Վիքիպեդիա

Պսակային զարկերակային հիվանդություն

Պսակային զարկերակային հիվանդություն (Պսակաձև անոթների հիվանդություն), հայտնի է որպես սրտի իշեմիկ հիվանդություն (ՍԻՀ) անվամբ[1], իր մեջ ընդգրկում է մի խումբ հիվանդություններ, որոնք են կայուն ստենոկարդիան (կրծքահեղձուկ), անկայուն ստենոկարդիան, սրտամկանի ինֆարկտը և հանկարծակի սրտային մահը[2]։ Այս հիվանդությունները պատկանում են սրտանոթային հիվանդությունների խմբին[3]։ Հիմնական ախտանիշներն են ցավը կամ ծանրության և ճնշվածության զգացողությունը կրծքավանդակում, որը ճայագայթում է ուսեր, ձեռքեր, պարանոց կամ ծնոտ[4]։ Երբեմն դա կարող է նմանվել այրոցի զգացողության։ Սովորաբար ախտանիշները առաջանում են ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության կամ էմոցիոնալ սթրեսի ժամանակ, տևում մի քանի րոպե, անցնում հանգստի ժամանակ[4]։ Մյուս ախտանիշներից է շնչարգելությունը, որը կարող է ուղեկցել կամ երբեմն լինել միակ ախտանիշ[4]։ Երբեմն, հիվանդության առաջին նշանը սրտամկանի կաթվածն է (սրտամկանի ինֆարկտ)[5]։ Մյուս բարդություններն են սրտային անբավարարությունը և առիթմիաները[5]։

Պսակային զարկերակային հիվանդություն
Տեսակհիվանդության կարգ
Պատճառաթերոսկլերոզ
Հետևանքսրտամկանի ինֆարկտ և Կրծքային հեղձուկ
Վնասում էպսակաձև զարկերակ
Բժշկական մասնագիտությունսրտաբանություն և pediatric cardiac surgery?
 Coronary artery disease Վիքիպահեստում
Դեպի սիրտ արյան հոսքի սահմանափակումը պատկերող անիմացիա

Ռիսկի գործոններն են զարկերակային հիպերտենզիան, ծխելը, շաքարային դիաբետը, նստակյաց կյանքը, գիրությունը, հիպերխոլեստերինեմիան, սխալ սննդակարգը, դեպրեսիաները և ալոհոլի չարաշահումը[6][7][8]։ Հիմքում ընկած հիմնական մեխանիզմը կորոնար անոթներով արյան, այսպիսով նաև թթվածնի մատակարարման խանգարումն է դեպի սրտամկան, պայմանավորված սրտի կորոնար անոթների աթերոսկլերոզով[6]։ Կան մի շարք տեստեր, որոնք կարող են օգնել ախտորոշել ՍԻՀ-ը, դրանց թվում են․ էլեկտրասրտագրությունը (ԷՍԳ), սրտի սթրես տեստը, համակարգչային շերտագրությամբ կորոնար անգիոգրաֆիան, կորոնարոգրաֆիան և այլն[9]։

Առողջ սննդակարգը, կանոնավոր ֆիզիկական վարժությունները, նորմալ քաշի պահպանումը և չծխելը իջեցնում են ՍԻՀ-ի ռիսկը[10]։ Համապատասխան դեպքերում օգտագործվում են դեղորայքներ շաքարային դիաբետի, հիպերխոլեստերինեմիայի կամ զարկերակային հիպերտենզաիայի դեմ[10]։ Փաստերը այն մասին, որ ցածր ռիսկով մարդիկ չունեն սիմպտոմներ սահմանափակ են[11]։ Բուժման մեջ ներառված միջոցառումներից է նաև կանխարգելումը[12][13]։ Դեղորայքները ինչպիսիք են հակաագրեգանտները (այդ թվում ասպիրինը), բետա բլոկերները, կամ նիտրոգլիցերինը ևս կարող են խորհուրդ տրվել[12]։ Ծանր դեպքերում կատարվում են ինվազիվ միջամտություններ․ միջմաշկային ներանոթային միջամտություն և աորտոկորոնար շունտավորում (ԱԿՇ)[12][14]։ Հիմնական դեղանիջոցներին որպես լրացում միջմաշկային ներանոթային միջամտության և աորտոկորոնար շունտավորման դերը կայուն կրծքահեղձուկի դեպքում ակնկալվող կյանքի տևողության և սրտամկանի ինֆարկտի ռիսկի իջեցման մեջ հստակ չէ[15]։

2015 թվականի տվյալներով ՍԻՀ-ով հիվանդ է 110 միլիոն մարդ, իսկ 8,9 միլիոն մարդկանց դեպքում այն հանգեցրել է մահվան[16][17]։ Դա կազմում է ամբողջ մահերի 15,9%-ը և հանդիսանում է աշխարհում մահացության հիմնական պատճառ[17]։ Պսակաձև անոթների հիվանդությունից մահվան ռիսկը որոշակի տարիքային խմբերում նվազել է 1980-2010 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում, մասնավորապես զարգացած երկրներում[18]։ Պսակաձև անոթների հիվանդությունից մահվան դեպքերը որոշակի տարիքային խմբերում ևս նվազել են 1990-2010 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում[19]։ 2010 թվականին ԱՄՆ-ում 65 տարեկանից բարձր տարիքային խմբում մոտավորապես 20%-ն ունեցել են պսակաձև անոթների հիվանդություն, մինչդեռ 45-64 տարեկանում այն առկա է 7% և 1,3% 18-45 տարեկան տարիքային խմբերում[20]։ Նշված տարիքային խմբերում տղամարդկանց տոկոսային մասնաբաժինն ավելի շատ է քան կանանցը[20]։

Նշաններ և ախտանիշներ խմբագրել

Ցավը կրծքավանդակում, որն առաջանում է ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ, ուտելուց հետո, կամ այլ կանխատեսելի դեպքերում կոչվում է կայուն ստենոկարդիա (կրծքահեղձուկ), այն պայմանավորված է սրտի զարկերակներ նեղացմամբ[21]։

Այն դեպքերում, երբ փոխվում են ցավի ինտենսիվությունը, բնույթը և հաճախականությունը, հիվանդությունը կոչվում է անկայուն ստենոկարդիա։ Անկայուն ստենոկարդիան կարող է նախորդել սրտամկանի ինֆարկտին։ Անհայտ պատճառով կրծքավանդակում ցավով հիվանդների մոտ, ովքեր դիմել են անհետաձգելի բուժօգնության բաժանմունք կորոնար անոթների հիվանդություն հանդիպում է մոտավորապես 30% դեպքերում։

Ռիսկի գործոններ խմբագրել

Կորոնար անոթների հիվանդությունն ունի մի շարք ռիսկի գործոններ։ Դրանցից են զարկերակային հիպերտենզիան, ծխելը, շաքարային դիաբետը, նստակյաց կյանքը, գիրությունը, հիպերխոլեստերինեմիան, սխալ սննդակարգը, դեպրեսիաները, ժառանգականությունը և ալոհոլի չարաշահումը[6][7][8]։ Դեպքերի մոտավորապես մեկ երկրորդն ունեն գենետիկ նախատրամադրվածություն[22]։ Ծխելը և գիրությունը հանդիպում են համապատասխանաբար 36% և 20% դեպքերում[23]։ Նույնիսկ մեկ ծխախոտի օգտագործումը կրկնապատկում է կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկը[24]։ Նստակյաց կյանքը նշվում է մինչև 7-12% դեպքերում[23][25]։ Ռիսկը բարձրանում է հերբիցիդ Օրանժ Ագենտի կիրառումից[26]։ Ռևմատոիդ արթրիտը և համակարգային կարմիր գայլախտը ռիսկի անկախ գործոններ են[27][28]։

Աշխատանքային սթրեսը խաղում է փոքր դեր հաղորդվելով մոտավորապես 3% դեպքերում[29]։ Ըստ մի հետազոտության տվյալների, այն կանայք ովքեր ազատ էին աշխատանքային սթրեսից, ունեին արյունատար անոթների ավելի մեծ տրամագիծ, բերելով աթերոսկլերոզի ավելի դանդաղ հարաճի[30]։ Ի հակադրություն, այն կանայք ում աշխատանքային սթրեսի մակարդակը բարձր էր, ունեին արյունատար անոթների փոքր տրամաչափ և հիվանդության նշանակալի արագ հարաճ[30]։ Տիպ Ա վարքագծով մարդիկ, ում բնորոշ է ժամանակի սղության զգացողությունը, մրցունակությունը, ագրեսիվությունը և անհամբերությունը, ունեն կորոնար անոթների հիվանդության ավելի բարձր ռիսկ[31]։

Արյան լիպիդներ խմբագրել

Դիետիկ խոլեստերոլը չունի նշանակալի էֆեկտ արյան մեջ խոլեստերոլի մակարդակի վրա, այսպիսով դրա օգտագործման կարիքը կարող է չլինել[37]։ Անհանգստություն է առաջացնում հագեցած ճարպաթթուների օգտագործումը[37]։

Գենետիկա խմբագրել

Կորոնար անոթների հիվանություն ունեցող հիվանդների 40-60%-ն ունեն ժառանգական ծանրաբեռնվածություն[38]։ Բազմագենոմ ասոցացված հետազոտությունների համաձայն մոտավորապես 60 գենետիկ լոկուսներ պատասխանատու են կորոնար անոթների հիվանդության համար[39]։

