Վիքիպեդիա

Պանթյուրքիզմ

Պանթյուրքիզմ (Համաթյուրքականություն) (թուրքերեն՝ Türkçülük), մշակութային և դիվանագիտական հոսանք,գաղափարախոսություն, որն ի հայտ եկավ XIX դարի երկրորդ կեսում[1]՝ 1880-ական թվականներին, Ադրբեջանի թյուրքական մտավորականների շրջանում (այն ժամանակ ՝ Ռուսական կայսրության մի մաս) և Օսմանյան կայսրությունում (ժամանակակից Թուրքիա)։ Այն տարածված է թյուրքական ազգերով բնակեցված պետութույուններում և որի հիմքն է իրենց էթնիկ, մշակութային և լեզվային ընդհանրության հիման վրա ստեղծել դիվանագիտական համախմբում։ Պանթյուրքիզմը շարժում է, որի նպատակը բոլոր թյուրքական ժողովուրդների մշակութային և քաղաքական միավորումն էր[2][3][4][5][6]։ Շարժումը սկսվեց Ղրիմի թուրքերի շրջանում, որոնք սկզբում ձգտում էին միավորվել Օսմանյան կայսրության թուրքերի հետ։ Թուրանիզմը սերտորեն կապված շարժում է, բայց ավելի ընդհանուր տերմին է, քան թյուրքականությունը, քանի որ թյուրքականությունը վերաբերում է միայն թուրք ժողովրդին։ Այնուամենայնիվ, թյուրքական գաղափարախոսությամբ զբաղվող հետազոտողներն ու քաղաքական գործիչներն այս տերմիններն օգտագործել են որպես հոմանիշներ շատ աղբյուրներում և գրականության աշխատություններում[7]։ Թեև թյուրքական ժողովուրդներից շատերը կիսում են պատմական, մշակութային և լեզվական արմատներ, պանթյուրքական քաղաքական շարժման վերելքը 19-րդ և 20-րդ դարերի երևույթ է[8]։ Դա մասամբ պատասխանն էր Եվրոպայում պանսլավիզմի և պանգերմանականության զարգացմանը և ազդեց պանիրանականության վրա Ասիայում։ Զիյա Գյոկալպը սահմանեց պանթյուրքիզմը որպես մշակութային, ակադեմիական, փիլիսոփայական[9] և քաղաքական[10] հայեցակարգ, որը պաշտպանում է թյուրք ժողովուրդների միասնությունը։

Sun, crescent moon and star against a light-blue background
Թյուրքական խորհրդի դրոշը
Պանթյուրքիստների դրոշ
Անկախ պետություններ և կազմավորումներ, որտեղ թյուրքական խմբին պատկանող լեզուն ունի պաշտոնական կարգավիճակ

Հետազոտական գրականության մեջ «պանթյուրքիզմ» տերմինն օգտագործվում է թուրքալեզու ժողովուրդների քաղաքական, մշակութային և էթնիկ միասնության գաղափարները նկարագրելու համար։ Թուրանիզմը Պանթյուրքիզմին սերտորեն կապված շարժում է, բայց ավելի լայն հասկացություն է, քանի որ Թուրքիզմը վերաբերում է միայն թյուրքական ժողովուրդներին։

1924 հրատարակած իր աշխատությունում հայ քաղաքական գործիչ Ռուբեն Տեր-Մինասյանը գրում էր հետևյալը պանթյուրքիզմի մասին.

Նրանք ռուսին համարում էին իրենց մահացու թշնամի, որովհետև նա իր ծոցում ուներ 26 միլիոնից ավելի իրենց ցեղակից հպատակներ, որոնք գլխավորապես ապրում էին Տաճկաստան սահմանամերձ վայրերում, ինչպես, օրինակ, Պարսկաստանի Ատրպատականը և Անդրկովկասի Ադրբեջանն էր։ Այդ երկրամասերիի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը ցեղակից թաթարներ էին և եթե նրանց մեջտեղը չլինեին հայերը, վրացիները, քրդերը և պարսիկները, այն ժամանակ Պոլսից մինչև Չինական պատերը նրանք կունենային կրոնով իսլամ ու ցեղակից միապաղաղ ազգություն։ Երբ իրագործվի այդ միությունը, մյուս իսլամներն էլ պիտի համախմբվեն և ենթարկվեն այդ միության, և մոտիկ ապագայում, ինչպես Լենկթեմուրի ժամանակները, այդ հսկա ուժը տեր և տիրական պիտի դառնա ամբողջ Արևելքին[11]։

Անվանում խմբագրել

Հետազոտական գրականության մեջ «պանթյուրքիզմը» օգտագործվում է բոլոր թյուրքախոս ժողովրդի քաղաքական, մշակութային և էթնիկական միասնությունը նկարագրելու համար։ «Թյուրքիզմը» սկսեց գործածվել «պան» նախածանցով (հունարենից πᾶν ,պան = ամբողջ)[12]։

