կկառուցեին հիմնական պաշտպանական գիծ, որից հետո կնախապատրաստվեին երկրորդ գրոհին[3]։ Հելմուտ ֆոն Մոլտկե կրտսերը փոխարինեց Շլիֆենին 1906 թվականին և որոշեց, որ ֆրանկո-գերմանական պատերազմը միայնակ չի լինի, և իտալական և ավստրո-հունգարական զորքերը չեն կարողանա պաշտպանել ֆրանկո-գերմանական սահմանը ինչպես սկզբում նախագծվել էր։ Մոլտկեի օրոք Aufmarsch I նախագիծը չեղարկվեց, սակայն 1914 թվականին Aufmarsch I հարձակման մասը ներդրվեց Aufmarsch II նախագծում և հաստատվեց երկու ճակատով պատերազմի նախագիծը։

  Հետազոտելով Ֆրանսիայի պաշտպանողականությունը, Շլիֆենը համարում էր, որ Բելգիայով Ֆրանսիայի վրա հարձակվելու համար անհրաժեշտ կլինի 48,5 կորպուս, սակայն Մոլտկեն Բելգիայով հարձակման համար նախատեսեց 34 կորպուս։ Շլիֆանի նախագիծը քննադատությունների առարկա դարձավ 1914 թվականին, քանի որ Մոլտկեն առանց հիմնական զորքերի էր ներխուժելու Ֆրանսիա։ [...] Մոլտկեն հիմնվեց Շլիֆենի նախագծի վրա, սակայն հաշվի չառավ զորքի քանակը, որը մինչ այդ նախագծել էր Շլիֆենը[4]։  

Գերմանական հիմնական զորքերը փորձեցին հետևել Aufmarsch I, նախագծին` անցնելով Բելգիան և հարավից ներխուժեցին Ֆրանսիա, այսպիսով ֆրանսիական բանակները պետք է կենտրոնացվեին Մաաս, Էնա, Սոմ, Ուեազ, Մառնե և Սեն գետերի վրա, չթողնելով ներխուժել Ֆրանսիայի հիմնական տարածք[5]։

Նախագիծ XVII խմբագրել

XVII նախագծով Ֆրանսիայի խաղաղ ժամանակների բանակը կազմված էր մոտ 2.000.000 զինվորից, որը բաժանված էր հինգ դաշտային բանակի, որոնք պահեստազորայինների հետ միասին պետք է պաշտպանեին իրենց հատվածները հարավից մինչև հյուսիս։ Բանակները կենտրոնացված էին գերմանական սահմանին Էպինալի, Նանսիի և Վերդենի շրջակայում, իսկ պահեստային բանակները` Սենտ Մենտուի և Կամմերսիի մոտ։ 1871 թվականից հետո Ֆրանսիան կառուցեց տասնվեց երկաթգիծ Գերմանիայի սահման, մինչդեռ Գերմանիան ուներ միայն տասներեքը և կարող էր սպասել մինչև իմանար Գերմանիայի մտադրությունների մասին։ Ֆրանսիայի ղեկավարությունը կայտնում էր, որ պատրաստ է Գերմանիայի գրոհին Լոթարինգիայից կամ Բելգիայի տարածքով։ Նրանք չէին սպասում, որ Գերմանիան կօգտագործի պահեստային ուժերը, ինչպես նաև հույս ունեին, որ Գերմանիան մեծ ուժեր կկենտրոնացնի Ռուսաստանի դեմ արևելյան ռազմաճակատում` թողնելով արևմտյան բանակից որոշ չափով զորք, որպեսզի Բելգիայով անցնի Մաաս և Սամբրե գետերը։ Ֆրանսիայի հետախուզությունը գերմանական հրամանատարության 1905 թվականի ծրագրերից էր հավաքագրել, որով գերմանական զորքերը չպետք Նամուրից հյուսիս գնային, իսկ Բելգիայի ամրոցները ի վիճակի պետք է լինեին դիմակայել հիմնական գրոհներին[6]։

Գերմանացիների գրոհ հարավ արևելյան Բելգիայով Շառլվիլլ-Մեզյերի ուղղությամբ և հնարավոր հարձակումը Լոթարինգիայից Վերդենի, Նանսիի և Սենտ Դիի ուղղությամբ անսպասելի էր։ նախագիծը XVI նախագծի հիման վրա էր գրված, որում նախատեսվա էր գերմանացիների գորհը Բելգիայի տարածքով։ Առաջին, Երկրորդ և Երրորդ բանակները տեղակայվեցին Էպինալում և Վերդենում` պաշտպանելու հնարավոր գրոհենրը Էլզասից և Լոթարինգիայից, Չորրորդ բանակը տեղակայվեց Մոնմեդիից Սեդան և Շառլվիլլ-Մեզյերի տարածքներով և Հինգերորդ բանակը Վերդենից արևմուտք, պատրաստ շարժվելու արևելք և հարձակվելու գերմանացիների հարավային թևի վրա կամ դեպի հարավ հարձակվելու հյուսիսային թևի վրա Լոթարինգիայի ուղղությամբ։ Բրիտանացիների հետ ոչ մի ընդհանուր մարտավարություն չընդունվեց[7]։