Այլ պատճառներ խմբագրել

  • Էնդոմետրիոզովըմինչև 40 տարեկան կանանց մոտ[40]։
  • Ռիսկի գործոններ են կարող են լինել դեպրեսիները, բացասական հույզերը, այդ թվում զայրույթը, թշնամանքի զգացումը, ագրեսիվությունը[41]։
  • Մի շարք մանկական տրավմաներ (հոգեբանական, ֆիզիկական բռնություն, սեռական բռնություն, ֆիզիկական բռնություն մոր նկատմամբ, ընտանիքի անդամների կողմից թմրանյութերի օգտագործում, մտավոր հետամնացություն, սուիցիդ, ազատազրկում) ունեն մեծ կորելացիոն կապ հասուն տարիքի հիվանդույթւոնների հետ այդ թվում կորոնար անոթների (սրտի իշեմիկ) հիվանդության[42]։
  • Հեմոստատիկ գործոններ․ արյան մեջ ֆիբրինոգենի և մակարդելիության գործոն VII-ի բարձր մակարդակները ասոցացվում են կորոնար անոթների հիվանդության բարձրացած ռիսկի հետ[43]։
  • Արյան մեջ ցածր հեմոգլոբինը[44]։
  • B ֆիբրինոգեն G-455A գենի պոլիմորֆիզմը, որը հանդիպում է ասիական պոպուլյացիայում ասոցացվում է կորոնար անոթների հիվանդության բարձր ռիսկի հետ[45]։

Ախտաֆիզիոլոգիա խմբագրել

 
Միկրոգրաֆ կորոնար զարկերակների աթերոսկլերոտիկ ախտահարմամբ և նշանակալի ներլուսանցքային նեղացմամբ։ Մասսոնի տրիքրոմ։

Դեպի սիրտ արյան հոսքի սահմանափակումը բերում է սրտի մկանային բջիջների իշեմիայի (բջիջների քաղց՝ թթվածնի անբավարար մատակարարման պայմաններում)։ Սրտի մկանային բջիջները թթվածնային քաղցից կարող են մահանալ, սա կոչվում է սրտամկանի ինֆարկտ։ Դա հանգեցնում է սրտի մկանային բջիջների վնասման, մահվան և հնարավոր սպիացման, առանց կարդիոմիոցիտների հետագա վերականգնման։ Պսակաձև անոթների քրոնիկ խիստ նեղացումը կարող է հրահրել անցողիկ իշեմիայի, որն էլ կարող է պատճառ լինել փորոքային առիթմիայի առաջացման համար, վերջինս կարող է վերածվել կյանքի համար վտանգավոր առիթմիայի՝ փորոքների ֆիբրիլյացիայի, որը հաճախ ավարտվում է մահվամբ[46]։

Որպես կանոն, կորոնար անոթների հիվանդություն առաջանում է, երբ կորոնար զարկերակների պատում՝ հարթ միոցիտների և էլաստիկ շերտի մեջ զարգանում է աթերոսկլերոզ։ Աթերոսկլերոզի արդյունքում զարկերակների պատը դառնում է կարծր, պինդ, կուտակում է կալցիում, աթերոգեն լիպիդներ և բորբոքային բջիջներ՝ վերածվելով աթերոսկլերոտիկ վահանիկի։ Արյունատար անոթների մկանային շերտում կալցիումի ֆոսֆատի (հիդրօքսիապատիտի) դեպոզիտներն խաղում են նշանակալի դեր զարկերակների կարծրացման և կորոնար անոթների աթերոսկլերոտիկ ախտահարման վաղ փուլերում ընդգրկման մեջ։ Այն կարող է դիտվել այսպես կոչված կալցիֆիլաքսիայի մետաստատիկ մեխանիզմի ժամանակ, որը տեղի է ունենում երիկամների քրոնիկ հիվանդության և հեմոդիալիզի ժամանակ (Rainer Liedtke 2008)։ Այսպիսով, մարդիկ ովքեր տառապում են երիկամային անբավարարությամբ, գրեթե 50% դեպքերում մահանում են սրտի իշեմիկ հիվանդությունից։ Վահանիկը կարելի է դիտել որպես մեծ բշտիկ, որն ուղղված է դեպի զարկերակի լուսանցք, բերելով արյան հոսքի մասնակի խցանման։ Կորոնար անոթների հիվանդությամբ մարդիկ իրենց կորոնար զարկերակներոմ կարող են ունենալ մեկ կամ մի քանի վահանիկներ, կամ կարող են ունենալ տասնյակ կուտակումներով վահանիկներ։ Առավել ծանր ձև է քրոնիկ տոտալ օկլ յուզիան (CTO), երբ պսակաձև զարկերակի լուսանցքը ամբողջովին խցանված է լինում ավելի քան 3 ամիս[47]։

Սրտի X սինդրոմը բնորոշվում է կրծքավանդակի ցավով (ստենոկարդիայով) և կրքավանդակում ցանրության, ճնշվածության և դիսկոմֆորտի զգացողությամբ, այն մարդկանց մոտ ովքեր կորոնարոգրաֆիայով մեծ լուսանցք ունեցող կորոնար զարկերակներում չունեն հայտնաբերված նեղացումներ[48]։ Ճշմարտությունը սրտի X սինդոմի առաջացման մասին առայժմ անհայտ է։ Այն բացատրվում է միկրովասկուլյար դիսֆունկցիայով[49]։ Չպարզված պատճառներով՝ կանայք ավելի հաճախ են ունենում սրտի X սինդոմ, քան տղամարդիկ, դրանում իրենց ուրույն դերն ունեն հորմոններն ու այլ ռիսկի գործոնները[50]։

Ախտորոշում խմբագրել

Այն հիվանդների համար, ովքեր ունեն ախտանիշներ, նեղացած կորոնար անոթների հիվանդությունն ախտորոշելու համար կարող է կիրառվել սթրես էխոսրտագրություն[51]։ Այն դեպքերում, երբ սիմպտոմներն արտահայտված չեն, իսկ կորոնար անոթների հիվանդության առաջացման ռիսկը ցածր է էխոսրտագրությունը, սրտի սթրես տեստերի կիրառումը խորհուրդ չի տրվում[51][52]։

Սրտի X սինդրոմը հազվադեպ հանդիպող պսակաձև անոթների հիվանդություն է, որն առավել հաճախ հանդիպում է կանանց մոտ և ախտորոշվում է բացառման սկզբունքով։

Այսպիսով, պսակաձև անոթների հիվանդության կասկածով հիվանդներին ախտորոշելու համար սովորաբար կիրառվում են նույն ախտորոշիչ տեստերը․

Կայուն ստենոկարդիա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Angina pectoris

Կայուն ստենոկարդիայի ժամանակ, կրծքավանդակի ցավն իր բնորոշ ախտանիշներով առաջանում է կանխատեսելի ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության մակարդակներից։ Տարբեր եղանակներով կատարվող սրտի սթրես տեստերով կարելի է խթանել ախտանիշների առաջացմանը և գրանցել աջացած փոփոխությունները էլեկտրասրտագրությամբ, էխոսրտագրությամբ (սրտի ուլտրաձայնային հետազոտություն) կամ սցինտիգրաֆիայով (օգտագործելով սրտի մկաննների կողմից ռադիոնուկլիդի կլանումը)։ Եթե ի հայտ են գալիս սրտամկանի անբավարար արյունամատակարարման նշաններ կատարվում է կորոնարոգրաֆիա՝ հայտնաբերելու կորոնար անոթների ստենոզը (նեղացում) և որոշելու անգիոպլաստիկայի կամ աորտոկորոնար շունտավորում կատարելու անհրաժեշտությունը և համապատասխանությունը[53]։

Կայուն կորոնար անոթների հիվանդությունը (ԿԿԱՀ) հաճախ կոչվում է նաև կայուն սրտի իշեմիկ հիվանդույթուն (ԿՍԻՀ)[54]։ 2015 թվականին կատարված մենագրության համաձայն "անկախ անվանակարգությունից կայուն ստենոկարդիան ԿՍԻՀ-ի կամ ԿԿԱՀ-ի հիմնական արտահայտությունն է"[54]։ ԿՍԻՀ/ԿԿԱՀ-ը ունեն կլինիկական ուղեցույցներ ամերիկյան և եվրոպական սրտաբանների ասոցիացիաների կողմից[55][56]։

Սուր կորոնար համախտանիշ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Սուր կորոնար համախտանիշ