Փաստաբանները վերջինիս օգտագործում են որպես համեմատություն, քանի որ «թյուրքական»-ն ավելի շատ լեզվական և մշակութային տարբերակում է, քան ռասայական կամ էթնիկական նկարագրություն։ Սա  տարբերակում է այն «թուրքերենից», որն էթնիկ տերմին է, և նկարագրում է  հիմնականում Թուրքիայում բնակվող մարդկանց։ Պանթյուրքական գաղափարները և վերամիավորման շարժումները սկսեցին տարածվել Կենտրոնական Ասիայի և թյուրքական այլ երկրներում Խորհրդային Միության փլուզումից ի վեր։

Պատմություն խմբագրել

 
Պանթյուրքական հանրահավաքը Ստամբուլում, 2009թ Մարտ

1804-ին թաթար աստվածաբան Ղաբդենազիր Քուրսավին գրել է տրակտատ, որը կոչ է անում իսլամի արդիականացումը։ Քուրսավին ջադիդ էր (արաբերեն ջադիդ ՝ «նոր»)։ Ջադիդները խրախուսում էին քննադատական մտածողությունը, աջակցելով կրթությանը և սեռերի հավասարությանը և պահպանում հանդուրժողականություն այլ հավատքների, թյուրքական մշակութային միասնության և Եվրոպայի մշակութային ժառանգության բաց լինելու համար[13]։ Ջադիդական շարժումը հիմնադրվել է 1843 թվականին Կազանում։ Դրա նպատակը կիսաշրջանային աշխարհայնացումն ու կրթական բարեփոխումն էր, թուրքերի ազգային (ոչ կրոնական) ինքնության հետ մեկտեղ։ Դրանից առաջ նրանք Ռուսաստանի կայսրության մուսուլմանական հպատակներ էին, ինչը պահպանվեց մինչև վերջինիս կործանումը[14]։

1907-ից հետո թյուրքական միասնության շատ կողմնակիցներ գաղթեցին Օսմանյան կայսրություն։

Կահիրեում գտնվող Türk թերթը հրատարակվել է Օսմանյան կայսրության աքսորյալների կողմից 1876 թվականի սահմանադրության դադարեցումից և լիբերալ մտավորականների հետապնդումից հետո։ Առաջին հրատարակությունն էր, որ օգտագործեց էթնիկական նշանակումը որպես վերնագիր[15]։ Յուսուֆ Աքչուրան 1904 թ.-ին անանուն հրատարակեց «Քաղաքականության երեք տեսակ»-ը (Üç tarz-ı siyaset) ՝ պանթյուրքական ազգայնամոլության ամենավաղ դրսևորումը.[15] Աքչուրան պնդում էր, որ օսմանցիների կողմից հովանավորվող գերխորհրդարանական միությունն անիրատեսական էր։ Համաիսլամական մոդելն առավելություններ ուներ, բայց մուսուլման բնակչությունը գտնվում էր գաղութային տիրապետության տակ, որը դեմ էր միավորմանը։ Նա եզրակացրեց, որ էթնիկ թուրք ժողովուրդը կպահանջի ազգային ինքնության զարգացում; պանթյուրքական կայսրությունը կհեռանա Բալկաններից և Արևելյան Եվրոպայից դեպի Կենտրոնական Ասիա։ «Քաղաքականության երեք տեսակ» առաջին հրատարակությունը բացասական արձագանք ունեցավ, բայց այն ավելի ազդեցիկ դարձավ 1911 թվականին Ստամբուլում իր երրորդ հրապարակմամբ։ Օսմանյան կայսրությունը զիջել էր իր աֆրիկյան տարածքն իտալիային և շուտով կկորցներ Բալկանները, իսկ պանթյուրքական ազգայնականությունը դարձավ առավել իրագործելի (և հանրաճանաչ) քաղաքական ռազմավարություն։

1908-ին Օսմանյան Թուրքիայում իշխանության եկավ Միություն և առաջընթաց կուսակցությունը, և կայսրությունն ընդունեց ազգայնական գաղափարախոսություն։ Սա հակադրվում է 16-րդ դարում իր հիմնականում իսլամական գաղափարախոսությանը, է , երբ սուլթանն իր մուսուլմանական հողերի խալիֆն էր։ Պանթյուրքիզմին հարող առաջնորդները փախան Ռուսաստանից Ստամբուլ, որտեղ առաջացավ ուժեղ պանթյուրքական շարժում. թուրքական պանթյուրքական շարժումը վերածվեց խալիֆայության ազգայնական, էթնիկ ուղղվածությամբ պետության փոխարինման։ Օսմանյան կայսրության անկումից հետո իր բազմամշակութային և բազմազգ բնակչությամբ, երիտթուրքերի ազգայնամոլության ազդեցության տակ, ոմանք փորձեցին կայսրությունը փոխարինել թուրքական հանրապետության։ Այնպիսի առաջնորդներ, ինչպիսիք են Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը, խոստովանեցին, որ նման նպատակն անհնար է ՝ պանթյուրքական իդեալիզմը փոխարինելով ազգայնականությամբ, որը միտված էր անատոլիական կորիզը պահպանելուն։