Պատերազմի հայտարարում խմբագրել

Հուլիսի 31-ի գիշերը լույս օգոստոսի 1-ին Գերմանիայի կառավարությունը վերջնագիր ներակայացրեց Ռուսաստանին, նույն օրը Լոնդոնի ֆոնդային բորսան փակվեց։ Օգոստոսի 1-ին Բրիտանիայի կառավարությունը հրամայեց նավատորմի զորահավաք կազմակերպել, Գերմանիայի կառավարությունը կազմակերպեց գլխավոր զորահավաքը և պատերազմ հայտարարեց Ռուսաստանին։ Լեհաստանի սահմանի բախումներից հետո Ֆրանսիան նույնպես զորահավաք կազմակերպեց, իսկ Գերմանիան վերջնագիր ներկայացրեց Բելգիային, պահանջելով, որ Բելգիան չխոչընդոտի գերմանական զորքի տեղաշարժը։ Ռազմական գործողությունները սկսվեցին ֆրանսիայի սահմանին, երբ Լիեպայան ռմբակոծվեց գերմանական ռազմանավ Աուգսբուրգի կողմից և Բրիտանիայի կառավարությունը նավատորմը ուղարկեց Ֆրանսիայի ափամերձ հատվածը պաշտպանելու համար։ Օգոստոսի 3-ին Բելգիայի կառավարությունը մերժեց Գերմանիայի պահանջները և Բրիտանիայի կառավարությունը երաշխավորեց Բելգիայի ռազմական օգնությունը։ Գերմանիան պատերազմ հայտարարեց Ֆրանսիային և Բրիտանիան կազմակերպեց զորահավաք, իսկ Իտալիան մնաց չեզոք։ Օգոստոսի 4-ին Բրիտանիան վերջնագիր ներկայացրեց Գերմանիային և նույն օրվա կեսգիշերին պատերազմ հայտարարեց։ Բելգիան խզեց դիվանագիտական հարաբերությունները Գերմանիայի հետ և Գերմանիան պատերազմ հայտարարեց Բելգիային։ Գերմանական զորքերը կտրեցին սահմանը և գրոհեցին Լիեժի ուղղությամբ[8]։

Նախապատրաստում խմբագրել

Ֆրանսիայի հարձակվողական նախապատրաստում խմբագրել

Ժոզեֆ Ժոֆրին, ով Ֆրանսիական բանակի գլխավոր հրամանատարն էր 1911 թվականից և Պաշտպանության նախարար, Ադոլֆ Մեսիմին հանդիպեցին օգոստոսի 1-ին և համաձայնվեցին որ պատերազմի ժամանակ ռազմական գործողությունները պետք է գլխավորի գերագույն հրամանատարը։ Օգոստոսի 2-ին գերմանական փոքր զորախմբեր անցան Ֆրանսիայի սահմանը և Մեսիմին խնդրեց Ժոֆրիին, որ նա ազատ կարողանա հրաման տալ ֆրանսիացի զինվորներին դիմադրել գերմանացիներին, սակայն ոչ Բելգիայի սահմանին։ Ժոֆրին զգուշացնող հրաման ուղարկեց, որով ֆրանսիացիները պետք է փակեին սահմանամերձ գոտին, իսկ VII կորպուսը պետք է պատրաստվեր գրոհել Մյուլհաուզենի ուղղությամբ իսկ Բելֆորտի հյուսիս արևելքում XX կորպուսը պետք է սկսեր գրոհը Նանսիի ուղղությամբ։ Մինչև հրամանը տեղ կհասներ գերմանացի զինվորները մտան Լյուքսեմբուրգ և Չորրորդ բանակին հրամայվեց շարժվել Երրորդ և Հինգերորդ բանակների միջև և պատրաստ լինել գրոհել Վերդենի ուղղույթամբ։ Գործողությունները Բելգիայի տարածքում արգելված էին, չնակած գերմանացիները արդեն հատել էին Բելգիայի սահմանը։ Համաձայն ֆրանկո-ռուսական դաշինքի, Ժոֆրին հրամայեց պատրաստվել գրոհել Էլզասի և Լոթարինգիայի ուղղությամբ օգոստոսի 14-ին` չիմանալով Գերմանիայի գրոհի մասին Բելգիայի տարածքով[9]։

Օգոստոսի 8-ին Հինգերորդ բանակին հրամայվեց դիրքավորվել Չորրորդ բանակի ձախ թևում և պատրաստ լինել գրոհելու գերմանացիների հարավային թևի ուղղությամբ դեպի Շառլվիլլ-Մեզյերի և Մուզոն, չնայած տեղանքը դժվարանցանելի էր։ Բոլոր չորս կորպուսները մնացին դիրքերում մինչև օգոստոսի 12-ը, երբ Ժոֆրին թույլատրեց գեներալ Շառլ Լանրեզակին շարժել I կորպուսը հյուսիս Գիվեի ուղղությամբ` խափանելու գերմանացիների հնարավոր փորձը անցնել Մաաս գետը Գիվեի և Նամուրի մոտ, 35 կմ դեպի հյուսիս, ինչը երկարացրեց ճակատը 80 կմ-ով։ Քանի որ Լանրեզակին հայտնի դարձավ գերմանական զորքերի քանակը Բելգիայում, նա ցանկացավ վերազինել ձախ թևը` շարժվելով դեպւ Նամուր։ Ժոֆրին մերժեց բանակի տրոհումը և հրամայեց Լանրեզակին բանակը պահել Շառլվիլլ-Մեզյերում և պատրաստ լինել դիմակայել գերմանացիների գրոհին Մուզոնից և Նամուրից։ Օգոստոսի 14-ին Ժոֆրին և Լանրեզակը հանդիպեցին, սակայն Ժոֆրին հավաստիացրեց, որ ընդամենը մի քանի գերմանական հեծելազորային և հետևակային խմբեր են անցել Մաասը։ Երբ Բրիտանական էքսպեդիցիոն զորքերը տեղաժարվեցին դեպի Մոբյոժ և Հիրսոն, Հինգերորդ բանակի վերադասավորումը խախտեց մյուս բանակների դասավորվածությունը։ Օգոստոսի 14 հետախուզությունը հայտնեց, որ ութ գերմանական կորպուսներ գտնվում են Լյուքսեմբուրգի և Լիեժի միջև և մյուս օրը Ժոֆրին թույլատրեց Հինգերորդ բանակի տեղաշարժը հյուսիս, որպեսզի գործեին Մաասի հետևում։ XI կորպուսը կցվեց Չորրորդ բանակին, իսկ XVIII կորպուսը առանձնացավ Երրորդ բանակից և միացավ Հինգերորդ բանակին, որի նպատակն էր պաշտպանել Մոբյոժը[10]։