Սուր կորոնար համախտանիշի ախտորոշումն իր գլխավոր տեղն ունի անհետաձգելի բուժօգնության բաժանմունքում, որտեղ առաջնահերթ կատարվում է ԷՍԳ գնահատելու "առաջացող փոփոխությունները" (սրտի մկանային բջիջների շարունակվող վնասման նշանները)։ Ախտորոշումը հստակ է, եթե ԷՍԳ-ն ցույց է տալիս "ST էլևացիա", որը սուր տիպիկ ցավի հետ մեկտեղ ախտորոշում է սրտամկանի սուր ինֆարկտը (ՍԻ), սա անվանվում է STEMI (ST-elevation MI) և բուժվում է անհետաձգելի կարգով կատարվող կորոնարոգրաֆիայով և միջմաշկային ներանոթային միջամտությամբ (անգիոպլաստիկա ստենտի տեղադրմամբ կամ առանց դրա) կամ թրոմբոլիզիսով ("թրոմբոլիտիկ" դեղորայքներ), որը հասանելի է։ Եթե ԷՍԳ-ով չկա ST սեգմենտի էլևացիա, սրտամկանի վնասումը ախտորոշվում է սրտային մարկերներով (արյան տեստեր, որոնք ախտորոշում են սրտամկանի վնասումը)։ Եթե առկա է վնասում (ինֆարկտ), կրծքավանդակի ցավը "non-ST elevation MI" (առանց ST էլևացիայի ՍԻ) (NSTEMI) ախտանիշ է։ Եթե չկան սրտամկանի վնասման ապացույցներ և կա ցավ, օգտագործվում է "անկայուն ստենոկարդիա" տերմինը։ Այս գործընթացը պահանջում է հիվանդանոցային վարում և ուշադիր հետևողականություն ինտենսիվ թերապիայի բաժանմունքում հավանական բարդությունների (ինչպիսիք են օրինակ առիթմիկ բարդությունները) պատճառով։ Ռիսկերի գնահատման, սթրես տեստերի և անգիոգրաֆիայի տվյալներից կախված կարելի է բացահայտել և բուժել կորոնար անոթների հիվանդությամբ հիվանդներին, ովքեր ունեն NSTEMI կամ անկայուն ստենոկարդիա։

Ռիսկերի գնահատում խմբագրել

Կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկերի գնահատման համար կան տարբեր եղանակներ։ Դրանց մեջ կորևորներից է Ֆրեմհինգեմյան աղյուսակը, որը կիրառվել է Սրտի Ֆրեմհինգեմյան հետազոտության ժամանակ։ Այն հաշվում են հաշվի առնելով տարիքը, սեռը, շաքարային դիաբետի առկայությունը, ընդհանուր խոլեստերոլը, ՑԽԼ խոլեստերոլը, ծխելը և սիստոլիկ արյան ճնշումը։

Կանխարգելում խմբագրել

Սրտանոթային հիվանդությունների մինչև 90%-ը կարելի է կանխարգել խուսափելով ռիսկի գործոններից[57][58]։ Կանխարգելումը ընդգրկում է համապատասխան ֆիզիկական ակտիվություն, քաշի կանոնավորում, զարկերակային հիպերտենզիայի բուժում, առողջ սննդականգ, արյան մեջ խոլեստերոլների մակարդակի իջեցում և ծխելու դադարեցում։

Էֆեկտիվությամբ դեղորայքներին գրեթե համարժեք է համապատասխան ֆիզիկական ակտիվությունը[59]։ Ֆիզիկական ակտիվության բարձր մակարդակները իջեցնում են կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկը մինչև 25%[60]։

Շատ ուղեցույցներ խորհուրդ են տալիս բուժմանը միացնել կանխարգելում։ 2015 թվականին Կոքրեյնի աշխատության մեջ գտնվել են մի շարք ապացույցներ, որ կառավարելով զարկերակային հիպերտենզիան, մարմնի զանգվածային ինդեքսը և որովայնի շրջագիծը կարելի է հասնել որոշակի արդյունքերի։ Այնուամենայիվ, մահացության և սրտանոթային հիվանդացության վրա ունեցող ազդեցության համար ապացույցներն անբավարար են[61]։

Շաքարային դիաբետով հիվանդների դեպքում, կան որոշակի ապացույցներ, որ արյան մեջ գլյուկոզայի մակարդակների խիստ կանոնավորումը նվազեցնում է սրտային պատահարների ռիսկը, թեև կոնանավորելով արյան մեջ գլյուկոզայի մակարդակը իջնում են նաև այլ հիվանդությունների առաջացման ռիսկերը, ինչպիսիք են երիկամային անբավարարությունը և կուրությունը։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) խորհուրդ է տալիս չափավորել ալկոհոլի ընդունումը և այսպիսիով իջեցնել սրտանոթային հիվանդացության ռիսկը, մինչդեռ ալկոհոլի չարաշահումը բարձրացնում է ռիսկը[62]։

Դիետա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Դիետա և սրտային հիվանդություններ

Սրտանոթային հիվանդացության և մահացության ռիսկը իջեցնող սննդակարգերը ենթադրում են մեծ քանակությամբ մրգերի և բանջարեղենի ընդունում[63]։ Բուսակերների սրտանոթային հիվանդացության ռիսկերը գնահատվում են ցածր[64][65], դա հավանաբար պայմանավորված է նրանց կողմից մեծ քանակությամբ մրգերի ու բանջարեղենների օգտագործման հետ[66]։ Հետազոտությունները նաև փաստում են, որ ռիսկը իջեցնում են միջերկրածովյան դիետան[67] և մեծ քանակությամբ սննդային թելիկների օգտագործումը[68]։

Տրանս ճարպերի օգտագործումը (այն հիմնականում պարունակվում է հիդրոգենացված ճարպերում, ինչպիսին մարգարինն է) հրահրում է աթերոսկլերոզի առաջացում[69] և բարձրացնում է սրտանոթային հիվանդացության ռիսկը[70]։

Օմեգա 3 ճարպաթթվի հավելումների տեսքով օգտագործման դերը սրտանոթային հիվանդացության կանխարգելամն մեջ նշանակալի չի եղել (ներառյալ սրտամկանի ինֆարկտի և հանկարծակի սրտային մահի դեպքում)[71][72]։ Կան նախնական ապացույցներ, որ մենաքինոնի (վիտամին K2), բայց ոչ ֆիլոքինոնի (վիտամին K1) օգտագործումը կարող է իջեցնել ԿԱՀ-ից մահացությունը[73]։

Երկրորդային կանխարգելում խմբագրել

Արդեն առկա հիվանդության դեպքում կատարվում է երկրորդային կանխարգելում հետագա բարդություններից խուսափելու համար։ Այս նպատակով էֆեկտիվություն ունի կենսակերպի փոփոխությունը․ Lifestyle changes that have been shown to be effective to this goal include:

Աէրոբիկ վարժություններ, ինչպիսիք են զբոսանքը, վազքը կամ լողը, կարող են իջեցնել կորոնար անոթների հիվանդությունից մահացության ռիսկը[75]։ Աերոբիկ վարժությունները կարող են օգնել կանոնավերել զարկերակային գերճնշումը և արյան մեջ խոլեստերինի մակարդակը երկար ժամանակ։ Այն նաև բարձրացնում է ԲԽԼ խոլեստերոլի մակարդակը[76][77]։ Ըստ Ամերիկյան հիվանդությունների կանխարգելման կազմակերպության անբավարար են ապացույցները, թե բժիշկը պետք է խորհրդակցի ֆիզիկականն ակտիվության համար բայց դա չի խուսում ֆիզիկական ակտիվության անէֆեկտիվության մասին[78]։ Ամերիկյան սրտի ասոցացիան, հիմնվելով ոչ համակարգված հետազոտությունների վրա բժիշկներին խորհուրդ է տալիս հիվանդներին խորհուրդ տալ դրսևորել համապատասխան ֆիզիկական ակտիվություն[79]։

Բուժում խմբագրել

Կորոնար անոթների հիվանդության դեմ կան մի շարք բուժական մոտեցումներ[80]

Դեղորայքներ խմբագրել

Խորհուրդ է տրվում զարկերակային ճնշման իջեցում 140/90մմսս-ից ցածր[85]։

Ասպիրին խմբագրել

Նրանց համար, ովքեր նախկինում չունեն սրտանոթային հիվանդություն, ասպիրինը իջեցնում է սրտմկանի ինֆարկտի առաջացման ռիսկը, բայց ընդհանուր մահացության վրա չի ազդում[86]։ Այն խորհուրդ է տրվում միայն այն հիվանդներին, ում ռիսկերը սրտանոթային հիվանդության առաջացման գնահատվում են բարձր[87]։

Հակաթրոմբոցիտար թերապիա խմբագրել

STEMI-ով հիվանդներին կլոպիդոգրելի և ասպիրինի համատեղ կիրառումն իջեցնում է սրտանոթային պատահարների առաջացման ռիսկն ավելի, քան ասպիրինն առանձին[88]։ Մասնավորապես, դա չի ազդում այս խմբի հիվանդների շրջանում մահացության ռիսկերի վրա[89]։ Այն հիվանդների դեպքում, ովքեր ստացել են 12 ամիս և ավել կլոպիդոգրելի և ասպիրինի համատեղ թերապիա, մահացության ռիսկերը մնում են նույնը[90]։

Վիրաբուժական միջամտություն խմբագրել

Սուր կորոնար համախտանիշի դեպքում մահացության դեմ Էֆեկտիվություն է ցուցաբերում ռեվասկուլյարիզացիան (վերանոթավորում)[91]։ Միջմաշկային ռեվասկուլյարիզացիան կայուն սրտի իշեմիկ հիվանդության դեպքում իր էֆեկտիվությամբ կարող է զիջել դեղորայքային թերապիային[92]։ Բազմանոթ ախտահարումների դեպում, երբ հնարավոր չէ կատարել միջմաշկային ներանոթային միջամտություն ընտրության մեթոդ է աորտոկորոնար շունտավորումը[93][94]։ Ժամանակակից կորոնար զարկերակների ռեվասկուլյարիզացիայի (վերանոթավորման) վիրահատական եղանակները ցուցաբերում են հետօպերացիոն գլխուղեղի ինսուլտի դեպերի իջեցում, համեմատած միջմաշկային ներանոթային միջամտության հետ[95]։

