Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ

Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ;
Տեսակ	Հայ առաքելական եկեղեցու թեմ
Մասն է	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին
Հիմնադրման թվական	1966
Երկիր	Ռուսաստան, Ղազախստան, Թուրքմենստան, Ուզբեկստան, Ղրղզստան և Տաջիկստան
Գլխամաս	Մոսկվայի հայկական եկեղեցական համալիր, Մոսկվա, Ռուսաստան
Կայք	armenianchurch.ru(ռուս.)

Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ^[1], Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ Ռուսաստանի տարածքում գտնվող, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին պատկանող երկու թեմերից (Հարավային Ռուսաստանի հայոց թեմի հետ միասին) մեկը, որը ներկայացնում է Ռուսաստանի՝ բացառությամբ Հյուսիսային Կովկասի, ինչպես նաև մայրաքաղաք Բելառուսի, Մոլդովայի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի առաքելական հայության հոգևոր կյանքը։ Առաջնորդանիստը՝ Մոսկվայի հայկական եկեղեցական համալիր։ Առաջնորդ՝ Գերաշնորհ Տեր Եզրաս արքեպիսկոպոս Ներսիսյան։

Անվանումներ խմբագրել

Բեսարաբիայի թեմ (1812-1830)
Բեսարաբիայի և Նոր Նախիջևանի թեմ (1830-1895)
Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմ (1895-1918)
Նոր Նախիջևանի թեմ (1918-1956)
Նոր Նախիջևանի և Հյուսիսային Կովկասի թեմ (1956-1966)
Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմ (1966-2023)
Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմ (2023-)

Պատմություն խմբագրել

սուրբ Աստվածածին եկեղեցի, Քիշնև՝ թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցին 1812-1895 թվականներին

Ժամանակակից Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և Մոլդովայի տարածքում հայերը հաստատվել են ուշ միջնադարում, որը կապված էր Օսմանյան կայսրությունից և Սեֆյան Պարսկաստանից արտագաղթի, ինչպես նաև Լեհաստանի թագավորության (հետագայում՝ Ռեչ Պոսպոլիտայի) և Մոսկվայի մեծ իշխանության (հետագայում՝ Ռուսական թագավորություն) հզորացման հետ։ Ռուս-թուրքական 1768-1774 և 1787-1791 թվականների պատերազմների արդյունքում Օսմանյան կայսրությունից գրավվում են ընդարձակ տարածքներ, որոնցում բնակվող առաքելական հայությունը չէր կարող ունենալ միայն Ռումինիայում Սուչավայի թեմի, ինչպես նաև Կասպից ծովի հյուսիսում գործող Աստրախանի թեմի պահնորդությունն ու առաջնորդությունը։ 1812 թվականին, երբ ավարտվում է հերթական ռուս-թուրքական պատերազմը, ժամանակակից Մոլդովայի տարածքում հիմնվում է Բեսարաբիայի թեմը։ Այն միավորել է Բեսարաբիայի, Քիշնև քաղաքի սուրբ Աստվածածին եկեղեցու զանգակատունը Մոլդովայի, Ղրիմի և Ռուսաստանի կայսրության հարավային շրջանների և ամբողջ Նովոռուսիայի հայկական համայնքները։ Թեմի առաջին առաջնորդն էր Գրիգոր արք. Զաքարյանը։ 1830 թվականին կազմավորվում է Բեսարաբիայի և Նոր Նախիջևանի թեմը, որը միավորում է Ղրիմի, Բեսարաբիայի և Նովոռուսիայի համայնքները, իսկ Ռուսաստանի մյուս հատվածները (Սանկտ Պետերբուրգ, Մոսկվա, Հյուսիսային Կովկաս, Պովոլժիե, Սիբիր և Միջին Ասիա) շարունակում են մնալ Աստրախանի թեմի իրավասության ներքո։ 1895 թվականին թեմի կենտրոնը Բեսարաբիայից տեղափոխվել է Նոր Նախիջևան, որի հետ կապված և անվանափոխվել է «Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմ»։