Ժոֆրին սկսեց արձակել հրամանատարներին օգոստոսի սկզբին, սկսելով VII կորպուսի հրամանատար Բոնուից և սեպտեմբերի վեցի դրությամբ ազատել էր երկու բանակների, տաս կորպուսների և 38 դիվիզիայի հրամանատարների, փոխադրելով նրանց Լիմոժ ("Limogé").: VII կորպուսը հարավում վերաձևավորվեց երկու դիվիզիայի` հեծելազորային դիվիզիայի և պահեստային դիվիզիայի առաջին խմբի։ Կորպուսը վերանվանվեց Էլզասի բանակ։ Երկրորդ բանակից հեռացվեց երկու կորպուս և դարձավ մարտավարական պահեստազոր[11]։ Ժոֆրն օգոստոսի 16-ին հանդիպեց Ջոն Ֆրենչի հետ և իմացավ, որ բրիտանացիները պատրաստ կլինեն օգոստոսի 24-ին, Ժոֆրին նաև հրամայեց տարածքային դիվիզիաներին պահել Մոբյոժից Դանկրիկ տարածքը։ Գերմանացիների կողմից Լիեժի պաշարումը ավարտվեց օգոստոսի 16-ին և գերմանական 1-ին և 2-րդ բանակները տասներկու կորպուսներով, ինչպես նաև 3-րդ բանակը չորս կորպուսներով շարժվեցին առաջ։ Օգոստոսի 18-ին Ժոֆրին հրամայեց Հինգերորդ բանակին նախապատրաստվել հանդիպելու գրեմանացիներին Մաասի երկու ափերին։ Հինգերորդ բանակը սկսեց շարժվել Նամուրի ուղղությամբ[12]։

Ֆրանսիայի հարձակման նախագիծ խմբագրել

Օգոստոսի 5-ին Ժոֆրին հրամայեց VII կորպուսին հարձակվել Առաջին բանակի աջ թևից, հարձակումը պետք կայանար օգոստոսի 7-ին Մյուլհաուսի ուղղությամբ։ Գերմանական 2-րդ բանակի վրա հարձակումը ըստ ժոֆրիի պետք է խախտեր նրանց դասավորվածությունը, քանի որ թևերը թողել էին բանակի կենտրոնը թույլ պաշտպանված և խոցելի կդարձնեին նրանց դիրքերը Նյոշատոյում և Արլոնում[13]։ Օգոստոսի 8-ին Ժոֆրին հրապարակեց գլխավոր համար 1 ուղեցույցը, համաձայն որի զորքի հիմնական մարտավարությունը պետք է լիներ գերմանական բանակի ոչնչացումը, այլ ոչ թե հողերի գրավումը։ Էլզասի ուղղությամբ գրոհը, ինչպես նաև Լոթարինգիայի ուղղությամբ Առաջին և Երկրորդ բանակների գրոհները կստիպին գերմանացիներին վերադասավորվել և ստիպել օգնության հասնել Բելգիայի հարավի գերամանական զորքերին։ Ժոֆրին կանխատեսում էր, որ Գերմանական զորքերի կենտրոն գրոհելով թույլ դիմադրության կհանդիպի։ Օգոստոսի 9-ին հետախուզությունը հայտնեց, որ մեկ գերմանական կորպուս է տեղակայվեց Ֆրայբուրգի մոտ, Շվեյցարիայի սահամանի մոտակայքում, երեքը` Ստրասբուրգի մոտ, չորսը` Լյուքեմբուրգում և վեցը շարժվում են Լիեժից դեպի Լյուքսեմբուրգի հյուսիս, սրտեղ մինչ այդ տեղակայված էին հինգ կորպուս։

Ժոֆրին օգոստոսի 14-ը նշանակեց օր, երբ Առաջին և Երկրորդ բանակները պետք է անցնեին Լոթարինգիա Թուլի և Էպինալի միջև, դեպի գերմանական ամրացված Մեց-Թիոնվիլ հատված։ Առաջին բանակը պետք է հարձակվեր հարավային ուղղությամբ իր չորս կորպուսներով դեպի Զարբուրգ, Նանսիից 60 կմ արևելք։ Վոգեզներից Դոնոն բոլոր ճանապարհները պետք է գրավեին մինչև հիմնական բանակի ժամանումը։ Երկրորդ բանակը պետք է հարձակվեր Մորանժի ուղղությամբ, որը Նանսիից 45 կմ հյուսիս արևելք էր, իսկ երկու կորպուսներ Առաջին բանակի հյուսիսից և ձախ թևից երեք կորպուսներ պետք է շարժվեին հարավ դիմագրավելու գերմանացիների հարձակմանը Մեցից։ Ֆրանսիացիների հարձակումը դժվարացավ, քանի որ երկու բանակներ ուշանում էին նախատեսված ժամանակացույցից հատկապես հարավում դժվարանցանելի ճանապարհների պատճառով, ինչի արդյունքում զորքերի միջև տարածությունը կազմեց 150 կմ[14]։ Առաջին և Երկրորդ բանակների նպատակն էր խառնել գերմանական զորքերի դասավորվածությունը` մանևրելով Բելգիայում և Լյուքսեմբուրգում, ինչի արդյունքում պետք է գտնեին գերմանական զորքերի թույլ կողմը և հարձակվեին[15]։