Համաճարակաբանություն խմբագրել

 
2012 թվականի սրտի իշեմիկ հիվանդության մահացությունների դեպքերը մեկ միլիոնում։

2015 թ.-ին ՊՀԶ-ով տառապել է 110 միլիոն մարդ, որը հանգեցրել է 8,9 միլիոն մահվան[16]։ Այն կազմում է բոլոր մահացությունների 15.9%-ը՝ դարձնելով ՊՀԶ-ն աշխարհում մահվան ամենատարածված պատճառը[96]։ 1980-2010 թթ. ընկած ժամանակահատվածում ՊԶՀ-ի մահվան ռիսկը նվազել է՝ հատկապես զարգացած երկրներում[97]։ 1990-2010 թթ. ընկած ժամանակահատվածում ՊԶՀ-ի դեպքերը նույնպես նվազել են տվյալ տարիքային խմբում[98]։ 2010 թվականին Միացյալ Նահանգներում 65 տարեկան և բարձր տարիքային խմբում մոտ 20%-ն է ձեռք բերել ՊՀԶ, այնինչ 45-64 տարիքային խմբում հիվանդությունը ձեռք է բերում 7%-ը, իսկ 18-44 տարիքային խմբում` միայն 1.3%-ը[20]։ Տղամարդիկ ավելի հաճախ են հիվանդանում, քան տվյալ տարիքի կանայք[20]։

Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ աշխարհի սրտանոթային հիվանդությունների 60%-ը հանդիպելու են Հարավային Ասիայում, չնայած որ Հարավային Ասիայում բնակվում է աշխարհի բնակչության միայն 20%-ը։ Սա կարող է պայմանավորված լինել ժառանգական նախատրամադրվածությամբ և շրջակա միջավայրի գործոններով։ Հնդկաստանի սրտի ասոցիացիան և Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունն, օրինակ, քայլեր են ձեռնարկում այս խնդրի շուրջ տեղեկացվածության բարձրացման ուղղությամբ[99]։

2017 թվականին Հայաստանում ըստ արյան շրջանառության համակարգի հիվանդությունների թվի 100 000 մարդուն բաժին է հասնում 1 807.6 հիվանդության դեպք[100]։

Հասարակություն և մշակույթ խմբագրել

 
Անգործունակության տարիները սրտի իշեմիկ հիվանդության դեպքում, 100000 բնակչի հաշվով (2004)[101]։
     տվյալներ չկան      <350      350–700      700–1,050      1,050–1,400      1,400–1,750      1,750–2,100      2,100–2,450      2,450–2,800      2,800–3,150      3,150–3,500      3,500–4,000      >4,000

Անվանումներ խմբագրել

Այս հիվանդությանը բնութագրող այլ անվանումներն են «սրտի իշեմիկ հիվանդություն», «անոթների պնդացում» և «անոթների նեղացում» անվանումներով[102]։ Լատիներենով հիվանդության անվանումն է՝ morbus ischaemicus cordis (MIC)։

Օժանդակ խմբեր խմբագրել

Ինֆարկի դեմ պայքարի նախագիծը միջազգային ոչ առևտրային կազմակերպություն է, որ հիմնվել է 1998 թվականին և նպատակ ունի կրթության և հետազոտությունների միջոցով նվազեցնել սրտի իշեմիկ հիվանդությունները[103][104]։

Հետազոտությունների վրա արդյունաբերության ազդեցություն խմբագրել

2016 թ.-ին ԱՄՆ-ում շաքարային արդյունաբերության առեւտրային ասոցիացիայի արխիվի ուսումնասիրությունը հովանավորվել է 1965 թ.-ին New England Medical Journal- ում տպագրված հեղինակային գրականության վերանայման վրա, որը նվազեցրեց շատ շաքար պարունակող սննդակարգի դերը ԿԱՀ- ի զարգացման և շեշտեց ճարպի կարևոր դերի մասին։ Այս վերանայումն ազդել է տասնամյակների հետազոտական ֆինանսավորման և առողջ սնման ուղեցույցների վրա[105][106][107][108][109]։

Հետազոտություններ խմբագրել

Հետազոտության ջանքերը կենտրոնացած են նոր անոթային բուժման մեթոդների և տարբեր (չափահաս) ցողունային բջիջներով բուժման վրա։ 17 քրոմոսոմի հատվածը սահմանափակվում էր շատ ինֆարկտներ տարած ընտանիքներում[110]։ Այլ ընդհանուր գենոմային հետազոտությունները ցույց են տվել կայուն տարբերակ 9 քրոմոսոմի համար (9p21.3)[111]։ Այնուամենայնիվ, այս և այլ լոկուսներ տեղակայված են միջգենային հատվածներում և կարիք ունեն հետագա հետազոտությունների հասկանալու համար, թե ինչպես են ազդում ֆենոտիպի վրա[112]։

Ավելի վիճելի փաստ է Chlamydophila pneumoniae և աթերոսկլերոզի միջև եղած կապը[113]։ Թեև այս ներբջջային օրգանիզմը հայտնաբերվել է աթերոսկլերոտիկ վահանիկներում, ապացույցները համոզիչ չեն, թե արդյոք դա կարող է համարվել պատճառական գործոն[114]։ Ապացուցված աթերոսկլերոզով հիվանդների մոտ հակաբիոտիկների բուժումը չի ցուցաբերել սրտի կաթվածի կամ այլ կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկի նվազեցում[115]։

1990-ական թվականներից սրտի իշեմիկ հիվանդությունների հետ կապված նոր բուժման տարբերակների որոնումը, հատկապես այսպես կոչված, «առանց տարբերակ» սրտային անբավարարությամբ հիվանդների, համարվում է անգիոգենեզի օգտագործումը և և (չափահաս) ցողունային բջիջներով բուժումը[116]։ Բազմաթիվ կլինիկական փորձեր են իրականացվել կամ օգտագործելով սպիտակուցային թերապիա (անոթային աճի գործոն), ինչպիսիք են FGF-1 կամ VEGF կամ բջջային թերապիա, օգտագործելով չափահաս ցողունային բջիջների տարբեր տեսակների պոպուլյացիաներ։ Հետազոտությունները դեռ շարունակվում են `առաջին խոստումնալից արդյունքներով, հատկապես FGF-1- ի[117][118] և էնդոթելիար նախորդ բջիջների օգտագործմամբ։

