Վիքիպեդիա

Սաամյան լեզուներ

Սաամյան լեզուներ, ազգակից լեզուների խումբ, որով խոսում են սաամները (հինավուրց անվանումը` լոպարներ) Սկանդինավյան թերակղզու հյուսիսում, Ֆինլանդիայում և Ռուսաստանում, Կոլայի թերակղզում։

Սաամյան լեզուներ
Տեսակլեզվաընտանիք
Ենթադասֆիննո-սաամական լեզուներ և Ուգրո-ֆիննական լեզվաընտանիք[1]
ԵրկրներՖինլանդիա Ֆինլանդիա
Նորվեգիա Նորվեգիա
Ռուսաստան Ռուսաստան
Շվեդիա Շվեդիա
Պաշտոնական կարգավիճակՆորվեգիա Նորվեգիա[2][3] — Շվեդիայի և Ֆինլանդիայի մի շարք համայնքներում ճանաչված է որպես փոքրամասնությունների լեզու։
Խոսողների քանակմոտ 25 000 մարդ
ԴասակարգումՈւրալյան լեզուներ
Ուգրո-ֆիննական լեզուներ
Ֆիննո-պերմական լեզուներ
Սաամյան լեզուներ
Գրերի համակարգլատինական այբուբեն
IETFsmi
ԳՕՍՏ 7.75–97саа 575
ISO 639-2smi
ISO 639-5smi

Սաամյան լեզուների տարածվածությունը․1․ Հարավային Սաամ, 2. Ումե Սաամե, 3. Պիտե Սաամի, 4. Լուլե Սաամի, 5. Հյուսիսային Սաամի, 6. Շոլտ Սաամի, 7. Ինարի Սաամի, 8. Կիլդին Սաամի, 9. Տեր Սաամի։
 Sami languages Վիքիպահեստում

Մտնում է ֆիննո-վոլգյան խմբի, ուգրո-ֆիննական ճյուղի ուրալյան լեզվաընտանիքի մեջ[4]։ Որպես ֆիննո-վոլգյան խմբի մաս` սաամյան լեզուները կազմում են առանձին ենթախումբ, որն առավելապես ազգակից է մերձբալթյան-ֆիննական ենթախմբին (որում ներառված են նաև ֆիններեն, կարելերեն և էստոներեն լեզուները) և, ավելի փոքր չափով, մարիական և մորդովական ենթախմբերին։

Լեզվով խոսողների ընդհանուր թիվը կազմում է շուրջ 25 հազար մարդ, սաամական բնակչության գնահատման սահմաններում՝ 80 հազար։

Ընդհանուր տարածվածություն խմբագրել

Սաամյան լեզուները տարածված են Նորվեգիայի հյուսիսային մասերում, Շվեդիայի հյուսիսում և Ֆինլանդիայում, ինչպես նաև Ռուսաստանում, Կոլայի թերակղզում։ Սաամյան լեզուներով խոսողներ կան Ուկրաինայում (որոնց ընդհանուր թիվը կազմում է 136 մարդ 2001 թվականի տվյալներով[5]) և այլ երկրներում։

Ներքին դասակարգում խմբագրել

Սաամյան լեզուները կազմավորում են բարբառային հաջորդականություն։ Ռուսական ավանդույթով սովորաբար խոսում են միասնական սաամյան լեզվով (լոպարերեն) և նրա բազմաթիվ բարբառներով[4], սակայն այս հարցը մինչ օրս շարունակում է մնալ վիճելի։ Սաամյան լեզուների նկատմամբ կան տարբեր մոտեցումներ՝ որպես մեկ հիմնական լեզու չորս հիմնական բարբառներով կամ որպես չորս տարբեր Սաամյան լեզուներ[6]։ Որպես այս խնդրի հետևանք դիտարկվում է նաև Սաամի մշակույթին մոտենալու խնդիրը` որպես տարածաշրջանային բնութագրերով միասնական մշակույթ կամ չորս տարբեր մշակույթների։ Սաամական լեզուները (բարբառները), չնայած նրանց միջև քերականական և բառագիտական նմանություններին, միմյանցից բավականին տարբեր են, այդ իսկ պատճառով տարբեր Սաամյան լեզուների (բարբառների) ներկայացուցիչները հաճախ չեն հասկանում միմյանց[7]։