Գերմանական զորքերի Մաաս գետի կամուրջների վրա հարձակման նորությունները Ժոֆֆեին ստիպեցին ենթադրել, որ գերմանացիներիը կհարձակվեն Շառլվիլլ-Մեզյերից Ժիվե` ֆրանսիական զորքրերի հյուսիսային թևից 40 կմ հյուսիս։ Օգոստոսի 12-ին Ժոֆրին թույլատրեց Լանրեզակին առաջին կորպուսը շարժել դեպի արևմուտք դեպի դինան Դինան, որը գտնվում էր Մաաս գետի վրա և օգոստոսի 15-ին Ժոֆրին հրամայեց Հինգերորդ բանակի հիմնական մասը տեղափոխել հյուսիս արևմուտք դեպի Սամբրե։ Սպասվում էր, որ Մաասե գետը հյուիսից կանցին ոչ մեծ գերմանական զորք, ինչը թույլ տվեց ենթադրել ֆրանսիացիներին, որ գերմանական զորքերի կենտրոնը սպասվածից թույլ է լինելու։ Օգոստոսի 18-ին Ժոֆրին հրամայեց Երրորդ, Չորրորդ և Հինգերորդ բանակներին բելգիացիների և բրիտանացիների հետ միասին գրոհել գերմանական բանակների վրա Տիոնվիլում և Լյուքսեմբուրգում, որտեղ համարվում էր, որ գտնվեւոմ էին գերմանական 13-15 կորպուս։ Երրորդ և Չորրորդ բանակները պետք է գերմանացիներին պարտության մատնեին Տիոնվիլի և Բաստոնի միջև։ Հինգերորդ բանակը պետք է հաղթանակեր Ժիվեի ուղղությամբ, միևնույն ժամանակ հաղթանակած չորրորդ բանակը կանցներ հյուսիս և կգրոհեր գերմանական բանակների հարավային թևից։ Երրորդ և Չորրորդ բանակները պետք է պարտության մատնեին գերմանական հիմնական բանակներին, այդ պատճառով Չորրորդ բանակի չորս կորպուսներին ավելացվեցին ևս երկու կորպուս մյուս բանակներից[15]։

Էլզաս խմբագրել

Մյուլհաուսի ճակատամարտ, օգոստոսի 7–10 խմբագրել

 
Ֆրանսիացիների կողմից Մյուլհաուսի նվաճումը 1914 թվականի օգոստոսի 8-ին

Պատերազմի ընթացքում Ֆրանսիայի կողմից առաջին գրոհը հայտնի որպես Մյուլհաուսի ճակատամարտ, սկսվել է օգոստոսի 7-ին։ Ժոֆրին հրամայել էր Առաջին և Երկրորդ բանակներին իրենց վրա վերցնել որքան հնարավոր է շատ գերմանական դիվիզիաներ, որպեսզի հեշտացնեն ֆրանսիական զորքի գործը հյուսիսում։ Ֆրանսիական VII կորպուսը 14-րդ և 41-րդ դիվիզիաներով, գեներալ Բոնուի հրամանատարությամբ Բելֆորտից շարժվեցին դեպի Մյուլհաուս և Կոլմար, որը գտնվում էր 35 կմ դեպի հյուսիս արևելք։ Ֆրանսիացիները արագորեն նվաճեցին սահմանային ավան Ալտկիրշը, որը Մյուլհաուզից 15 կմ հարավ էր[16]։ Օգոստոսի 8-ին Բոնուն զգուշորեն շարունակեց առաջխաղացումը և նվաճեց Մյուլհաուսը, որը գերմանացիները քիչ առաջ լքել էին։ Առաջին բանակի հրամանատար գեներալ Օգուստ Դյուբեյլը գերադասեց սպասել մինչև բանակը կավարտի զորահավաքը, սակայն Ժոֆրին հրամայեց շարունակել գրոհը։ Երբ ժամանեցին գերմանական 7-րդ բանակի երկու կորպուսները Ստրասբուրգից, գերմանացիները սկսեցին հակագրոհը օգոստոսի 9-ի առավոտյան Սերնեից։ Մյուլհաուսը վերանվաճվեց օգոստոսի 10-ին և Բոնուն նահանջեց Բելֆորտ[17]։

Ժոֆրին հեռացրեց Բոնուին և նրա փոխարեն նշանակեց Գեներալ Պոլ Լուին։ VII կորպուսին միացվեց 44-րդ դիվիզիան, 55-րդ պահեստային դիվիզիան, 8-րդ հեծելազորային դիվիզիան և պահեստային դիվիզիայի 1-ին խումբը, որպեսզի վերանվաճեն Էլզասը մինչև օգոստոսի 14-ը, որը կլիներ Լոթարինգիայի վրա Առաջին և Երկրորդ բանակների ավելի մեծ գրոհի մասը։ Էլզասի բանակը սկսեց նոր գրոհը գերմանական չորս բրիգադների ուղղությամբ, VII կորպուսը շարժվեց Բելֆորտից երկու դիվիզիայով։ Ձախ թևում գրոհին միացան երկու դիվիզիա օգոստոսի 12-ին։ Օգոստոսի 14-ի երեկոյան Թանը նվաճված էր և զորքերը տեղակայված էին Թանի արվարձաններում։ Օգոստոսի 18-ին VII կորպուսը գրոհեց Մյուլհաուսի ուղղությամբ և նվաճեց Ալտկրիշը, իսկ հյուսիսային թևը գրոհեց Կոլմարի ուղղությամբ[18]։

Գերմանացիները ստիպված էին նահանջել Մյուլհաուսի արևմւոտքի բարձունքներից դեպի Մյուլհաուսի արվարձաններ, որտեղ տեղի ունեցան փողոցային մարտեր։ Ծանր մարտերից հետո օգոստոսի 19-ին ֆրանսիացիները վերանվաճեցին քաղաքը։ Գերմանացիները պարտվելուց հետո նահանջեցին Հարդտ անտառ, սակայն վախենալով շրջափակումից անցան Հռենոսը և նահանջեցին Էնսիսհայմ, 20 կմ դեպի հյուսիս։ Ֆրանսիացիների ձեռքը ընկավ 24 թնդանոթ, 3000 ռազմագերի և մեծ թվով այլ զինատեսակ[18]։ Նվաճելով Հռենոսի կամուրջները և հովիտները Էլզասի բանակը հսկողության տակ առավ վերին Էլզասը։ Ֆրանսիացիները նախապատրաստվում էին հետագա գրոհներին, սակայն նրանց կանգնեցրեց Լոթարինգիայում և Բելգիայում ֆրանսիացիների պարտությունները և Էլզասի բանակը նահանջեց դեպի ելման դիրք` Բելֆորտ։ Օգոստոսի 26-ին ֆրանսիացիները լքեցին Մյուլհաուզը և պաշտպանողական գիծ կառուցեցին Ալտկրիշի մոտ, սակայն հետագայում ևս նահանջեցին դեպի Փարիզ[19]։ Էսլզասի բանակը լուծարվեց և VII կորպուսը ուղարկվեց Սոմ։ 8-րդ հեծելազորային դիվիզիան կցվեց Առաջին բանակին[18]։