Türk Yurdu Dergisi-ը (Թուրքական հայրենիքի ամսագիր) հիմնադրվել է 1911 թվականին Աքչուրայի կողմից։ Սա ժամանակի ամենակարևոր թյուրքական հրատարակությունն էր, «որում Ռուսաստանում թուրքերի այլ աքսորյալների հետ միասին [Աքչուրան] փորձեց գիտակցություն ներշնչել աշխարհի բոլոր թյուրքական ժողովուրդների մշակութային միասնության մասին»[15]։

Պանթյուրքիզմի զգալի վաղ դրսևորողն էր Էնվեր փաշան (1881–1922), Օսմանյան պատերազմի նախարար և Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ գլխավոր հրամանատարի պաշտոնակատար։ Նա հետագայում դարձավ «Բասմաչի» շարժման (1916–1934) առաջնորդ ՝ ընդդեմ Ռուսաստանի և Խորհրդային իշխանությունը Կենտրոնական Ասիայում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստները կազմակերպեցին Թուրքեստանի լեգեոն, որը բաղկացած էր հիմնականում զինվորներից, որոնք պատերազմից հետո հույս ունեին զարգացնել Կենտրոնական Ասիայի անկախ պետություն։ Գերմանական ինտրիգը պտուղ չտվեց[7]

Պանթյուրքիզմի նկատմամբ հետաքրքրությունը նվազեց, 1923 թվականին Թուրքիայի հանրապետության հիմնադրմամբ `Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի ղեկավարությամբ, իսկ Աթաթուրքը, ընդհանուր առմամբ, Զիա Գյուքալպին գերադասեց Էնվեր փաշայից[16][17]։ Պանթյուրքիստական շարժումները որոշակի թափ ստացան 1940-ական թվականներին ՝ շնորհիվ նացիստական Գերմանիայի աջակցության, որը պատերազմի ընթացքում փորձում էր լծել պանթյուրքիզմը ՝ ռուսական ազդեցությունը խարխլելու և Կենտրոնական Ասիայի ռեսուրսներին հասնելու համար[18]։ Այս ժամանակահատվածում որոշ շրջանակներում նացիստական քարոզչությունն ազդել էր Պանթյուրքական և հակասովետական գաղափարախոսության զարգացման վրա[19][20]:Որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ Նիհալ Ացըզը պաշտպանել է նացիստական ուսմունքը և ընդունել Հիտլերի ոճի սանրվածք և բեղեր[21]։ Ալփարսլան Թյուրքեշը ՝ առաջատար պանթյուրքիստ, պատերազմի ժամանակ զբաղեցրեց պրոհիտլերական դիրք[22] և զարգացրեց սերտ կապեր Գերմանիայում նացիստական առաջնորդների հետ[23]։ Եվրոպայում մի քանի պանթյուրքական խմբավորումներ, ըստ երևույթին, կապեր էին ունեցել նացիստական Գերմանիայի (կամ նրա կողմնակիցների) հետ պատերազմի սկզբում, եթե ոչ ավելի շուտ[18]։ Ռումինիայում գտնվող թուրք-թաթարները համագործակցում էին ռումինական ֆաշիստական կազմակերպության երկաթե պահակախմբի հետ[18]։ Թեև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Թուրքիայի կառավարության արխիվները չեն հրապարակվել, սակայն կապի մակարդակը կարելի է պարզել գերմանական արխիվներից[18]։ 1941-ի հունվարի 18-ին Անկարայում ստորագրվեց տասնամյա թուրք-գերմանական բարեկամության պայմանագիր[18]։ 1941-ի երկրորդ կեսին և 1942-ի առաջին ամիսներին պաշտոնական և կիսապաշտոնական հանդիպումներ են տեղի ունեցել Գերմանիայի դեսպան Ֆրանց ֆոն Պապենի և գերմանացի այլ պաշտոնյաների և թուրք պաշտոնյաների, այդ թվում ՝ գեներալ Հ. Էրկիլտի (թաթարական ծագմամբ և պանթյուրքական լրագրերի աջակից)[18] ,գեներալ Ալի Ֆուադ Էրդեմի և Էնվեր փաշայի եղբայր `Նուրի փաշայի միջև[18]։