Սաամյան լեզուները բաժանված են երկու հիմնական խմբերի՝ արևմտյան (լեզուներ Նորվեգիայում, Շվեդիայում և Ֆինլանդիայի որոշ մասերում) և արևելյան (որոշ լեզուներ Ֆինլանդիայում և լեզուներ Ռուսաստանում)։

  • Արևմտասաամական խումբ
    • Հարավսաամերեն - Նորվեգիա և Շվեդիա։ Շուրջ 600 կրողներ[8]
    • Ումե-սաամերեն (ուումե) - Շվեդիա։ 10[9]–ից մինչև 20[10] կրողներ
    • Լուլե-սաամերեն (լուուլե) - Նորվեգիա և Շվեդիա։ Շուրջ 2000 կրողներ[11]
    • Պիտե-սաամերեն (պիտե) - Շվեդիա Շուրջ 20 կրողներ[12]
    • Հյուսիսսաամերեն (հյուսիսսաամական, հյուսիսային սաամական) - Նորվեգիա, Շվեդիա և Ֆինլանդիա։ Շուրջ 20,7 հազար կրողներ[13] (Սաամյան լեզուների ամենամեծ թվով կրողներ)
  • Արևելասաամական խումբ
    • բաբինյան սաամերեն (ակկալա) † - Ռուսաստան։ Լեզվի վերջին կրողը, Մարիա Սերգինան, մահացել է 2003 թվականի դեկտեմբերին[14]
    • կեմի-սաամերեն † - Սաամերեն լեզու, որը տարածված է Ֆինլանդիայի կենտրոնական Լապլանդիայում
    • ինարի-սաամերեն - Ֆինլանդիա։ Շուրջ 300 կրողներ[15]
    • յոկանգական –սաամական լեզու (տերսկո-սաամական) - Ռուսաստան։ 2-ից[9] մինչև 10[16] կրողներ
    • կիլդինյան սաամերեն - Ռուսաստան։ Կրողների թիվը, ըստ 2010 թվականի Համառուսական բնակչության մարդահամարի, կազմում է 353 (ընդհանուր բոլոր սաամերեն լեզուների համար)[17]։ Այլ աղբյուրների համաձայն, կրողների թիվը կազմում է մոտ 500 մարդ[18]։ Ակտիվ բնիկ կրողներ (այսինքն ՝ նրանք, ովքեր առօրյա կյանքում պարբերաբար օգտագործում են լեզուն) - նույնիսկ ավելի քիչ, մոտ հարյուր մարդ։
    • կոլտա-սաամերեն (սկոլտ) - շուրջ 420 կրողներ[19], այդ թվում շուրջ 400` Ֆինլանդիայում, շուրջ 20` Ռուսաստանում (նոտոզերյան բարբառ)։

Սաամների և նրանց լեզուների ծագումը մեծ հակասությունների տեղիք է տալիս, ենթադրվում է, որ հին Սաամների նախնիները վաղ ժամանակներից անցնում էին անհայտ գենետիկ ծագման մի լեզվից (թողնելով Սաամերեն լեզուներով ոչ-ուրալյան ծագման «Մինչսաամական ենթաշերտը» դեպի բալթյան-ֆիններեն, մերձակա մի լեզու, և այնուհետև նրանց վրա ուժեղ ազդեցություն են ունեցել հարևան լեզուները՝ ինչպես ֆիննո-ուգորականը, այնպես էլ ուրիշներ[20]։