Խորհրդային իշխանության գալով բոլոր եկեղեցիները փակվել են, հոգևորականների մեծ մասը ձերբակալվել։ Ռուսաստանում գործող երկու թեմերը լուծարվել են։ Բեսարաբիան Ռումինիային անցնելու արդյունքում եկեղեցիները միավորվել են Սուչավայի թեմին (ապա՝ Ռումինիայի հայոց թեմ)։ Հայկական մնացած համայնքները մտել են Նոր Նախիջևանի թեմի մեջ՝ Դոնի Ռոստով կենտրոնով՝ մինչև 1956 թվականը, որը հետագայում անվանվել է «Նոր Նախիջևանի և Հյուսիսային Կովկասի թեմ»։ Միայն 1950-ականներին հոգևորականները սկսել են այցելել Ռոստովի մարզի հայկական գյուղեր, իսկ 1955 թվականին Մոսկվայում վերաբացվել է եկեղեցի։ 1966 թվականին Նոր Նախիջևանի, Հյուսիսային Կովկասի, Աստրախանի թեմերի և Մոսկվայի հովվության միավորմամբ հիմնվել է Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը՝ Մոսկվա կենտրոնով։ ԽՍՀՄ-ում եկեղեցու իրական հզորացումը տեղի է ունեցել 1970-ականների վերջից, երբ երկրում փոխվել է քաղաքական իրավիճակը, և 1976 թվականին թեմի առաջնորդի պաշտոնում նշանակվել է Տիրան արքեպիսկոպոս Կյուրեղյանը^[2]։

Խորհրդային տարիներին թեմը ներառել է Հարավային Կովկասից դուրս գտնվող ԽՍՀՄ ողջ տարածքը․ Վրաստանը և Ադրբեջանը եղել են առանձին թեմեր։ 1990-ականներին թեմից անջատվել են Ռուսաստանի հարավի և Ուկրաինայի թեմերը։ 2020 թվականին առանձնացել է Բալթյան երկրների հայոց թեմը^[3]։

Կառուցվածք խմբագրել

Ռուսաստանում Հայ առաքելական եկեղեցին ներկայացնում է Նոր-Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը, որի կենտրոնը Մոսկվան է։ Թեմն ընդգրկում է շուրջ 40 համայնք, որոնցից 27-ը գտնվում են Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում։ Թեմի առաջնորդն է պատրիարքական Էկզարխը, այդ պաշտոնը ներկայումս զբաղեցնում է Եզրաս եպիսկոպոս Ներսիսյանը։ Նրա օրոք գործում է Թեմական խորհուրդը, որում, բացի եկեղեցու առաջնորդներից, ընդգրկված են Ռուսաստանի նշանավոր հայեր։

Նոր-Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը ներառում է երկու փոխանորդություն՝ Ռոստովի և Արևմտյան։

Ռոստովի փոխանորդություն խմբագրել

Սարատովի հայկական հրապարակում գտնվող եկեղեցական համալիրը և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին

Հայ առաքելական եկեղեցու Ռոստովի փոխանորդությունը միավորում է Դոնի Ռոստովի, Աստրախանի, Վոլգոգրադի, Սարատովի համայնքները, որոնք մեծ մասում եկեղեցիներ չկան։ Այսպես, Դոնի Ռոստովի 7 հայկական եկեղեցիներից պահպանվել է միայն մեկ գերեզմանոցային եկեղեցին և Սուրբ Խաչ վանական եկեղեցու շենքը, որտեղ գտնվում է Ռուս-հայկական բարեկամության թանգարանը, որտեղ ներկայումս մատուցվում են տոնական ժամերգություններ։ Հայ առաքելական եկեղեցու համար մեծ արժեք են ներկայացնում Ռոստովի մարզի Մյասնիկովսկի շրջանի հայկական գյուղերի եկեղեցիները, որոնք կառուցվել են դեռևս 19-րդ դարի վաթսունականներին։ Դրանցից միայն մեկ տաճար է պահպանվել լավ վիճակում, մնացած բոլորը լուրջ վերանորոգման ու վերականգնողական աշխատանքների կարիք ունեն։