Այս ընթացքում կառավարությունը պանթյուրքիստներին չի աջակցել  և 1944 թ. Մայիսի 19-ին Իսմեթ Աննինին ելույթ է ունեցել ՝ դատապարտելով պանթյուրքիզմը, համարելով «վերջին ժամանակների վտանգավոր և հիվանդագին դրսևորում»,շարունակելով , որ Թուրքիայի հանրապետությունը «թշնամական ջանքերի է բախվում» հանրապետության գոյությունը պահելու համար  «և այս գաղափարների կողմնակիցները « կբերեն միայն դժվարություն և աղետ »։ Նիհալ Ացիզը և պանթյուրքիստական մյուս նշանավոր առաջնորդները դատապարտվել և բանտարկվել են կառավարության դեմ դավադրություն կատարելու համար։ Զեքի Վելիդի Տողանը դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկության և 4 տարվա ներքին աքսորի, Ռեհա Օյուզ Թյուրքանը ստացել է 2 տարի, իսկ Նիհալ Ացիզը ստացել է չորս տարվա ազատազրկում և 3 տարի աքսորյալ պատիժ։ Մյուսները դատապարտված էին մի քանի ամսից մինչև մեկ տարվա ավելի մեղմ պատիժների[24]։ Բայց ամբաստանյալները բողոքարկել են դատապարտումները, և 1945-ի հոկտեմբերին վճռաբեկ զինվորական դատարանը վերացրել է բոլոր դատապարտյալների պատժամիջոցները[25]։

Մինչ Էրկիլը քննարկում էր ռազմական պայմանագրերը, Նուրի փաշան գերմանացիներին պատմեց անկախ պետություններ ստեղծելու իր ծրագրի մասին, որոնք կլինեն Թուրքիայի դաշնակիցներ (ոչ թե արբանյակներ) ։ Այս պետությունները կազմավորվելու են Ղրիմի, Ադրբեջանի, Կենտրոնական Ասիայի, Իրանի հյուսիս-արևմուտքում և Իրաքի հյուսիս-արևելքում գտնվող թյուրքալեզու բնակչությունից։ Նուրի փաշան առաջարկել է օժանդակել քարոզչական գործողություններին այս նպատակով։ Այնուամենայնիվ, Թուրքիան վախենում էր նաև ԽՍՀՄ-ում գտնվող թյուրքական փոքրամասնությունների համար և ֆոն Պապենին ասաց, որ չի կարող միանալ Գերմանիային, քանի դեռ ԽՍՀՄ-ը չի փլուզվել։ Հնարավոր է, որ Թուրքիայի կառավարությունը վրդովված էր խորհրդային ուժի պատճառով, որը երկիրը զերծ էր պահում պատերազմից։ Ավելի քիչ պաշտոնական մակարդակի վրա Խորհրդային Միությունից թյուրքգաղթականները վճռորոշ դեր խաղացին Թուրքիայի և Գերմանիայի միջև բանակցությունների և շփումների մեջ. նրանց թվում էին այնպիսի պանթյուրքական նշանավոր ակտիվիստներ, ինչպիսիք են Զեքի Վելիդի Թողանը, Մամմեդ Ամին Ռասուլզադեն, Միրզա Բալան, Ահմեթ Կաֆերօղլուն, Սայիդ Շամիլը և Այազ Իշաքին։ Թուրք-թաթարական և կովկասյան շրջաններում գտնվող թյուրքախոսների մի քանի թաթարական զորամասեր, որոնք ռազմագերիներ էին, միացել էին ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմին, ընդհանուր առմամբ պայքարում էին որպես պարտիզաններ `անկախության և պան-թուրքական միության հույսով։ Այն ստորաբաժանումները, որոնք ամրապնդվել էին, կազմում էին մի քանի հարյուր հազար։ Կառավարության մակարդակով զգուշավոր մոտեցում ցուցաբերվեց, բայց պանթյուրքիստական խմբերը վրդովվեցին թուրքական անգործությունից և նրանց կարծիքով դա պանթյուրքիզմի նպատակներին հասնելու ոսկե հնարավորության վատնում էր[18]։

Պանթյուրքիզմի գաղափարների որոշակի վերածնունդ տեղի ունեցավ 1938 թվականին Աթաթուրքի մահից հետո։ Թուրքիայի ՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուց հետո, այս գաղափարները վերականգնեցին արդիականությունը որպես ԽՍՀՄ-ի դեմ գաղափարական պայքարի միջոց ՝ նպատակ ունենալով անջատել Կենտրոնական Ասիայի և Ադրբեջանի հանրապետությունները դրանից[26]։

1991-ին ԽՍՀՄ փլուզումը պայմաններ ստեղծեց պանթյուրքական շարժման վերականգնման համար։ Թուրքիան այլևս միակ թյուրքական պետությունը չէր, հայտնվեցին Ուզբեկստանի, Ադրբեջանի, Թուրքմենստանի, Ղրղզստանի և Ղազախստանի անկախ պետությունները։ Նույն թվականին Կազանում ստեղծվեց Թյուրքական ժողովուրդների ասամբլեան (ԱԹՆ,առաջին պանթյուրքական կազմակերպություն) - իրադարձություն, որը կարևոր հանգրվան դարձավ պանթյուրքիզմի պատմության մեջ, որովհետև դա նշում է շարժման կազմակերպված փուլի սկիզբը։ Այն պարբերաբար հանդիպումներ է կազմակերպում թյուրքական պետությունների մայրաքաղաքներում, և նրա անդամների կազմը ներկայացնում է թյուրքական էթնիկ խմբերի և ենթախմբերի (էթնիկ խմբերի) մեծամասնությունը Երկիր մոլորակի ընդհանուր թյուրքական գերեթնիկական խմբում[27]։