Բելգիա խմբագրել

Հալենի ճակատամարտ. օգոստոսի 12 խմբագրել

 
Հալենի քարտեզ, տեղակայված է Դիեստ և Տինեն քաղաքների միջև, 1914 թվական

Հալենի ճակատամարտը հեծելազորային ճակատամարտ էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում։ Հալենը փոքր շուկայական քաղաք էր գերմանական կայսերական զորքերի առաջխաղացման ճանապարհին և կարևոր մարտավարական դիրք ուներ Գետե գետի ափին։ Ճակատամարտը տեղի ունեցավ 1914 թվականի օգոստոսի 12-ին գերմանական զորքի, Գեորգ ֆոն դեր Մարվիցի գլխավորությամբ մի կողմից և բելգիացի զինվորների Լեոն դը Վիթի գլխավորությամբ մյուս կողմից։ Բելգիացի ինժեներները վնասել էին Գետեի կամուրջը սակայն այն կիսով չափ էր շարքից դուրս եկել, և այնուամենայնիվ գերամանացի մոտ 1.000 զինվոր կարողացան անցնել գետը և մոտենալ Հալենի կենտրոնին[20]։ Բելգիացիների հիմնական պաշտպանողական գիծը Հալենից արևմուտք էր, դժվարանցանելի վայրում, որտեղից տեսարանը դեպի հարձակվողները սահմանափակ էր։ Գերմանական 17-րդ և 3-րդ հեծելազորային բրիգադները տեղակայված էին Հալենի հարավում, որոնց փոխօգնության էին հասել հրետանավորները, սակայն գրոհները հետ մղվեցին մեծ կորուստներ պատճառելով։ Շատ հեծյալներ ընկնում էին պաշտպանվողների ծուղակը։ Օրվա վերջում Մարվիցը դադարեցրեց մարտը, 2-րդ հեծելազորային դիվիզիան նահանջեց Հասելտ, իսկ 4-րդ հեծելազորային դիվիզիան` Ալկեն[21]։ Դը Վիթը հետ մղեց գերմանական հեծյալների գրոհենրը` հրամայելով իր հեծելազորին և հեծանվորդներին գրոհները դիմավորել տեղատարափ հրաձգային գնդակոծություններով, ինչը բերեց գերմանացիների մեծաթիվ կորուստների։ Գերմանական հեծելազորը որոշեց շրջանցել ճակատը և ճնշել բելգիացիներին թիկունքից, սակայն ապարդյուն[22][23]։ Այնուամենայնիվ բելգիացիների այս հաղթանակը չունեցավ մարտավարակն նշանակություն, քանի որ գերմանացիները արդեն նվաճել էին Նամուրի, Լիեժի և Անդվերպենի ամրացված գոտիները, ինչի վրա հիմնված էր Բելգիայի մարտավարությունը[24]։

Լոթարինգիա խմբագրել

Լոթարինգիայի ճակատամարտ, 14–25 օգոստոս խմբագրել

Ֆրանսիացիների հիմնական գրոհը հարավում սկսվեց օգոստոսի 14-ին, երբ Առաջին բանակը իր երկու կորպուսներով շարժվեց Վոգեզների ուղղությամբ, երկու կորպուս դեպի հյուսիս արևելք Սառբուրգի ուղղությամբ և Երկրորդ բանակի երկու աջաթևյան կորպուս գեներալ դը Կաստելյուի գլխավորությամբ շարժվում էր Առաջին բանակի ձախ կողմով։ Երկրորդ բանակի մեկ կորպուս և պահեստային դիվիզիայի երկրորդ խումբը դանդաղորեն մոտենում էին Մորանժին, որպես թիկունքային երաշխավոր գերամանական գրոհին Մեցից։ Առաջին բանակը նվաճել էր մի քանի դիրքեր հարավում սկսած օգոստոսի 8-ից, որպեսզի պաշտպանի հարավային կողմը Դանոնի և Սառբուրգի վրա գրոհելիս։ Չնայած տարաձայնություններին, Ժոֆրին այնուամենայնիվ հրամայեց անցնել Վոգեզները դեպի հարավ արևելք Դոնոնի ուղղությամբ և հյուսիս արևելք Սառբուրգի ուղղությամբ։ Գերմանացիները լքեցին տեղանքը մեկ օրվա ընթացքում։ Դոնոնը նվաճեցին և ձախ թևը առաջ ընկավ 12-12 կմ։ XIII կորպուսի 24-րդ դիվիզիան մառախուղի ժամանակ հարձակվեց Ցիրեյի վրա, սակայն հրետանու և թնդանոթային կրակի ճնշման տակ հետ մղվեց` տալով բազմաթիվ կորուստներ։ Օգոստոսի 15-ին Երկրորդ բանակի հրամանատարությունը հայտնեց, որ գերմանական հեռահար հրետանին հանգիստ կարողանում է հրետակոծել ֆրանսիական հրետանին և հետևակը, իսկ գերմանական հետևակը մեծ կորուստներ է պատճառում ֆրանսիացիների գրոհայիններին[25]։