Կարգավիճակ խմբագրել

Սաամերեն լեզուն (Սաամյան լեզուներից մեկը կամ մի քանիսը) պաշտոնական լեզու է Նորվեգիայի, Ֆինլանդիայի և Շվեդիայի որոշ վարչական տարածքներում և համայնքներում։ Ըստ Ֆինլանդիայի Սահմանադրության 17 §-ի՝ այս երկրի Սաամական բնակչությունն իրավունք ունի պահպանել և զարգացնել իրենց լեզուն և մշակույթը։ Սահմանադրության նույն կետում ամրագրված է սաամների լեզուն կառավարման մարմիններում օգտագործելու իրավունքը։ Ֆինլանդիայի հյուսիսային մասում կա հատուկ տարածքային կազմավորում ՝ Ֆինլանդիայի սաամական շրջանը, որի տարածքում սաամները, ըստ Ֆինլանդիայի Սահմանադրության 121 §, ունեն մշակութային և լեզվական ինքնավարություն[21]։

Սաամյան լեզուների պահպանման խնդիրներ խմբագրել

Սամների բնակության բոլոր չորս երկրներում կառավարական մարմինները իրենց անհանգստությունն են հայտնում սաամական լեզուների պահպանման վերաբերյալ։ Սաամյան լեզուները ներկայումս այս կամ այն աստիճանով դասավանդվում են մանկապարտեզներում և դպրոցներում։ Նորվեգիայում, Ֆինլանդիայում և Շվեդիայում, Սաամերյան լեզուները դասավանդվում են որոշ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում։ Նախատեսվում էր, որ Ռուսաստանում առաջին նման բուհը կլինի Մուրմանսկի արկտիկական պետական համալսարանը, և 2012-2013 ուսումնական տարում սկսվեց Սաամերենի և Սաամական մշակույթի դասավանդումը «Լեզվաբանություն» մագիստրոսական ծրագրի շրջանակներում[22]։

Գիր խմբագրել

Օտարերկրյա Սաամների համար լատինական միսիոներական գիրը ստեղծվել է 17-րդ դարում Շվեդիայում` Ումա-Սաամների համար, որը հին շվեդա-սաամական գրական լեզուն էր։ 18-րդ դարի առաջին կեսին դրվեցին նորվեգական Սաամի մատենագրության հիմքերը, իսկ 19-րդ դարի սկզբին՝ ֆիննականինը։ 1978 թվականին ստեղծվեց հանձնաժողով, որը մշակեց միասնական ուղղագրություն հյուսիսային Սաամերեն լեզուների համար։ Լեզուների ուսուցումը իրականացվում է տարրական դպրոցներում։ Ռուսական կայսրությունում 1880-1890-ական թվականներին Կոլայի Սաամների համար լույս են տեսել գրքեր՝ կյուրեղագիր հիմունքներով։ 1933 թվականին լատինական այբուբենի հիման վրա ստեղծվել է նոր այբուբեն, որը մշակվել է 1926 թվականից ի վեր, Կոլայի Սաամների համար։ 1937 թվականին այն փոխարինվեց կիրիլականով, տպագրվեց նոր այբբենարան, Ալեքսանդրա Անտոնովայի այբբենարանում 1982 թվականին, հրատարակվել են նաև այլ մանկական գրքեր։ 1985 թվականին տպագրվել է Կիլդինյան սաամերեն լեզվով (բարբառով) ծավալուն Սաամերեն-ռուսերեն բառարան՝ Ռիմմա Կուրուչի խմբագրությամբ։