Ներկայումս պանթյուրքիզմի գաղափարներն առավել ազդեցիկ են Թուրքիայում և Ադրբեջանում[28]:

  Բոլոր թուրքերի նպատակը միավորվելն է թյուրքական սահմանների ներքո։ Պատմությունն այսօր մեզ տալիս է վերջին հնարավորությունը։ Որպեսզի իսլամական աշխարհը չդատապարտվի հավերժ մասնատման, անհրաժեշտ է, որ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ արշավը թույլ չտալ,որ տապալվի։ Իրականում առաջ ենք տանում այն կետը, որը վերաբերում է ադրբեջանական շրջանակներին, որ քարոզարշավը պետք է ընթանա ավելի վճռական և խստորեն.[29]  

Պանթյուրքական շարժումները և կազմակերպությունները կենտրոնանում են ինքնիշխան թյուրքական պետությունների տնտեսական ինտեգրման վրա և հույս ունեն ստեղծել Եվրամիության նման տնտեսական և քաղաքական միություն։

Թուրքիայի դերը խմբագրել

Պանթյուրքիզմը դարձավ երիտթուրքերի ազգային քաղաքականության գաղափարական հիմքերից մեկը։ Այս հայեցակարգը ծնվել է երիտասարդ ընդհանուր թյուրքական էթնոցենտրիզմի (թյուրքիզմի) գաղափարների հիման վրա, որոնց ամենավառ դրսևորումը Գյոկալպի փիլիսոփայությունն էր (1876-1924)։ Ի հակադրություն պանիսլամիզմի հետևորդների ՝ նա հիմնավորեց եվրոպական աշխարհիկ քաղաքակրթության նվաճումների հիման վրա աշխարհիկ և հոգևոր իշխանություն առանձնացնելու անհրաժեշտությունը և թյուրքական ազգի զարգացումը։ Այս ճանապարհին հաջողության հասնելու պայմաններից մեկը նա համարեց թյուրքալեզու ժողովուրդների միավորումը մեկ պետության մեջ։ Նման գաղափարները լայն ժողովրդականություն են ստացել երիտթուրքերի շրջանում։ Նրանց առավել ազգայնական ներկայացուցիչները Գյուլկալի գաղափարները վերածեցին պանթյուրքական ուսմունքի, որը պահանջում էր թյուրքալեզու բոլոր ժողովուրդների միավորումն ընդհանուր թյուրքական ժողովրդավարության տիրապետության ներքո և կոչ էին անում ապագայում ոչ բռնի վերածնունդ կամ ազգային փոքրամասնությունների բնականոն ձուլում։

Սակայն Թուրքիայի ջանքերը չեն բավարարել թյուրքական պետությունների կամ երկրի պանթյուրքիստական աջակիցների սպասումները։ Ղրիմի թաթարներին խոստացված համեստ բնակարանային նախագծերը տարիներ շարունակ չեն ավարտվել։

Որոշ լեզվական համայնքներ անցել են լատինական այբուբենի, բայց պաշտոնական թուրքմենական, ուզբեկական և ադրբեջանական լատինական այբուբեններն այնքան էլ համատեղելի չեն թուրքական այբուբենի հետ, ինչպես Թուրքիան հույս ուներ այն բանից հետո, երբ Պանթյուրքական այբուբենը 35 տառերով համաձայնեցված էր դեռ 1990-ականների սկզբին, մինչև Խորհրդային Միության կազմալուծումը։ Ղազախական այբուբենն արդեն պարունակում է լատիներեն, իսկ Ղազախստանը նախատեսում է ամբողջովին վերածել լատինական այբուբենի մինչև 2025 թվականը։ Ղրղզստանը լրջորեն չի մտածել լատիներեն գրերի ընդունման մասին, բայց գաղափարը դուր է եկել որոշ քաղաքական գործիչների երկրի անկախության սկզբնական տարիներին.  գոյություն ունեն հռոմեական ղրղզական այբուբեններ։

Քննադատություն խմբագրել

Պանթյուրքիզմը հաճախ ընկալվում է որպես թուրքական կայսերական ամբիցիաների նոր ձև։ Ոմանք համարում են երիտթուրքական առաջնորդներին որպես ռասիստ և շովինիստական, ովքեր տեսնում էին պանթյուրքական գաղափարախոսությունը որպես Օսմանյան կայսրության հեղինակության վերադարձ[30][31]։