Երկրորդ բանակը ստիպված էր գրոհել զգուշորեն, հրետակոծությունների ներքո, սակայն հետ քաշվեց` գերմանացիների պաշտպանությունը չկարողանակով ճեղքել։ Հետախուզությունը հայտնեց որ գերմանական հիմնական ուժերը` 6-րդ և 7-րդ բանակները Ռուպրեխտ Բավարացու ընդհանուր հրամանատարության ներքո, շատ մոտ էին ֆրանսիական զորքին և ցանկացած պահի կարող են հակագրոհել։ Օգոստոսի 16-ին գերմանացիները ճնշեցին գրոհենրը հեռահար հրետանու օգնությամբ և Առաջին բանակը որոշեց վերադասավորվել և գրոհել Սառբուրգի ուղղությամբ։ Երբ հանդիպեցին գերմանացիների պաշտպանությանը քաղաքի ձախ կողմում, Ժոֆրին հրամայեց երկրորդ բանակին գրոհել հյուսիսից, ինչը պետք է խուճափի մատներ գերմանացիներին։ Սակայն հգերմանացիները սկսեցին հակագրոհել օգոստոսի 20-ին, և ֆրանսիական բանակները պարտություն կրելով նահանջեցին։ Գերմանացիների ճնշումը դանդաղորեն հետ մղեց ֆրանսիացիներին դեպի Նանսի, որտեղ գերմանական զորքի աջ թևը հանդիպեց Ֆրանսիական Առաջին բանակին։ Օգոստոսի 22-ին ֆրանսիացիների աջ թևը հարձակման ենթարկվեց և հետ մղվեց 25 կմ, մի դիրքի, որտեղից սկսվել էր գրոհը օգոստոսի 14-ին[26]։

Արդեններ խմբագրել

Արդենների ճակատամարտ, 21–23 օգոստոս խմբագրել

 
Արդենների ճակատամարտ, 1914

Ժոֆրին նախնական հրահանգներ տվեց օգոստոսի 18-ին, սակայն չեղարկեց, քանի որ հետախուզությունը նկատել էր, որ Երրորդ և Չորրորդ բանակների դեմ դուրս էին եկել փոքրաթիվ գերմանական զորքեր և զորքի մեծ մասը շարժվում էր հյուսիս արևմուտք։ Օգոստոսի 19-ին Չորրորդ բանակի գեներալ Ֆերդինանդ դը Լանգլ դը Կարիին հրամայնվեց նվաճել Սեմուա գետի կամուրջները, սակայն չմտնել Բելգիայի տարածք մինչև չսկսվի գերմանացիների գրոհը։ Ժամանակից շուտ գրոհը կարող էր ծուղակի մեջ գցել, սակայն մյուս կողմից չգրոհելը գերմանացիներին ժամանակ տվեց Լյուքսեմբուրգից լրացուցիչ ուժեր կենտրոնացնել և պատրաստվել ֆրանսիացիների գրոհին։ Օգոստոսի 20-ին գերմանական բանակները հարավից գրոհեցին ֆրանսիական Առաջին և Արկրորդ բանակների վրա և մյուս օրը Երրորդ և Չորրորդ բանակները սկսեցին իրենց գրոհը։ Չորրորդ բանակը անցավ Սեմուա գետը և շարժվեց դեպի Նյոֆշատո, իսկ Երրորդ բանակը գրոհեց Արլոնի ուղղությամբ, որպես Չորրորդ բանակի աջ թև։

Վերդենի հարավում Երրորդ բանակը վերանվանվեց Լոթարինգիայի բանակ և սպասում էր գերմանացիների գրոհին Մեցից, ինչը չկայացավ, և Երրորդ բանակը որոշեց ներխուժել Բելգիա։ Ֆրանսիական բանակները ներխուժեցին Բելգիա ինը հետևակային կորպուսով, որոնց դիմակայում էին տասը գերմանական կորպուս և վեց պահեստային բրիգադ, որոնք գտնվում էին Մեցից մինչև Լյուքսեմբուրգ ընդհանուր տարածքում[27]։ Գերմանական 4-րդ բանակը Ալբրեխտ Վյուրտեմբերգցու հրամանատարությամբ և 5-րդ բանակը Թագաժառանգ արքայազն Վիլհելմի գլխավորությամբ շարժվում էին ավելի դանդաղ 1--ին, 2-րդ և 3-րդ բանակներից և ֆրանսացիների գրոհը նրանց դեմ տեղի ունեցավ օգոստոսի 21-ին:. Ֆրանսիացիները գաղափար չունեին իրենց դիմադրող գերմանական զորքերի քանակի մասին, քանի որ Երրորդ բանակը առաջ էր նետել մի քանի փոքր ստորաբաժանումներ։ Օգոստոսի 22-ին ֆրանսիացիները գրոհեցին գերմանական Երրորդ բանակի V կորպուսի վրա Լոնվիում հորդառատ անձրևի և խիտ մառախուղի պայմաններում առանց հրետանու օգնությամբ[28]։

Երբ մառախուղը բարձրացավմ գերմանական հրետանին նկատեղ ֆրանսիական թնդանոթները և ստիպեց նրանց լռել։ Գերմանացիները անցան հակագրոհի և ջախջախեցին ֆրանսիական դիվիզիային։ Հյուսիսում IV կորպուսը նույնպես մառախուղի պայմաններում հանդիպեց գերամանացի զինվորներին և նույնպես ջախջախված ետ քաշվեց։ Հարավային թևում VI կորպուսը նահանջեց կարճ գրոհից հետո։ Չորրորդ բանակի տարածքում II կորպուսը փորձեց աջից ճեղքել պաշտպանությունը և շարժվել հարավ, սակայն ապարդյուն։ Գաղութային կորպուսը ձախում պարություն կրեց Ռոսինյոլում, որը 15 կմ դեպի հարավ էր Նյոշատոյից և ունեցավ 11.646 կորուստ, իսկ 5-րդ գաղութային կորպուսը հեշտությամբ հասավ Նյոշատո, սակայն մեծ կորուստների կրելով նահանջեց։ Հեռավոր հյուսիսում XII կորպուսը առաջանում էր անխախտորեն, բայց նրանց թիկունքից եկող XVII կորպուսը և 33-րդ դիվիզիան կրոցրեցին իրենց հրետանում մեծ մասը։ Հյուսիսային թևում XI և IX կորպուսները լրջորեն կորուստներ ունեցան[28]։