Միելոպերօքսիդազը առաջարկվել է որպես բիոմարկեր[119]։

Սննդակարգային փոփոխությունները կարող են նվազեցնել կորոնար անոթների հիվանդությունը։ Օրինակ, ապացույցները պաշտպանում են բույսերի վրա հիմնված սննդակարգի օգուտները և ագրեսիվ լիպիդների իջեցումը սրտանոթային հիվանդությունների բարելավման համար[120]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Bhatia, Sujata K. (2010). Biomaterials for clinical applications (Online-Ausg. ed.). New York: Springer. էջ 23. ISBN 9781441969200. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 10-ին.
  2. ↑ Wong, ND (2014 թ․ մայիս). «Epidemiological studies of CHD and the evolution of preventive cardiology». Nature Reviews. Cardiology. 11 (5): 276–89. doi:10.1038/nrcardio.2014.26. PMID 24663092.
  3. ↑ GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (2014 թ․ դեկտեմբերի 17). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385: 117–171. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 «What Are the Signs and Symptoms of Coronary Heart Disease?». 2014 թ․ սեպտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 23-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Coronary Artery Disease (CAD)». 2013 թ․ մարտի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 23-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Mendis, Shanthi; Puska, Pekka; Norrving, Bo (2011). Global atlas on cardiovascular disease prevention and control (PDF) (1st ed.). Geneva: World Health Organization in collaboration with the World Heart Federation and the World Stroke Organization. էջեր 3–18. ISBN 9789241564373. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 Mehta, PK; Wei, J; Wenger, NK (2014 թ․ հոկտեմբերի 16). «Ischemic heart disease in women: A focus on risk factors». Trends in Cardiovascular Medicine. 25: 140–151. doi:10.1016/j.tcm.2014.10.005. PMC 4336825. PMID 25453985.
  8. ↑ 8,0 8,1 Charlson, FJ; Moran, AE; Freedman, G; Norman, RE; Stapelberg, NJ; Baxter, AJ; Vos, T; Whiteford, HA (2013 թ․ նոյեմբերի 26). «The contribution of major depression to the global burden of ischemic heart disease: a comparative risk assessment». BMC Medicine. 11: 250. doi:10.1186/1741-7015-11-250. PMC 4222499. PMID 24274053.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  9. ↑ «How Is Coronary Heart Disease Diagnosed?». 2014 թ․ սեպտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 «How Can Coronary Heart Disease Be Prevented or Delayed?». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  11. ↑ Desai, CS; Blumenthal, RS; Greenland, P (2014 թ․ ապրիլ). «Screening low-risk individuals for coronary artery disease». Current atherosclerosis reports. 16 (4): 402. doi:10.1007/s11883-014-0402-8. PMID 24522859.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 «How Is Coronary Heart Disease Treated?». 2014 թ․ սեպտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  13. ↑ Boden, WE; Franklin, B; Berra, K; Haskell, WL; Calfas, KJ; Zimmerman, FH; Wenger, NK (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Exercise as a therapeutic intervention in patients with stable ischemic heart disease: an underfilled prescription». The American Journal of Medicine. 127 (10): 905–11. doi:10.1016/j.amjmed.2014.05.007. PMID 24844736.
  14. ↑ Deb, S; Wijeysundera, HC; Ko, DT; Tsubota, H; Hill, S; Fremes, SE (2013 թ․ նոյեմբերի 20). «Coronary artery bypass graft surgery vs percutaneous interventions in coronary revascularization: a systematic review». JAMA. 310 (19): 2086–95. doi:10.1001/jama.2013.281718. PMID 24240936.
  15. ↑ Rezende, PC; Scudeler, TL; da Costa, LM; Hueb, W (2015 թ․ փետրվարի 16). «Conservative strategy for treatment of stable coronary artery disease». World journal of clinical cases. 3 (2): 163–70. doi:10.12998/wjcc.v3.i2.163. PMC 4317610. PMID 25685763.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  16. ↑ 16,0 16,1 GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  17. ↑ 17,0 17,1 Wang H, Naghavi M, Allen C, Barber RM, Bhutta ZA, Carter A, և այլք: (GBD 2015 Mortality and Causes of Death Collaborators) (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281.
  18. ↑ Moran, AE; Forouzanfar, MH; Roth, GA; Mensah, GA; Ezzati, M; Murray, CJ; Naghavi, M (2014 թ․ ապրիլի 8). «Temporal trends in ischemic heart disease mortality in 21 world regions, 1980 to 2010: the Global Burden of Disease 2010 study». Circulation. 129 (14): 1483–92. doi:10.1161/circulationaha.113.004042. PMC 4181359. PMID 24573352.
  19. ↑ Moran, AE; Forouzanfar, MH; Roth, GA; Mensah, GA; Ezzati, M; Flaxman, A; Murray, CJ; Naghavi, M (2014 թ․ ապրիլի 8). «The global burden of ischemic heart disease in 1990 and 2010: the Global Burden of Disease 2010 study». Circulation. 129 (14): 1493–501. doi:10.1161/circulationaha.113.004046. PMC 4181601. PMID 24573351.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Centers for Disease Control and Prevention, (CDC) (2011 թ․ հոկտեմբերի 14). «Prevalence of coronary heart disease—United States, 2006–2010». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 60 (40): 1377–81. PMID 21993341.
  21. ↑ Kontos, MC; Diercks, DB; Kirk, JD (2010 թ․ մարտ). «Emergency department and office-based evaluation of patients with chest pain». Mayo Clinic Proceedings. 85 (3): 284–99. doi:10.4065/mcp.2009.0560. PMC 2843115. PMID 20194155.
  22. ↑ Dai, Xuming; և այլք: (2016). «Genetics of coronary artery disease and myocardial infarction». World Journal of Cardiology. National Center for Biotechnology Information, U.S. National Library of Medicine. 8 (1): 1–23. doi:10.4330/wjc.v8.i1.1. PMC 4728103. PMID 26839654. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last2= (օգնություն)CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  23. ↑ 23,0 23,1 Kivimäki M, Nyberg ST, Batty GD, Fransson EI, Heikkilä K, Alfredsson L, և այլք: (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Job strain as a risk factor for coronary heart disease: a collaborative meta-analysis of individual participant data». Lancet. 380 (9852): 1491–7. doi:10.1016/S0140-6736(12)60994-5. PMC 3486012. PMID 22981903.
  24. ↑ Hackshaw, Allan; Morris, Joan K; Boniface, Sadie; Tang, Jin-Ling; Milenković, Dušan (2018 թ․ հունվարի 24). «Low cigarette consumption and risk of coronary heart disease and stroke: meta-analysis of 141 cohort studies in 55 study reports». BMJ: j5855. doi:10.1136/bmj.j5855.
  25. ↑ Lee IM, Shiroma EJ, Lobelo F, Puska P, Blair SN, Katzmarzyk PT (2012 թ․ հուլիս). «Effect of physical inactivity on major non-communicable diseases worldwide: an analysis of burden of disease and life expectancy». Lancet. 380 (9838): 219–29. doi:10.1016/S0140-6736(12)61031-9. PMC 3645500. PMID 22818936.
  26. ↑ «Agent Orange: Diseases Associated with Agent Orange Exposure». Department of Veterans Affairs Office of Public Health and Environmental Hazards. 2010 թ․ մարտի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 4-ին.
  27. ↑ Esdaile, JM; Abrahamowicz, M; Grodzicky, T; Li, Y; Panaritis, C; du Berger, R; Côte, R; Grover, SA; Fortin, PR; Clarke, AE; Senécal, JL (2001 թ․ հոկտեմբեր). «Traditional Framingham risk factors fail to fully account for accelerated atherosclerosis in systemic lupus erythematosus». Arthritis and Rheumatism. 44 (10): 2331–7. doi:10.1002/1529-0131(200110)44:10<2331::aid-art395>3.0.co;2-i. PMID 11665973.
  28. ↑ Kerola, AM; Kauppi, MJ; Kerola, T; Nieminen, TV (2012 թ․ հոկտեմբեր). «How early in the course of rheumatoid arthritis does the excess cardiovascular risk appear?». Annals of the Rheumatic Diseases. 71 (10): 1606–15. doi:10.1136/annrheumdis-2012-201334. PMID 22736093.
  29. ↑ Kivimäki M, Nyberg ST, Batty GD, Fransson EI, Heikkilä K, Alfredsson L, Bjorner JB, Borritz M, Burr H, Casini A, Clays E, De Bacquer D, Dragano N, Ferrie JE, Geuskens GA, Goldberg M, Hamer M, Hooftman WE, Houtman IL, Joensuu M, Jokela M, Kittel F, Knutsson A, Koskenvuo M, Koskinen A, Kouvonen A, Kumari M, Madsen IE, Marmot MG, Nielsen ML, Nordin M, Oksanen T, Pentti J, Rugulies R, Salo P, Siegrist J, Singh-Manoux A, Suominen SB, Väänänen A, Vahtera J, Virtanen M, Westerholm PJ, Westerlund H, Zins M, Steptoe A, Theorell T (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Job strain as a risk factor for coronary heart disease: a collaborative meta-analysis of individual participant data». Lancet. 380 (9852): 1491–97. doi:10.1016/S0140-6736(12)60994-5. PMC 3486012. PMID 22981903.
  30. ↑ 30,0 30,1 Wang HX, Leineweber C, Kirkeeide R, Svane B, Schenck-Gustafsson K, Theorell T, Orth-Gomér K (2007 թ․ մարտ). «Psychosocial stress and atherosclerosis: family and work stress accelerate progression of coronary disease in women. The Stockholm Female Coronary Angiography Study». J. Intern. Med. 261 (3): 245–54. doi:10.1111/j.1365-2796.2006.01759.x. PMID 17305647.