Կապը ցեղասպանության հետ խմբագրել

Ոմանք կարծում են, որ պանթյուրքիզմն առաջնորդում էր էթնիկ զտումները, ինչպիսիք են հայկական, հունական և ասորական ցեղասպանությունները։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Հայոց ցեղասպանության գործակալները պաշտպանում էին պանթյուրքիզմը[32],[փա՞ստ] և Էնվեր փաշան էր առանցքային դերակատարն Օսմանյան կայսրությունից ոչ մուսուլման փոքրամասնություններին հեռացնելու  `նոր պանթյուրքական պետություն կառուցելու գործում[33][34][փա՞ստ]:

Թյուրքական ազգայնականություն խմբագրել

Որոշ թյուրքական ազգայնականներ կարծում են, որ էտրուսկները թուրքական ծագում ունեին[35][36]։ Քայրաթ Զաքիրյանովը ճապոնական և ղազախական գենոֆոնդը նույնական է համարում[37]:Թյուրքական ազգայնական գրողները ենթադրում են, որ եվրակենտրոն քրիստոնեական վարչակարգերը կեղծել և բաժանել են թյուրքական պատմությունը, իսկ թյուրքական ժողովուրդները, արդարադատորեն, պետք է վերադառնան թյուրքական տարածքներ[38]։ Արևի լեզուների կեղծ  տեսությունը, ըստ որի բոլոր մարդկային լեզուները պրոտաթուրքական լեզվի սերունդ են, մշակվել է 1930-ական թվականներին Թուրքիայի նախագահ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կողմից։ 2012 թվականին ղրղզական կայքը մեղադրում էր ղազախներին և ուզբեկներին ղրղզական պատմությունը յուրացնելու մեջ[39]։

Հայոց պատմություն խմբագրել

Քլիվե Ֆոսը, Մասաչուսեթս նահանգի Բոստոն քաղաքի համալսարանի հնագույն պատմության պրոֆեսորը, հնագիտական մեծ աշխատանք է կատարել Թուրքիայում, և հնագույն հայկական մետաղադրամների մասնագետ է։ Ֆոսն իր «Թուրքիայի հայացքները հայոց պատմությանը. Անհայտացող ազգ» հոդվածում գրում է, որ Թուրքիայի կառավարությունը «համակարգված կերպով փոխում է գյուղերի անունները ՝ նրանց ավելի թուրք դարձնելու համար։ Ցանկացած անուն, որը չունի թուրքերեն իմաստ, կամ էլ կարծես թե թուրքերեն չէ, անկախ դրա ծագումից, փոխարինվում է Անկարայի բյուրոյի կողմից նշանակված բանական անունով ՝ առանց հարգելու տեղական պայմանները կամ ավանդույթները »[40]։ Ըստ Ֆոսի, Թուրքիայի կառավարությունը «ներկայացրեց [[[Հայաստան]]ը] երկիմաստորեն, առանց [իր] շինարար կառուցողների հստակ նույնականացման, կամ որպես թուրքական ճարտարապետության գերակայության ազդեցության օրինակներ։ Այս ամենի մեջ ակնհայտ է հստակ գիծ. Հայկական ներկայությունը հնարավորինս արագ պետք է մոռացության մատնել »[40]։ Ֆոսը քննադատաբար նշում է, որ 1982 թ-ին ՝ «Պատմության լույսի ներքո գտնվող հայկական թղթապանակ»-ում, Ջեմալ Անադոլը գրում է, որ իրանցի սկյութներն ու պարթևները թուրքեր են։ Ըստ «հանճարեղ» Անադոլի հայերը ողջունեցին թուրքերին տարածաշրջան. նրանց լեզուն առանց արմատների է, և այբուբենը   հին թյուրքական այբուբենից 11 նիշ փոխառած խառնուրդ է։ Ֆոսն այս տեսակետն անվանում է պատմական ռևիզիոնիզմ. «Պատմությունը դիտարկվել է որպես օգտակար ծառայություն մատուցող մի բան,որն ապացուցում կամ սատարում է տեսակետ, և այդ պատճառով այն դիտարկվում է որպես այնպիսի ճկուն բան, որը կարող է շահագործվել[40]։ Նա եզրափակում է. «Այն գաղափարը, որը կարծես թե լավ հաստատված է Թուրքիայում, որ հայերը թափառող ցեղախումբ էին, որոնք երբևէ չունեին իրենց սեփական պետությունը, իհարկե, ամբողջովին անհիմն է:Հաճախակի արտահայտվող տեսակետի  տրամաբանական հետևանքն այն է, որ հայերը Թուրքիայում տեղ չունեն, և երբեք էլ չեն ունեցել։ Արդյունքը նույնը կլիներ, եթե նախ տեսակետ արտահայտվեր, և հետո գրվեր պատվիրված  պատմությունը ։ Ինչ որ իմաստով, նման բան կարծես թե տեղի է ունեցել, քանի որ թուրքերի մեծամասնությունը, որոնք մեծացել են հանրապետության օրոք, կրթված էին հավատալու պատմության բոլոր մասերում թուրքերի գերակա առաջնահերթությանը և անտեսել ամբողջ հայերին . հայերը հստակորեն միտված էին մոռացության »[40]։