Լեզվաբանական բնութագիր խմբագրել

Հնչյունաբանություն և հնչույթաբանություն խմբագրել

Սաամյան լեզուների հնչյունաբանությունն ու հնչույթաբանությունը շատ բարդ են, կան երկար և կարճ ձայնավորներ ու բաղաձայններ, երկձայն և եռաձայն զուգակցումներ, իսկ բաղաձայնների այլընտրանքային համակարգը (որում հնչյունների քանակի և որակի մի քանի փուլեր տարբերվում են) ձևաբանական դեր է խաղում, շեշտը ընկնում է առաջին վանկի վրա, երկրորդային` հետագա կենտ վանկերի վրա (բայց ոչ վերջին), հնչյունների օգտագործման հարցում բավականին շատ սահմանափակումներ կան։ Ի տարբերություն ֆիննո-ուգուրական լեզուների մեծամասնության, լեզվաբանությունն ավելի շատ համակցված է բարձր զարգացած բառափոփոխության հիմքերի հետ (կամ ներքին բառափոփոխություն), այսինքն՝ քերականական իմաստների արտահայտումը բառերի ձայնավորների և բաղաձայնների կանոնավոր փոփոխությունների միջոցով։

Ձևաբանություն խմբագրել

Գոյական խմբագրել

Քերականության առանձնահատկություններից է համարվում լեզուների մեծ մասում երկակի թվի առկայություն։ Սեռը բացակայում է։ Շարահյուսության մեջ, ի տարբերություն բալթյան-ֆիններեն լեզուների, այստեղ բացակայում է որոշիչ ածականի համաձայնեցումը գոյականի թվի և հոլովի հետ։ Սաամերեն լեզուներում սովորաբար լինում է 8 հոլով՝ ուղղական, սեռական, հայցական, արտահայտչական, տեղական, տրական-ուղղորդական, բացասական, միասնական։ Հոլովային նշանակություններն արտահայտվում են ոչ միայն հոլովներով, այլև հետադիրներով և նախդիրներով։ Բացի հիմնականից, կա անձնական-ստացական հոլովում։

Բայ խմբագրել

Բայն ունի չորս ժամանակ և չորս եղանակ՝ դրական և բացասական խոնարումներով։ Ոչ անձնական բայական ձևերը ներկայացված են անորոշ դերբայով, ածական դերբայով, մակբայական և բայական գոյականներով։

Շարահյուսություն խմբագրել

Շարահյուսությանը բնորոշ է անորոշ կապը, որի դեպքում նախադասությունների միջև ժամանակավոր, պատճառական, պայմանական, հետևանքային և այլ կապերը, նախադասությունների միջև հարաբերությունն արտահայտվում է պարզ նախադասությունների հաջորդաբար թվարկմամբ։ Բառերի կարգը համեմատաբար ազատ է։ Որոշիչը նախորդում է որոշվող բառին, որը բնորոշ է համադրությանը (ուղղական հոլովով երկու գոյականների օգտագործումը համապատասխանում է որոշիչի կառուցվածքին)։

Բառապաշար խմբագրել

Բառապաշարի մեջ նշվում են բալթյան-ֆիններեն, ռուսերեն, սամոդիական և գերմանական լեզուներից փոխառությունները։ Սամական լեզուների բառապաշարի մի մասը այլ ֆիննո-ուգորական լեզուների հետ (մինչֆիննո-ուգորական սուբստրատ ) նմանություններ չունի։

Սամական լեզուների հայտնի կրողներ խմբագրել

  • Մարի Բոյնե - նորվեգացի սաամական երգչուհի, սաամերեն լեզվով երգերի հեղինակ։
  • Ֆրեդ Բուլո - նորվեգացի քաղաքական գործիչ և երգիչ, Նորվեգիայի ներկայացուցիչը «Եվրատեսիլ 2019»-ում, KeiiNO խմբի կազմում, Եվրատեսիլի պատմության մեջ սաամերեն լեզվով երգի առաջին կատարողը։