  31. ↑ McCann S.J.H. (2001 թ․ նոյեմբեր). «The precocity-longevity hypothesis: earlier peaks in career achievement predict shorter lives». Pers Soc Psychol Bull. 27 (11): 1429–39. doi:10.1177/01461672012711004. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.Rhodewalt; Smith (1991). «Current issues in Type A behaviour, coronary proneness, and coronary heart disease». In Snyder, C.R.; Forsyth, D.R. (eds.). Handbook of social and clinical psychology: the health perspective. New York: Pergamon. էջեր 197–220. ISBN 0080361285.
  32. ↑ Underwood and Cross, James (2009). General and Systematic Pathology. London, UK: Churchhill livingstone. էջ 279.
  33. ↑ Kannel, WB; Vasan, RS (2009 թ․ հուլիս). «Triglycerides as vascular risk factors: new epidemiologic insights». Current Opinion in Cardiology. 24 (4): 345–50. doi:10.1097/HCO.0b013e32832c1284. PMC 3012388. PMID 19424059.
  34. ↑ Danesh J, Collins R, Peto R (2000). «Lipoprotein(a) and coronary heart disease. Meta-analysis of prospective studies». Circulation. 102 (10): 1082–85. doi:10.1161/01.CIR.102.10.1082. PMID 10973834. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 5-ին.
  35. ↑ Smolders B, Lemmens R, Thijs V (2007). «Lipoprotein (a) and stroke: a meta-analysis of observational studies». Stroke. 38 (6): 1959–66. doi:10.1161/STROKEAHA.106.480657. PMID 17478739.
  36. ↑ Schreiner PJ, Morrisett JD, Sharrett AR, Patsch W, Tyroler HA, Wu K, Heiss G (1993). «Lipoprotein(a) as a risk factor for preclinical atherosclerosis» (PDF). Arterioscler. Thromb. 13 (6): 826–33. doi:10.1161/01.ATV.13.6.826. PMID 8499402. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 17-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 «Scientific Report of the 2015 Dietary Guidelines Advisory COmmittee» (PDF). health.gov. 2015 թ․ փետրվար. էջ Part D, Chapter 1, Page 17 (642). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 3-ին.
  38. ↑ McPherson, R; Tybjaerg-Hansen, A (2016 թ․ փետրվարի 19). «Genetics of Coronary Artery Disease». Circulation Research. 118 (4): 564–78. doi:10.1161/circresaha.115.306566. PMID 26892958. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  39. ↑ Khera, AV; Kathiresan, S (2017 թ․ հունիս). «Genetics of coronary artery disease: discovery, biology and clinical translation». Nature Reviews Genetics. 18 (6): 331–344. doi:10.1038/nrg.2016.160. PMID 28286336.
  40. ↑ Mu, Fan; Rich-Edwards, Janet; Rimm, Eric B.; Spiegelman, Donna; Missmer, Stacey A. (2016 թ․ մարտի 29). «Endometriosis and Risk of Coronary Heart Disease». Circulation: Cardiovascular Quality and Outcomes. էջեր CIRCOUTCOMES.115.002224. doi:10.1161/CIRCOUTCOMES.115.002224. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 31-ին.
  41. ↑ Albus, C (2010 թ․ հոկտեմբեր). «Psychological and social factors in coronary heart disease». Annals of Medicine. 42 (7): 487–94. doi:10.3109/07853890.2010.515605. PMID 20839918.
  42. ↑ Felitti VJ, Anda RF, Nordenberg D, Williamson DF, Spitz AM, Edwards V, Koss MP, Marks JS (1998). «Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults». Am J Prev Med. 14 (4): 245–58. doi:10.1016/S0749-3797(98)00017-8. PMID 9635069.
  43. ↑ Grant PJ (2003). «The genetics of atherothrombotic disorders: a clinician's view». J Thromb Haemost (Review). 1 (7): 1381–90. doi:10.1046/j.1538-7836.2003.00276.x. PMID 12871271. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  44. ↑ Padmanaban P, Toora BD. Hemoglobin: Emerging marker in stable coronary artery disease. Chron Young Sci [serial online] 2011 [cited 2011 July 24];2:109–10. Available from: http://www.cysonline.org/text.asp?2011/2/2/109/82971
  45. ↑ Fajar, J. K. (2016). The β fibrinogen gene G-455A polymorphism in Asian subjects with coronary heart disease: A meta analysis. Egyptian Journal of Medical Human Genetics.
  46. ↑ Ambrose, John; Singh, Manmeet (2015). «Pathophysiology of coronary artery disease leading to acute coronary syndromes». F1000Prime Reports. 7. doi:10.12703/P7-08. ISSN 2051-7599. PMC 4311268. PMID 25705391.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  47. ↑ Aziz, S (2005). «Chronic total occlusions—a stiff challenge requiring a major breakthrough: is there light at the end of the tunnel?». Heart. 91 (suppl_3): iii42–iii48. doi:10.1136/hrt.2004.058495. ISSN 1355-6037. PMC 1876352.
  48. ↑ Lanza GA (2007 թ․ փետրվար). «Cardiac syndrome X: a critical overview and future perspectives». Heart. 93 (2): 159–66. doi:10.1136/hrt.2005.067330. PMC 1861371. PMID 16399854.
  49. ↑ Jones E, Eteiba W, Merz NB (2012 թ․ օգոստոս). «Cardiac syndrome X and microvascular coronary dysfunction». Trends in Cardiovascular Medicine. 22 (6): 161–68. doi:10.1016/j.tcm.2012.07.014. PMC 3490207. PMID 23026403.
  50. ↑ Kaski JC (2004 թ․ փետրվար). «Pathophysiology and management of patients with chest pain and normal coronary arteriograms (cardiac syndrome X)». Circulation. 109 (5): 568–72. doi:10.1161/01.CIR.0000116601.58103.62. PMID 14769677.
  51. ↑ 51,0 51,1 American Society of Echocardiography. «Five Things Physicians and Patients Should Question». Choosing Wisely: an initiative of the ABIM Foundation. American Society of Echocardiography. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 27-ին., citing
    • Douglas PS, Garcia MJ, Haines DE, Lai WW, Manning WJ, Patel AR, Picard MH, Polk DM, Ragosta M, Ward RP, Weiner RB (2011). «ACCF/ASE/AHA/ASNC/HFSA/HRS/SCAI/SCCM/SCCT/SCMR 2011 Appropriate Use Criteria for Echocardiography». Journal of the American College of Cardiology. 57 (9): 1126–66. doi:10.1016/j.jacc.2010.11.002. PMID 21349406.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
    • Gibbons RJ, Abrams J, Chatterjee K, Daley J, Deedwania PC, Douglas JS, Ferguson TB, Fihn SD, Fraker TD, Gardin JM, O'Rourke RA, Pasternak RC, Williams SV (2003). «ACC/AHA 2002 guideline update for the management of patients with chronic stable angina—summary article». Journal of the American College of Cardiology. 41 (1): 159–68. doi:10.1016/S0735-1097(02)02848-6. PMID 12570960.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
    • Greenland P, Alpert JS, Beller GA, Benjamin EJ, Budoff MJ, Fayad ZA, Foster E, Hlatky MA, Hodgson JM, Kushner FG, Lauer MS, Shaw LJ, Smith SC, Taylor AJ, Weintraub WS, Wenger NK, Jacobs AK, Smith SC, Anderson JL, Albert N, Buller CE, Creager MA, Ettinger SM, Guyton RA, Halperin JL, Hochman JS, Kushner FG, Nishimura R, Ohman EM, Page RL, Stevenson WG, Tarkington LG, Yancy CW (2010). «2010 ACCF/AHA Guideline for Assessment of Cardiovascular Risk in Asymptomatic Adults». Journal of the American College of Cardiology. 56 (25): e50–103. doi:10.1016/j.jacc.2010.09.001. PMID 21144964.
  52. ↑ American College of Cardiology (2013 թ․ սեպտեմբեր), «Five Things Physicians and Patients Should Question», Choosing Wisely: an initiative of the ABIM Foundation, American College of Cardiology, Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 17-ին, Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 10-ին
  53. ↑ «Coronary Angiography». National Heart, Blood, and Lung Institute. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  54. ↑ 54,0 54,1 Li, Y. Robert (2015), «Chapter 13: Overview of ischemic heart disease, stable angina, and drug therapy», Cardiovascular Diseases: From Molecular Pharmacology to Evidence-Based Therapeutics (1st ed.), John Wiley and Sons, ISBN 978-0-470-91537-0.
  55. ↑ Fihn, SD; և այլք: (2014), «2014 ACC/AHA/AATS/PCNA/SCAI/STS focused update of the guideline for the diagnosis and management of patients with stable ischemic heart disease: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines, and the American Association for Thoracic Surgery, Preventive Cardiovascular Nurses Association, Society for Cardiovascular Angiography and Interventions, and Society of Thoracic Surgeons», Circulation, 30 (19): 1749–1767, doi:10.1161/CIR.0000000000000095, PMID 25070666.
  56. ↑ European Society of Cardiology (2014), Stable Coronary Artery Disease (Management of): ESC Clinical Practice Guidelines, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 15-ին, Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  57. ↑ McGill, Henry C.; McMahan, C. Alex; Gidding, Samuel S. (2008 թ․ մարտի 4). «Preventing Heart Disease in the 21st Century». Circulation (անգլերեն). 117 (9): 1216–1227. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.107.717033. ISSN 0009-7322. PMID 18316498.
  58. ↑ McNeal, Catherine J.; Dajani, Tala; Wilson, Don; Cassidy-Bushrow, Andrea E.; Dickerson, Justin B.; Ory, Marcia (2010 թ․ հունվարի 1). «Hypercholesterolemia in youth: opportunities and obstacles to prevent premature atherosclerotic cardiovascular disease». Current Atherosclerosis Reports. 12 (1): 20–28. doi:10.1007/s11883-009-0072-0. ISSN 1534-6242. PMID 20425267.