Արևմտյան Ադրբեջանը տերմին է, որն օգտագործվում է Ադրբեջանում ՝ Հայաստանը վերագրելու համար։ Համաձայն ամբողջական Ադրբեջանի տեսության ՝ ժամանակակից Հայաստանը և Լեռնային Ղարաբաղը ժամանակին բնակեցված էին ադրբեջանցիների կողմից[41]։ Այդ պնդումները հիմնված են այն համոզմունքի վրա, որ ներկայիս Հայաստանը ղեկավարում էին թյուրքական ցեղերը և պետությունները ՝ սկսած ուշ միջնադարից մինչև Թուրքմենչայի պայմանագիր, որը ստորագրվել է ռուս-պարսկական պատերազմից հետո, 1826-1828 թվականներին։ Հայեցակարգը պատժամիջոցների է ենթարկվել Ադրբեջանի կառավարության և երկրի ներկայիս նախագահ Իլհամ Ալիևի կողմից, ով ասել է, որ Հայաստանը հին թյուրքական, ադրբեջանական հողի մաս է։ Թուրք և ադրբեջանցի պատմաբաններն ասում են, որ Կովկասում և Անատոլիայում հայերը քոչվոր են, ոչ բնիկ[42][43][44][45][46]։

Պանթյուրքիզմը, Ռուսաստանը և ԽՍՀՄ-ը խմբագրել

Չնայած այն հանգամանքին, որ թյուրքական փոխգործակցության մշակութային կողմերն առանձնապես սպառնալիք չեն ներկայացնում, պանթյուրքիզմի քաղաքական ծրագիրը մտահոգություններ է առաջացնում այն երկրների մայրաքաղաքներում, որոնք սահմանակից են թյուրքական պետություններին, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ կան թյուրքական փոքրամասնություններ։ Պանթյուրքիզմի բնորոշումը Ռուսաստանում, Բուլղարիայում, Հայաստանում, Հունաստանում, Չինաստանում և մի շարք այլ երկրներում լրացվում է այնպիսի ածականներով, ինչպիսիք են ՝ «ռեակցիոն», «ընդարձակ», «իռեդենտիստական» (բոլոր թյուրքական հողերի վերամիավորումը պահանջող) և այլն։ Վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում արևմուտքում գերիշխող է պանթյուրքիզմի բացասական ընկալումը։ Քննադատները կարծում են, որ հայեցակարգը թերի է թյուրքական ժողովուրդների խոսակցությունների հստակ բարբառների պատճառով, ինչը երբեմն հանգեցնում էր թյուրիմացության։ Մտահոգություններ կան նաև կրոնական տարբերությունների վերաբերյալ։ Թեև թուրքերի մեծ մասը սուննիներ են, բայց կան նաև դոմինանտ շիական ժողովուրդներ (ինչպես ադրբեջանցիները) և դոմինանտ քրիստոնյա ժողովուրդներ (ինչպես չուվաշները կամ յակուտները)։ Ըստ որոշ, հիմնականում քննադատող իրանագետների, պանթյուրքիստները  ընդհանուր առմամբ համաշխարհային պատմության և մասնավորապես թյուրքական պատմության վերաբերյալ պատմական ռևիզիայի առաջնագծում են[47]։

Ռուսաստանում,դեռևս Ռուսական կայսրության օրվանից, համարվում էր, որ պանթյուրքիզմի գաղափարախոսությունը սպառնալիք է ներկայացնում և զարգացնում ազգայնականությունը[48]:Ցարական Ռուսաստանում պանթյուրքիզմը համարվում էր քաղաքական և ագրեսիվ գաղափար[49]։ Ռուսաստանում թյուրքական ժողովուրդներին սպառնում էր թուրքական էքսպանսիան, իսկ Ի.Գասպրինսկին և նրա հետևորդները մեղադրվում էին թուրք լրտեսներ լինելու մեջ։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո բոլշևիկների վերաբերմունքը թուրքիզմին չի տարբերվում Ռուսաստանի կայսրության վերաբերմունքից։ 1921 թվականին Բոլշևիկյան Կոմունիստական կուսակցության 10-րդ համագումարում կուսակցությունը «դատապարտեց պանթյուրքիզմը ՝ որպես բուրժուա-ժողովրդավարական ազգայնականության թև»։ Սովետական պրոպագանդայում պանթյուրքիզմի վախի առաջացումն այն դարձնեց ԽՍՀՄ քաղաքական պիտակ։ 1930-ական թվականներին կրթված թաթարների և այլ  թուրք ժողովուրդների մահացու բռնաճնշման մեջ գործածված ամենատարածված մեղադրանքը պանթյուրքիզմն էր[50]։

Այսպիսով,1935-1940 թվականներին Ուշակովի բացատրական բառարանում գրված է[51].

