Ռուանդերեն
Ռուանդերեն (ինքնանվանում՝ Kinyarwanda), Ռուանդայում խոսող ժողվրդի մեծամասնական լեզուն է։ Ռուանդերենը պատկանում է Բանտու լեզվաընտանիքի Նիգերոկոնգոլեզյան լեզուների շարքին։ Ռուանդերենը մեծ մասամբ տարածված է Ռուանդայու, որտեղ այն համարվում է պաշտոնական լեզու։ Լեզուն տարածված է նաև Ռուանդայի հարավում և Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն արևելյան մասում։
 Kinyarwanda | |
|---|---|
| Տեսակ | լեզու և կենդանի լեզու |
| Ենթադաս | ռուանդա-ռունդի լեզուներ |
| Երկրներ | Ռուանդա, Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն, Ուգանդա |
| Պաշտոնական կարգավիճակ | Ռուանդա |
| Խոսողների քանակ | 12 100 000 մարդ (2019)[1] |
| Լեզվակիրների թիվը | մոտ 7 միլիոն |
| Դասակարգում | Նիգերոկոնգոլեզյան լեզուներ
|
| Գրերի համակարգ | Ռուանդերեն այբուբեն |
| IETF | rw |
| ԳՕՍՏ 7.75–97 | кин 304 |
| ISO 639-1 | rw |
| ISO 639-2 | kin |
| ISO 639-3 | kin |
 Kinyarwanda language Վիքիպահեստում | |
Հնչակարգություն խմբագրել
Ռուանդերենը համարվում է երաժշտական լեզու։
Գրականությունը հիմնված է լատիներենի այբուբենի վրա.
| A a | B b | C c | Cy cy | D d | E e | F f | G g | H h | I i |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| J j | Jy jy | K k | L l | M m | N n | Nk nk | Nt nt | Ny ny | O o |
| P p | R r | S s | Sh sh | T t | U u | V v | W w | Y y | Z z |
Ոչ պաշտոնական խոսքի բառերի վերջում շատ հաճախ բացակայում է «a», «e», կամ «i» ձայնավորները, որին հաջորդում է մի բառ, որը սկսում է ձայնավորով, որը, սակայն, չի արտացոլվում գրերում։ Օրինակ, իրենց ազգային հիմնի տողերից այս մեկը՝ Reka tukurate tukuvuge ibigwi wowe utubumbiye hamwe twese Abanyarwanda uko watubyaye berwa, sugira, singizwa itek արտասանվում է «reka tukurate tukuvug' ibigwi wow' utubumiye hamwe twes' abanyarwand' uko watubyaye berwa, sugira singizw' iteka»:
Զուգորդություններ «ki»-ն և «ke»-ն կարող են արտասանվել այսպես [ki] կամ այսպես [ke], կամ էլ որպես [ci] և [ce], կախված խոսողի գերադասումից։
Ոչ պաշտոնական լեզվում կան մի շարք նորմայից շեղումներ «բաղաձայն+w» և «բաղաձայն+y» զուգակցումներում։ Մասնավորապես «rw» զուգակցումում (ինչպես Rwanda բառում) արտասանվում է ինչպես /ɾɡw/: Առավել ակնառու տարբերությունները.
Բոլոր բերված զուգակցումներում ձայները արտասանվումեն առանձին։ Օրինակ, Rwanda բառը արտասանվում է ինչպես /ɾwanda/:
Քերականություն խմբագրել
Ռուանդերենում կա գոյականի տասը անվանական դասակարգ։ Առաջին դասակարգումը նախատեսված է մարդկանց նշելու համար։ Երբ փոխարինում են ցուցական դերանունը, ձայնավոր նախածանցը բացակայում է (օրինակ, umu- → mu-)։
| եզակի թիվ | հոգնակի թիվ | բառի տեսակ | |
|---|---|---|---|
| I | (u)mu- | (a)ba- | մարդիկ |
| II | (u)mu- | (i)mi- | |
| III | (i)(ri)- | (a)ma- | |
| IV | (i)ki- or (i)gi- | (i)bi- | |
| V | (i)n- | (i)n- | |
| VI | (u)ru- | (i)n- | |
| VII | (a)ka- | (u)tu- | |
| VIII | (u)bu- | (u)bu- | |
| IX | (u)ku- | (a)ma- | |
| X | (a)ha- | (a)ha- |
Բայ խմբագրել
Անորոշ դերբայը սկսում է gu--ով կամ ku--ով (kw--ի ձայնավորից առաջ)։ Նախածանցի խոնարհումից անորոշ դերբայը փոխարինվում է համապատասխան նախածանցով՝ ըստ ենթակայի։ Բայի ժամանակը որոշելու համար գոյություն ունի միջածանցի համակարգ։
| եզակի թիվ | եզակի թիվ բաղաձայններից առաջ | հոգնակի թիվ | |
|---|---|---|---|
| I | a- | y- | ba- |
| II | u- | i- | |
| III | ri- | a- | |
| IV | ki- | cy- | bi- |
| V | i- | zi- | |
| VI | ru- | bi- | |
| VII | ka- | tu- | |
| VIII | bu- | bu- | |
| IX | ku- | a- | |
| X | ha- | ha- |
Նախածանցի դեմքերեը,
| Դեմք | Նախածանց |
|---|---|
| Ես | n- |
| Դու | u- |
| Նա | y-/a- |
| Մենք | tu- |
| Դուք | mu- |
| Նրանք | ba- |
Միջածանցի ժամանակ.
| Ժամանակ | Ներածանց |
|---|---|
| Ներկա ժամանակ («ես գործում եմ») | — (առանց ներածանց) |
| Ներկա շարունակական («Ես գործում են ներկա պահին») | -ra- («n» հետո գալիս է -da-) |
| Ապառնի («Ես կանեմ») | -za- |
| Ներկա երկարատև շարունակական («Ես դեռ գործում եմ») | -racya- |
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Ethnologue — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
Գրականություն խմբագրել
- Ռուսերեն լեզվով
- Дубнова Е. З. Язык руанда. — М.: Наука (ГРВЛ), 1979. — 109 с. — (Աֆրիկայի և Ասիայի ժողովուրդների լեզուներ).
- Այլ լեզուներով
- Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) (2005). Ethnologue: Languages of the World (15th ed. ed.). Dallas: SIL.
{{cite book}}:|author=has generic name (օգնություն);|edition=has extra text (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - Habumuremyi, Emmanuel; և այլք: (2006). IRIZA-STARTER 2006: The 1st Kinyarwanda-English and English-Kinyarwanda Dictionary. Kigali: Rural ICT-Net.
{{cite book}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - Jouannet, Francis (ed.) (1983). Le Kinyarwanda, langue bantu du Rwanda (French). Paris: SELAF.
{{cite book}}:|author=has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Kimenyi, Alexandre (1980). A Relational Grammar of Kinyarwanda. University of California Press.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռուանդերեն» հոդվածին։ |