  59. ↑ Naci, H.; Ioannidis, J. P. A. (2013 թ․ հոկտեմբերի 1). «Comparative effectiveness of exercise and drug interventions on mortality outcomes: metaepidemiological study». BMJ. 347 (oct01 1): f5577–f5577. doi:10.1136/bmj.f5577.
  60. ↑ Kyu, Hmwe H; Bachman, Victoria F; Alexander, Lily T; Mumford, John Everett; Afshin, Ashkan; Estep, Kara; Veerman, J Lennert; Delwiche, Kristen; Iannarone, Marissa L; Moyer, Madeline L; Cercy, Kelly; Vos, Theo; Murray, Christopher J L; Forouzanfar, Mohammad H (2016 թ․ օգոստոսի 9). «Physical activity and risk of breast cancer, colon cancer, diabetes, ischemic heart disease, and ischemic stroke events: systematic review and dose-response meta-analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». BMJ. 354: i3857. doi:10.1136/bmj.i3857. PMC 4979358. PMID 27510511.
  61. ↑ Ebrahim, Shah; Taylor, Fiona; Ward, Kirsten; Beswick, Andrew; Burke, Margaret; Davey Smith, George (2011 թ․ հունվարի 19). Cochrane Database of Systematic Reviews (անգլերեն). John Wiley & Sons, Ltd. doi:10.1002/14651858.cd001561.pub3. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 28-ին.
  62. ↑ «5. Population nutrient intake goals for preventing diet-related chronic diseases». WHO. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  63. ↑ Wang, X; Ouyang, Y; Liu, J; Zhu, M; Zhao, G; Bao, W; Hu, FB (2014 թ․ հուլիսի 29). «Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies». BMJ (Clinical research ed.). 349: g4490. doi:10.1136/bmj.g4490. PMC 4115152. PMID 25073782.
  64. ↑ Li, D (2014 թ․ հունվարի 30). «Effect of the vegetarian diet on non-communicable diseases». Journal of the science of food and agriculture. 94 (2): 169–73. doi:10.1002/jsfa.6362. PMID 23965907.
  65. ↑ Huang, T; Yang, B; Zheng, J; Li, G; Wahlqvist, ML; Li, D (2012). «Cardiovascular disease mortality and cancer incidence in vegetarians: a meta-analysis and systematic review». Annals of Nutrition and Metabolism. 60 (4): 233–40. doi:10.1159/000337301. PMID 22677895.
  66. ↑ Ginter, E (2008). «Vegetarian diets, chronic diseases and longevity». Bratislavske lekarske listy. 109 (10): 463–6. PMID 19166134.
  67. ↑ Walker C, Reamy BV (2009 թ․ ապրիլ). «Diets for cardiovascular disease prevention: what is the evidence?». Am Fam Physician. 79 (7): 571–8. PMID 19378874.
  68. ↑ Threapleton DE, Greenwood DC, Evans CE, Cleghorn CL, Nykjaer C, Woodhead C, Cade JE, Gale CP, Burley VJ (2013). «Dietary fibre intake and risk of cardiovascular disease: systematic review and meta-analysis». BMJ. 347: f6879. doi:10.1136/bmj.f6879. PMC 3898422. PMID 24355537.
  69. ↑ Lopez-Garcia E, Schulze MB, Meigs JB, Manson JE, Rifai N, Stampfer MJ, Willett WC, Hu FB (2005). «Consumption of trans fatty acids is related to plasma biomarkers of inflammation and endothelial dysfunction». J Nutr. 135 (3): 562–66. PMID 15735094.
  70. ↑ Mozaffarian D, Katan MB, Ascherio A, Stampfer MJ, Willett WC (2006 թ․ ապրիլ). «Trans fatty acids and cardiovascular disease». N. Engl. J. Med. 354 (15): 1601–13. doi:10.1056/NEJMra054035. PMID 16611951.
  71. ↑ Rizos EC, Ntzani EE, Bika E, Kostapanos MS, Elisaf MS (2012 թ․ սեպտեմբեր). «Association Between Omega-3 Fatty Acid Supplementation and Risk of Major Cardiovascular Disease Events A Systematic Review and Meta-analysis». JAMA. 308 (10): 1024–1033. doi:10.1001/2012.jama.11374. PMID 22968891.
  72. ↑ Kwak SM, Myung SK, Lee YJ, Seo HG (2012 թ․ ապրիլի 9). «Efficacy of Omega-3 Fatty Acid Supplements (Eicosapentaenoic Acid and Docosahexaenoic Acid) in the Secondary Prevention of Cardiovascular Disease: A Meta-analysis of Randomized, Double-blind, Placebo-Controlled Trials». Archives of Internal Medicine. 172 (9): 686–94. doi:10.1001/archinternmed.2012.262. PMID 22493407.
  73. ↑ Erkkilä AT, Booth SL (2008). «Vitamin K intake and atherosclerosis». Curr. Opin. Lipidol. 19 (1): 39–42. doi:10.1097/MOL.0b013e3282f1c57f. PMID 18196985.
  74. ↑ Linden W, Stossel C, Maurice J (1996 թ․ ապրիլ). «Psychosocial interventions for patients with coronary artery disease: a meta-analysis». Arch. Intern. Med. 156 (7): 745–52. doi:10.1001/archinte.1996.00440070065008. PMID 8615707.
  75. ↑ Swardfager W, Herrmann N, Cornish S, Mazereeuw G, Marzolini S, Sham L, Lanctôt KL (2012). «Exercise intervention and inflammatory markers in coronary artery disease: a meta-analysis». Am Heart J. 163 (4): 666–76. doi:10.1016/j.ahj.2011.12.017. PMID 22520533. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  76. ↑ How to Increase Your HDL Cholesterol Levels Արխիվացված 14 Հուլիս 2006 Wayback Machine; accessed 26 October 2015.
  77. ↑ «Coronary Heart Disease (CHD)». Penguin Dictionary of Biology. 2004.
  78. ↑ «Behavioral counseling in primary care to promote physical activity: recommendation and rationale». Ann. Intern. Med. 137 (3): 205–07. 2002. doi:10.7326/0003-4819-137-3-200208060-00014. PMID 12160370.
  79. ↑ Thompson PD, Buchner D, Pina IL, Balady GJ, Williams MA, Marcus BH, Berra K, Blair SN, Costa F, Franklin B, Fletcher GF, Gordon NF, Pate RR, Rodriguez BL, Yancey AK, Wenger NK (2003). «Exercise and physical activity in the prevention and treatment of atherosclerotic cardiovascular disease: a statement from the Council on Clinical Cardiology (Subcommittee on Exercise, Rehabilitation, and Prevention) and the Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism (Subcommittee on Physical Activity)». Circulation. 107 (24): 3109–16. doi:10.1161/01.CIR.0000075572.40158.77. PMID 12821592.Exercise and physical activity in the prevention and treatment of atherosclerotic cardiovascular disease. Major Recommendations Արխիվացված 22 Հոկտեմբեր 2007 Wayback Machine; accessed 26 October 2015.
  80. ↑ Jameson JN, Kasper DL, Harrison TR, Braunwald E, Fauci AS, Hauser SL, Longo DL (2005). Harrison's principles of internal medicine (16th ed.). New York: McGraw-Hill Medical Publishing Division. ISBN 0-07-140235-7. OCLC 54501403. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  81. ↑ Gutierrez J, Ramirez G, Rundek T, Sacco RL (2012 թ․ հունիսի 25). «Statin therapy in the prevention of recurrent cardiovascular events: a sex-based meta-analysis». Archives of Internal Medicine. 172 (12): 909–19. doi:10.1001/archinternmed.2012.2145. PMID 22732744.
  82. ↑ «Nitroglycerin Sublingual: MedlinePlus Drug Information». medlineplus.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  83. ↑ 83,0 83,1 Ohman, EM (2016 թ․ մարտ). «CLINICAL PRACTICE. Chronic Stable Angina». New England Journal of Medicine. 374 (12): 1167–76. doi:10.1056/NEJMcp1502240. PMID 27007960.
  84. ↑ Grove, EL; Würtz, M; Thomas, MR; Kristensen, SD (2015). «Antiplatelet therapy in acute coronary syndromes». Expert Opinion on Pharmacotherapy (Review). 16 (14): 2133–47. doi:10.1517/14656566.2015.1079619. PMID 26293612.
  85. ↑ Rosendorff, C; Lackland, DT; Allison, M; Aronow, WS; Black, HR; Blumenthal, RS; Cannon, CP; de Lemos, JA; Elliott, WJ; Findeiss, L; Gersh, BJ; Gore, JM; Levy, D; Long, JB; O'Connor, CM; O'Gara, PT; Ogedegbe, O; Oparil, S; White, WB (2015 թ․ մարտի 31). «Treatment of Hypertension in Patients With Coronary Artery Disease: A Scientific Statement From the American Heart Association, American College of Cardiology, and American Society of Hypertension». Circulation. 131: e435-70. doi:10.1161/cir.0000000000000207. PMID 25829340.
  86. ↑ Guirguis-Blake, JM; Evans, CV; Senger, CA; O'Connor, EA; Whitlock, EP (2016 թ․ հունիսի 21). «Aspirin for the Primary Prevention of Cardiovascular Events: A Systematic Evidence Review for the U.S. Preventive Services Task Force». Annals of Internal Medicine (Systematic Review and Meta-Analysis). 164 (12): 804–13. doi:10.7326/M15-2113. PMID 27064410.
  87. ↑ U.S. Preventive Services Task Force (2002 թ․ հունվարի 15). «Aspirin for the primary prevention of cardiovascular events: recommendation and rationale». Ann Intern Med. 136 (2): 157–60. doi:10.7326/0003-4819-136-2-200201150-00015. PMID 11790071. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  88. ↑ Squizzato, Alessandro; Keller, Tymen; Romualdi, Erica; Middeldorp, Saskia (2011 թ․ հունվարի 19). «Clopidogrel plus aspirin versus aspirin alone for preventing cardiovascular disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD005158. doi:10.1002/14651858.CD005158.pub3. ISSN 1469-493X. PMID 21249668.
  89. ↑ «FDA Drug Safety Communication: FDA review finds long-term treatment with blood-thinning medicine Plavix (clopidogrel) does not change risk of death». FDA. 11-06-2015. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 25-ին.