Ֆրանսիացի հրամանատարները Ժոֆիրիից օգոստոսի 23-ին հրաման ստացան շարունակել գրոհել, քանի որ նրանց մարտավարությամբ չորրորդ և հինգերորդ բանակները պետք է հաջողություն ունենային։ Ռուֆին առավոտյան պատասխանեց, որ չի կարող անցնել գրոհի քանի դեռ իր դիվիզիաները չեն վերակազմավորվել և վաղ կեսօրին նկատեց, որ գերմանացիները անցել են գրոհի և հետ մղել V կորպուսը կենտրոից 8 կմ, ինչը ստիպեց բանակի մնացած մասին հետ շարժվել։ Չորրորդ բանակի տարածքում XVII կորպուսի 33-րդ դիվիզիան ջախջախվել էր, իսկ կորպուսի մնացած մասը ստիպված էր նահանջել։ 5-րդ գաղութային բրիգադը նահանջեց Նյոշատոյից օգոստոսի 23-ին բաց թողնելով XII կորպուսի աջ թևը, վերջինս նույնպես ստիպված էր նահանջել։ Օգոստոսի 23-ին օրվա վերջում Երրորդ և Չորրորդ բանակները ետ էին մղվել իրենց նախնական դիրքերից բացառություն էին XI և IX կորպուսները հյուսիսային թևում[29]։

Սամբրա խմբագրել

Շառլեռուայի ճակատամարտ, 21–23 օգոստոս խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Շառլեռուայի ճակատամարտ
 
Շառլեռուայի և Մոնսի ճակատամարտերի քարտեզ, 21–24 օգոստոս

Օգոստոսի 19-ին Հինգերորդ բանակը սկսեց շարժվել Մաաս և Սամբրա գետերի անկյունագծով, Նամուրի մոտակայքով, ինչը նպատակ ուներ 100 կմ շարժվելով զբաղեցնել դիրք Չորրորդ բանակի ձախ թևում։ Ֆրանսիացիներին դիմադրում էին 2-րդ և 3-րդ բանակները 18 դիվիզիայով ընդդեմ ֆրանսիացիների 15 դիվիզիայի։ I կորպուսը տեղակայվեց Մաասի աչևմտյան ափին, Ժիվեից Նամուր, X կորպուսը Սամբրա գետի հյուսիս արևմտյան մասում և III կորպուսի հետ արևմուտքից օետք է վերցնեին Շառլեռուան և միավորվեին XVIII կորպուսի հետ։ Ֆրանսիական հեծելազորը մարտի բռնվեց գերմանական հեծելազորի հետ օգոստոսի 20-ին և մյուս օրը Ժոֆրին հրամայեց Հինգերորդ բանակին անցնել հարձակմեն բրիտանական զորքերի հետ միասին[30]։

Մինչ ֆրանսիացիները կանցնեին Սամբրան գերմանացիները հարձակման անցան Շառլեռուայի և Նամուրի ուղղությամբ և գրավեցին Սամբրայի կամուրջները։ Օգոստոսի 22-ին ֆրանսիացիները փորձեցին հետ վերցնել կամուրջները, սակայն ապարդյուն։ Առաջին կորպուսին հրամայվեց շարժվել Նամուրի հյուսիս, ինչից հետո Մաասի 20 կիլոմետր հատվածը պաշտպանում էր պահեստային դիվիզիաներից մեկը և 3-րդ բանակը ի վիճակի էր շարժվել Ժիվեի հյուսիս։ 3-րդ բանակի առաջին կորպուսը օգոստոսի 23-ին իջավ գետի երկայնքով, սակայն չկարողացավ վերանվաճել Դինանը։ Միևնույն ժամանակ Բրիտանական Էքսպիդիցիոն զորքերը հարձակման ենթարկվեցին Մոնսում 1-ին բանակի կողմից։ Նամուրի տարհանումից և Ֆրանսիական Չորրորդ բանակի Արդենից նահանջի մասին լուրերից հետո Լանրեզակը հրամայեց մինչև կեսգիշեր նահանջել դեմի Ժիվե, ինչը Ֆրանսիայի վերջին մանեվրումն էր Սահմանամերձ ճակատամարտում[31]։

Մոնսի ճակատամարտ, 23 օգոստոս խմբագրել

Օգոստոսի 23-ին գերմանական IX կորպուսը և 35-րդ բրիգադի մի մասը հասան Մանս-Կոնդե ջրանցքի մոտ` վաղ կեսօրին հասնելով երկաթգծին, սակայն հետ մղվեցին քաղաքից։ 36-րդ բրիգադը նվաճեց Օբուրգի կամուրջները, որից հետո Նիմի պաշտպանները հիմնականում նահանջեցին:։ Հյուսիսում կամուրջները նվաճվեցին ժամը 16:00-ին և գյուղը ընկավ գերմանացիների ձեռքեը։ Մոնսը ընկավ առանց դիմադրության, սակայն դեպի արևելք պաշտպանությունը ուժեղ էր։ 17-րդ դիվիզիան շրջժվեց Սրբ. Սիմֆորիենից Սրբ. Գիսլեյն։ Ժամը 17:00-ին դիվիզիայի հրամանատարը հրամայեց հարձակում նախաձեռնել բրիտանացիների նկատմամբ Մոնսից արելք, որոնք հետ էին մղվել Մոնս-Գիվրի ճանապարհից[32]։ Ըստ 11:00-ի զեկույցների, բրիտանացիները Սրբ. Գիսլեյնում էին և ջրանցքով շարժվում էին արևմուտք դեպի Պոմերաուիլի կամուրջ[33]։ Ըստ զեկույցների Դաշնակիցների աջ թը ազատ էր և Կլուկը հրամայեց III կորպուսին հարձակվել Սրբ. Գիսլեյնի և Ժեմապեսի ուղղությամբ, աջից IX կորպուսը և IV կորպուսը կշարունակեին շարժվել Հենսիսի և Թուլի ուղղությամբ։ IV կորպուսն արդեն հարձակվել էր Կանալ դու Սենտրի ուղղությամբ, իսկ II կորպուսը և IV պահեստային կորպուսը շարժվում էին հիմնական զորքի հետևից[33]։