Արևմտյան փոխանորդություն խմբագրել

Հայ Առաքելական Եկեղեցու Արևմտյան փոխանորդությունը ներառում է Մոսկվայի և Սանկտ Պետերբուրգի եկեղեցական համայնքները։ Մինչ օրս Սանկտ Պետերբուրգի հայկական վանքերն արդեն վերադարձվել են եկեղեցուն։ Մոսկվայում երեք հայկական եկեղեցիներից երկուսը ավերվել են խորհրդային տարիներին, այս պահին Մոսկվայում գտնվում են հայկական գերեզմանատան Սուրբ Հարություն եկեղեցին և (2013 թվականից) Տրիֆոնովսկայա փողոցում գտնվող Տիրոջ Պայծառակերպության տաճարը։

Եպիսկոպոսներ խմբագրել

Գրիգոր (Զաքարյան) (1809-1828)
Ներսես (Աշտարակեցի) (1828-1843)
Մաթևոս (1843-1857)
Գաբրիել (Այվազյան) (1857-1865)
Գևորգ (1865-1879)
Մակար (Տեր-Պետրոսյան) (1879-1885)
Գրիգոր (Սահանյանց) (1887-1896)
Ներսես (Խուդովերդյան) (1897-1918)
Գարեգին (Հովսեփյան) (1925-1930)
Գարեգին (Տեր-Հակոբյան) (1956-1963)
Պարգև (Գևորգյան) (1963 - 4.1976)
Տիրան (Կյուրեղյան) (2.4.1976 - 5.10.2000)
Եզրաս (Ներսիսյան) (05.10.2000 -)

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն (2007 թվականի նոյեմբերի 23-ի N 1390-Ն որոշում). «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ստանալու, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունը դադարեցնելու համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկը և դրանք ներկայացնելու կարգը սահմանելու մասին (N 4 հավելված՝ Եկեղեցական այն կառույցների ցանկ, որոնց կողմից տրված մկրտության մասին փաստաթուղթը (հաստատված օտարերկրյա պետություններում Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական ներկայացուցչության կամ հյուպատոսական հիմնարկի կողմից, մկրտվածի կամ նրա ծնողի ազգությամբ հայ լինելու մասին նշումով) համարվում է ազգությամբ հայ լինելը հաստատող փաստաթուղթ)». arlis.am.
↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 4-ին.
↑ «Эчмиадзин образовал новую епархию стран Балтии». Церковно-Научный Центр «Православная Энциклопедия». 2020 թ․ հունվարի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 3-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Պաշտոնական կայք

[1] Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն (2007 թվականի նոյեմբերի 23-ի N 1390-Ն որոշում). «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ստանալու, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունը դադարեցնելու համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկը և դրանք ներկայացնելու կարգը սահմանելու մասին (N 4 հավելված՝ Եկեղեցական այն կառույցների ցանկ, որոնց կողմից տրված մկրտության մասին փաստաթուղթը (հաստատված օտարերկրյա պետություններում Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական ներկայացուցչության կամ հյուպատոսական հիմնարկի կողմից, մկրտվածի կամ նրա ծնողի ազգությամբ հայ լինելու մասին նշումով) համարվում է ազգությամբ հայ լինելը հաստատող փաստաթուղթ)». arlis.am.

[2] «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 4-ին.

[3] «Эчмиадзин образовал новую епархию стран Балтии». Церковно-Научный Центр «Православная Энциклопедия». 2020 թ․ հունվարի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 3-ին.

[1]

[2]

[3]