  90. ↑ Elmariah, Sammy; Mauri, Laura; Doros, Gheorghe; Galper, Benjamin Z; O'Neill, Kelly E; Steg, Philippe Gabriel; Kereiakes, Dean J; Yeh, Robert W (2014 թ․ նոյեմբեր). «Extended duration dual antiplatelet therapy and mortality: a systematic review and meta-analysis». The Lancet. 385: 792–798. doi:10.1016/S0140-6736(14)62052-3. PMC 4386690. PMID 25467565.
  91. ↑ Braunwald E, Antman EM, Beasley JW, Califf RM, Cheitlin MD, Hochman JS, Jones RH, Kereiakes D, Kupersmith J, Levin TN, Pepine CJ, Schaeffer JW, Smith EE, Steward DE, Theroux P, Gibbons RJ, Alpert JS, Faxon DP, Fuster V, Gregoratos G, Hiratzka LF, Jacobs AK, Smith SC (2002 թ․ հոկտեմբեր). «ACC/AHA guideline update for the management of patients with unstable angina and non-ST-segment elevation myocardial infarction—2002: summary article: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines (Committee on the Management of Patients With Unstable Angina)». Circulation. 106 (14): 1893–1900. doi:10.1161/01.CIR.0000037106.76139.53. PMID 12356647. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  92. ↑ Stergiopoulos K, Boden WE, Hartigan P, Möbius-Winkler S, Hambrecht R, Hueb W, Hardison RM, Abbott JD, Brown DL (2014). «Percutaneous coronary intervention outcomes in patients with stable obstructive coronary artery disease and myocardial ischemia: a collaborative meta-analysis of contemporary randomized clinical trials». JAMA Intern Med. 174 (2): 232–40. doi:10.1001/jamainternmed.2013.12855. PMID 24296791.
  93. ↑ Sipahi I, Akay MH, Dagdelen S, Blitz A, Alhan C (2014). «Coronary artery bypass grafting vs percutaneous coronary intervention and long-term mortality and morbidity in multivessel disease: meta-analysis of randomized clinical trials of the arterial grafting and stenting era». JAMA Intern Med. 174 (2): 223–30. doi:10.1001/jamainternmed.2013.12844. PMID 24296767.
  94. ↑ Sipahi I, Akay MH, Dagdelen S, Blitz A, Alhan C (2014 թ․ փետրվարի 1). «Coronary artery bypass grafting vs percutaneous coronary intervention and long-term mortality and morbidity in multivessel disease: meta-analysis of randomized clinical trials of the arterial grafting and stenting era». JAMA Internal Medicine. 174 (2): 223–30. doi:10.1001/jamainternmed.2013.12844. PMID 24296767.
  95. ↑ Zhao, Dong Fang (2017 թ․ փետրվարի 28). «Coronary Artery Bypass Grafting With and Without Manipulation of the Ascending Aorta: A Network Meta-Analysis». Journal of the American College of Cardiology. 69 (8): 924–936. doi:10.1016/j.jacc.2016.11.071. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 28-ին.
  96. ↑ GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  97. ↑ Moran, AE; Forouzanfar, MH; Roth, GA; Mensah, GA; Ezzati, M; Murray, CJ; Naghavi, M (2014 թ․ ապրիլի 8). «Temporal trends in ischemic heart disease mortality in 21 world regions, 1980 to 2010: the Global Burden of Disease 2010 study». Circulation. 129 (14): 1483–92. doi:10.1161/circulationaha.113.004042. PMC 4181359. PMID 24573352.
  98. ↑ Moran, AE; Forouzanfar, MH; Roth, GA; Mensah, GA; Ezzati, M; Flaxman, A; Murray, CJ; Naghavi, M (2014 թ․ ապրիլի 8). «The global burden of ischemic heart disease in 1990 and 2010: the Global Burden of Disease 2010 study». Circulation. 129 (14): 1493–501. doi:10.1161/circulationaha.113.004046. PMC 4181601. PMID 24573351.
  99. ↑ Indian Heart Association Why South Asians Facts Արխիվացված 18 Մայիս 2015 Wayback Machine, 29 April 2015; accessed 26 October 2015.
  100. ↑ «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք» (PDF). www.armstat.am. Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրական կոմիտե. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին. {{cite web}}: |section= ignored (օգնություն)
  101. ↑ «WHO Disease and injury country estimates». World Health Organization. 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  102. ↑ «Other Names for Coronary Heart Disease». 2014 թ․ սեպտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 23-ին.
  103. ↑ ICP, bmj.com; accessed 25 October 2015.
  104. ↑ Infarct Combat Project website Արխիվացված 12 Օգոստոս 2015 Wayback Machine; accessed 26 October 2015.
  105. ↑ O'Connor, Anahad, "How the Sugar Industry Shifted Blame to Fat" Արխիվացված 28 Փետրվար 2017 Wayback Machine, The New York Times, 12 September 2016. Retrieved 12 September 2016.
  106. ↑ Kearns, CE; Schmidt, LA; Glantz, SA (2016 թ․ սեպտեմբերի 12). «Sugar Industry and Coronary Heart Disease Research: A Historical Analysis of Internal Industry Documents». JAMA Internal Medicine. 176 (11): 1680–1685. doi:10.1001/jamainternmed.2016.5394. PMC 5099084. PMID 27617709.
  107. ↑ Nestle, Marion (2016 թ․ սեպտեմբերի 12). «Invited Commentary:Food Industry Funding of Nutrition Research: The Relevance of History for Current Debates». JAMA Internal Medicine. 176 (11): 1685–1686. doi:10.1001/jamainternmed.2016.5400. PMID 27618496.
  108. ↑ Deena Shanker (2016 թ․ սեպտեմբերի 12). «How Big Sugar Enlisted Harvard Scientists to Influence How We Eat—in 1965». Bloomberg News. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին.
  109. ↑ Ifill, Gwen (2016 թ․ սեպտեմբերի 13). «How the sugar industry paid experts to downplay health risks». PBS NewsHour. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  110. ↑ Farrall M, Green FR, Peden JF, Olsson PG, Clarke R, Hellenius ML, Rust S, Lagercrantz J, Franzosi MG, Schulte H, Carey A, Olsson G, Assmann G, Tognoni G, Collins R, Hamsten A, Watkins H (2006). «Genome-Wide Mapping of Susceptibility to Coronary Artery Disease Identifies a Novel Replicated Locus on Chromosome 17». PLoS Genetics. 2 (5): e72. doi:10.1371/journal.pgen.0020072. PMC 1463045. PMID 16710446.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  111. ↑ Roberts, R; Stewart, AF (2012 թ․ հունվար). «9p21 and the genetic revolution for coronary artery disease». Clinical Chemistry. 58 (1): 104–12. doi:10.1373/clinchem.2011.172759. PMID 22015375.
  112. ↑ Dandona, S; Stewart, AF; Roberts, R (2010 թ․ մարտ). «Genomics in coronary artery disease: past, present and future». The Canadian Journal of Cardiology. 26 Suppl A: 56A–59A. doi:10.1016/s0828-282x(10)71064-3. PMID 20386763.
  113. ↑ Saikku P, Leinonen M, Tenkanen L, Linnanmäki E, Ekman MR, Manninen V, Mänttäri M, Frick MH, Huttunen JK (1992). «Chronic Chlamydia pneumoniae infection as a risk factor for coronary heart disease in the Helsinki Heart Study». Annals of Internal Medicine. 116 (4): 273–78. doi:10.7326/0003-4819-116-4-273. PMID 1733381.
  114. ↑ Grayston, JT; Belland, RJ; Byrne, GI; Kuo, CC; Schachter, J; Stamm, WE; Zhong, G (2015 թ․ փետրվար). «Infection with Chlamydia pneumoniae as a cause of coronary heart disease: the hypothesis is still untested». Pathogens and Disease. 73 (1): 1–9. doi:10.1093/femspd/ftu015. PMC 4492408. PMID 25854002.
  115. ↑ Andrews R, Berger JS, Brown DL (2005). «Effects of antibiotic therapy on outcomes of patients with coronary artery disease: a meta-analysis of randomized controlled trials». JAMA. 293 (21): 2641–47. doi:10.1001/jama.293.21.2641. PMID 15928286.
  116. ↑ Simons M, Bonow RO, Chronos NA, Cohen DJ, Giordano FJ, Hammond HK, Laham RJ, Li W, Pike M, Sellke FW, Stegmann TJ, Udelson JE, Rosengart TK (2000 թ․ սեպտեմբեր). «Clinical trials in coronary angiogenesis: issues, problems, consensus: An expert panel summary». Circulation. 102 (11): E73–86. doi:10.1161/01.CIR.102.11.e73. PMID 10982554. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  117. ↑ Stegmann TJ (1998 թ․ դեկտեմբեր). «FGF-1: a human growth factor in the induction of neoangiogenesis». Expert Opin Investig Drugs. 7 (12): 2011–15. doi:10.1517/13543784.7.12.2011. PMID 15991943.
  118. ↑ Wagoner L.E.; Merrill W.; Jacobs J.; Conway G.; Boehmer J.; Thomas K.; Stegmann T.J. (2007). «Angiogenesis Protein Therapy With Human Fibroblast Growth Factor (FGF-1) Results of a Phase I Open Label, Dose Escalation Study in Subjects With CAD Not Eligible For PCI Or CABG». Circulation. 116: 443. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  119. ↑ Loria V, Dato I, Graziani F, Biasucci LM (2008). «Myeloperoxidase: a new biomarker of inflammation in ischemic heart disease and acute coronary syndromes». Mediators Inflamm. 2008: 135625. doi:10.1155/2008/135625. PMC 2276594. PMID 18382609.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  120. ↑ Esselstyn, C. B. (2001 թ․ հունվարի 1). «Resolving the Coronary Artery Disease Epidemic Through Plant-Based Nutrition». Preventive Cardiology. 4 (4): 171–177. doi:10.1111/j.1520-037x.2001.00538.x. ISSN 1751-7141. PMID 11832674.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պսակային զարկերակային հիվանդություն» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 316)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պսակային_զարկերակային_հիվանդություն&oldid=9804352» էջից