Գրականություն խմբագրել

ռուսերեն
  • Керт Г. М. Саамский язык. - Л., 1971
  • Антонова А.А., Афанасьева, Н.Е., Глухов Б.А., Куруч Р.Д., Мечкина Е.И., Яковлев Л.Д. Саамско-русский словарь: 8000 слов / Под редакцией Р. Д. Куруч. — М.: Русский язык, 1985. — 568 с. — 1720 экз.
  • Хайду П. Уральские языки и народы. - М., 1985
  • Хелимский Е. А. Саамский язык. // Красная книга языков народов России. Энциклопедический словарь-справочник. - М., 1994
  • Языки и культура кольских саами / Глав. ред. И. Б. Циркунов // Наука и бизнес на Мурмане: журнал. - № 2 (69), 2010. - Мурманск: Мурманское областное книжное издательство.
այլ լեզուներով
  • Bergsiand K., Hasselbrink G., Sámien lukkeme-gärjá, Oslo, 1957
  • Itkonen T. I., Koltanja kuolanlapin sanakirja. Wörterbuch des Kolta- und Kolalappischen, Helsinki, 1958.
  • Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Онлайн-версия(անգլ.)
  • Nielsen K., Læerebok i Lappisk, Bd 1-3, Oslo, 1926-1929
  • Nielsen K., Nesheim A., Lappisk ordbok, Bd 1-5, Oslo, 1932-1962
  • Svonni M. Sámi languages in the Nordic countries and Russia. I: Multilingual Europe: Facts and Policies. Mouton de Gruyter, 2008. - ISBN 978-3-11-020512-1. s. 233-249. Universitetet i Tromsø
  • Wiklund K., Entwurf einer urlappischen Lautlehre, Helsinki, 1896

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Ethnologue — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
  2. ↑ https://snl.no/språk_i_Norge
  3. ↑ kirkedepartementet, Kultur- og (2008 թ․ հունիսի 27). «St.meld. nr. 35 (2007-2008)». Regjeringa.no.
  4. ↑ 4,0 4,1 По данным Большой советской энциклопедии (см. раздел Ссылки).
  5. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык(Ստուգված է 16 Հոկտեմբերի 2011)
  6. ↑ «Наука и бизнес на Мурмане». 2010. № 2.
  7. ↑ Саамы в Финляндии. — Кемиярви: А/О «Лапин Пайнотуоте» (Lapin Painotuote Oy). Публикация Саамского народного собрания, 1999.
  8. ↑ Saami, South // Lewis, 2009
  9. ↑ 9,0 9,1 Nilsen T. Sami languages disappears Արխիվացված 2010-02-24 Wayback Machine // BarentsObserver.com - 19 февраля 2010.(անգլ.)(Ստուգված է 27 Հոկտեմբերի 2011)
  10. ↑ Saami, Ume // Lewis, 2009
  11. ↑ Saami, Lule // Lewis, 2009
  12. ↑ Saami, Pite // Lewis, 2009
  13. ↑ Saami, North // Lewis, 2009
  14. ↑ Saami, Akkala // Lewis, 2009
  15. ↑ Saami, Inari // Lewis, 2009
  16. ↑ Saami, Ter // Lewis, 2009
  17. ↑ Население Российской Федерации по владению языками Արխիվացված 2021-10-06 Wayback Machine // Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года на сайте Федеральной службы государственной статистики.(Ստուգված է 19 Դեկտեմբերի 2011)
  18. ↑ Saami, Kildin // Lewis, 2009
  19. ↑ Saami, Skolt // Lewis, 2009
  20. ↑ Напольских В. В. К реконструкции лингвистической карты центра Европейской России в раннем железном веке Արխիվացված 2011-07-22 Wayback Machine
  21. ↑ Конституция Финляндии. № 731/1999, с поправками до № 802/2007 включительно Արխիվացված 2013-04-10 Wayback Machine: Неофициальный перевод // Сайт Министерства юстиции Финляндии
  22. ↑ Международная конференция Արխիվացված 2013-05-31 Wayback Machine // Сайт Мурманского государственного гуманитарного университета. - 19 октября 2011.(Ստուգված է 14 Նոյեմբերի 2011)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սաամյան լեզուներ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սաամյան_լեզուներ&oldid=9288313» էջից