Կլուկը հրամայեց շարունակել գրոհը նաև օգոստոսի 24-ին, անցնելով Մոբեժով և II կորպուսը կգրոհեր ֆրանսիացիների աջ թևի հետևիվ։ IX կորպուսին հրամայել շարժվել Բավայի արևելքով, III կորպուսը պետք է շքրժվեր գյուղի արևմուտքով, IV կորպուսը շարժվում էր Վերնիե-լե-Գրանով, որը 10 կմ դեպի արևմուտք էր և II հեծելազորային կորպուսը դեպի Դենայն, որպեսզի փակի բրիտանացիների նահանջի ճանապարհը։

Արդյունք խմբագրել

Վերլուծություն խմբագրել

 
Սահմանամերձ ճակատամարտի վերլուծական քարտեզ

Ֆրանսիական գրոհը պարտության մատնվեց մի քանի օրում։ Աջ թևում Առաջին և Երկրորդ բանակները, որոնք գրոհն սկսել էին օգոստոսի 14-ին և հետ մղվեցին ելման դիրքեր օգոստոսի 20-ին։ Երրորդ և Չորրորդ բանակների գրոհը հետ մղվեց օգոստոսի 21-ից 23-ին, իսկ Հինգերորդ բանակը պարտություն կրեց Սամբրայում և ստիպված էր նահանջել նույն ժամանակահատվածում։ Ժոֆրիի մարտավարությունն անհաջող ավարտ ունեցավ, քանի որ չէին պատկերացնում գերմանական ուժերի քանակը և գերագնահատել էին սեփական կարողությունները։ Բելգիայում գործող գերմանական մեծ բանակի հետ մեկտեղ գերմանական ուժերի կենտրոնը հագեցված էր ուժեղ Երրորդ և Չորրորդ բանակներով։ Սխալ պատկերացումները Բելգիայում գերմանական ուժերի մասին այնքան որոշիչ չէին, ինչ սխալ տեղեկությունները Երրորդ և Չորրորդ բանակներին դիմակայող գերմանական ուժերի վերաբերյալ։ Ժոֆրին մեղադրեց մյուսներին և բացատրեց, որ ֆրանսիական հետևակը շատ դանդաղ էր գրոհում ի տարբերություն պաշտպանվող գերմանական բանակներին[34]։

Իրականում ֆրանսիակյան կորուստների մեծ մասի պատճառ էր հետևակի գրոհները առանց հրետանու աջակցության[35]։ Օգոստոսի 24-ի առավոտյան Ժոֆրին հրամայեց նահանջել Վերդենի գծից դեպի Մեզիեր և Մոբյոժ և սկսեց զորքերի տեղափոխումը արևելյան գերմանական սահմանից դեպի արևմտյան թև։ Ֆրանսիական ուժերը նահանջելիս շարքից հանեցին երկաթգծի մեծ մասը, որպեսզի բացառեին գերմանացիների հակագրոհը։ Դեռևս հնարավոր էր երկու այլընտրանքային լուծում, հարձակվել գերմանացիների արևելյան թևի վրա կամ ուժասպառ անել գերմանական բանակների արևմտյան թևը։ Օգոստոսի 25-ին Ժոֆրին թողարկեց երկրորդ ուղեցույցը, որի համաձայն Վերդենի գծից պետք էր տեղափոխվել Ռեյմսի և Ամյենի մոտ և միավորվել Ամյենի երկու կորպուսներին և չորս պահեստային դիվիզիաներին, որպեսզի պատրաստվեն նոր գործողության։ Ժոֆրին կոչ արեց, որպեսզի հետևակը և հրետանին գործեն ավելի համակցված, որպեսզի հնարավորինս խուսափեն գերմանական կրակային առավելությունից[36]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Strachan, 2001, էջեր 209–210
  2. ↑ Strachan, 2001, էջեր 210–211
  3. ↑ Humphries, Maker, էջեր 66, 69
  4. ↑ Holmes, 2014, էջեր 194, 211
  5. ↑ Strachan, 2001, էջեր 190, 172–173, 178
  6. ↑ Strachan, 2001, էջ 194
  7. ↑ Strachan, 2001, էջեր 195–198
  8. ↑ Skinner, Stacke, էջ 6
  9. ↑ Doughty, 2005, էջեր 55–56
  10. ↑ Doughty, 2005, էջեր 68–71
  11. ↑ Doughty, 2005, էջ 60
  12. ↑ Doughty, 2005, էջ 73
  13. ↑ Strachan, 2001, էջեր 216–217
  14. ↑ Doughty, 2005, էջեր 58–59
  15. ↑ 15,0 15,1 Doughty, 2005, էջեր 63–64
  16. ↑ Doughty, 2005, էջ 57
  17. ↑ Strachan, 2001, էջեր 211–212
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Michelin, 1920, էջ 37
  19. ↑ Tyng, 1935, էջեր 131–132
  20. ↑ General Staff, 1915, էջ 19
  21. ↑ Humphries, Maker, էջ 108
  22. ↑ General Staff, 1915, էջեր 20–21
  23. ↑ Humphries, Maker, էջ 109
  24. ↑ Strachan, 2001, էջեր 208–224, 262–281
  25. ↑ Doughty, 2005, էջեր 60–61
  26. ↑ Doughty, 2005, էջեր 62–63
  27. ↑ Doughty, 2005, էջեր 64–65
  28. ↑ 28,0 28,1 Doughty, 2005, էջեր 66–67
  29. ↑ Doughty, 2005, էջեր 67–68
  30. ↑ Doughty, 2005, էջեր 71–72
  31. ↑ Doughty, 2005, էջեր 73–74
  32. ↑ Humphries, Maker, էջ 216
  33. ↑ 33,0 33,1 Humphries, Maker, էջեր 217–218
  34. ↑ Doughty, 2005, էջ 71
  35. ↑ Doughty, 2005, էջեր 71–76
  36. ↑ Doughty, 2005, էջեր 76–78
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սահմանամերձ_ճակատամարտ_(1914)&oldid=9075247» էջից