  ՊԱՆԹՈՒՐՔԻԶՄ (քաղաքական.): Բուրժուա-ազգայնական միտում, որի նպատակն էր բոլոր թյուրքական ժողովուրդներին միավորել մեկ բուրժուա-հողատեր պետության մեջ Թուրքիայի հեգեմոնիայի ներքո. Պանթուրքիզմը օգտագործվում է իմպերիալիստական պետությունների կողմից ագրեսիվ քաղաքականության նպատակներով, որոնց գործիքները բուրժուական վերականգնողներն են, ժողովրդի թշնամիները Խորհրդային հանրապետություններում։  

Դ. Ե. Երեմեևը Խորհրդային պատմության հանրագիտարանում[52].

  ՊԱՆԹՅՈՒՐՔԻԶՄ- ագրեսիվ ռասիստական դոկտրին է, ըստ որի, բոլոր թյուրքալեզու ժողովուրդները, ենթադրաբար, մեկ ազգ են և պետք է Թուրքիայի տիրապետության տակ միավորվեն Թուրանի պետության մեջ ՝ ձգվելով Բալկաններից մինչև Սիբիր (այդ իսկ պատճառով պանթուրքիզմ անունը երբեմն կիրառվում է որպես Պանթուրանիզմ )։  

Դ.Ե.Երեմեևը- ը Սովետական մեծ հանրագիտարանում գրել է[53].

  ... Ռուսաստանում 1917-ի հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասի և Կենտրոնական Ասիայի բազմաթիվ հակահեղափոխականներ հակադրվեցին սովետական իշխանությանը պանթուրքիզմի դրոշի ներքո, բայց ժողովրդի լայն շերտերից աջակցություն չստացան..  

Այս դոգման տարածված էր խորհրդային պատմագրության մեջ, պանթյուրքիզմի գաղափարը հռչակվեց հակասովետական և հակաժողովրդական և բացատրվեց որպես «ֆաշիզմի թուրքական տարբերակ»[53]։ ԽՍՀՄ-ում պանթյուրքիզմը բնորոշվում էր որպես ազգային-շովինիստական բուրժուական գաղափարախոսություն, ըստ որի  բոլոր թյուրքալեզու ժողովուրդները, և նախևառաջ մուսուլման թուրքերը, ենթադրաբար, մեկ ազգ են և պետք է Թուրքիայի կառավարման ներքո միավորվեն մեկ պետության մեջ[53]։

Խորհրդային Միության ժամանակ ՆԱՏՕ-ի դաշինքի երկրներն օգտագործում էին պանթյուրքիզմը ՝ որպես գաղափարախոսություն, որն ունակ էր մրցակցել կոմունիստականի հետ Կենտրոնական Ասիայի և Ադրբեջանի հանրապետությունների տարածքում։ Մինչ այժմ Ռուսաստանը բացասական վերաբերմունք է ցուցաբերում պանթյուրքական գաղափարներին Թուրքիայի կառավարության աջակցության հարցին։ Մոսկվան կարծում է, որ «պանթյուրքիզմը» սպառնում է Ռուսաստանի առևտրային և ռազմավարական շահերին նախկին Խորհրդային հանրապետություններում և սպառնում է ինքնին Ռուսաստանի ամբողջականությանը։

Միևնույն ժամանակ, խորհրդային տարիներին, հայտնի պետական գործիչների և գիտնականների դատապարտումները հաճախ ներկայացնում էին որպես պանթյուրքիզմի մեղադրանք, ինչը նրանց ձերբակալության համար պատրվակ էր ծառայում[54]։ ԽՄԿԿ Կենտկոմի փաստաթղթերում նշվում է պանթյուրքիզմի կեղծ մեղադրանքներով բռնադատված 361 մարդու տվյալ[54]։ XX դարի 30-ական և 40-ական թվականներին ճնշված են եղել շատ ականավոր գիտնականներ, ովքեր եղել են ԽՍՀՄ-ում թյուրքական մշակույթն ուսումնասիրողներ[55][56][57]։ Այսպիսով, լրտեսության կեղծ մեղադրանքներով գնդակահարվել են պրոֆեսոր Չոբան-զադեն (1937)[58][59], պրոֆեսոր Պոլիվանովը (1938)[60][61], ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս Սամոիլովիչը (1938)[62][63] և շատ ուրիշներ[64]։

Դա ցուցիչ է, բայց վերջին տասնամյակներում հրատարակված  ռուսական հանրագիտարաններում պանթյուրքիզմը հիշատակվում է անցողիկ, ինչը խոսում է ռուսական հասարակական մտքի լիակատար խառնաշփոթի և կապիտուլյացիայի մասին ՝ այս երևույթի օբյեկտիվ ուսումնասիրության գործում»։ Սա ցույց է տալիս այս հարցի անկարևորությունը[65]։

Պանթյուրքիզմի իրականացման հնարավորությունը խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Զանգեզուրի միջանցք

1924 հրատարակած իր աշխատությունում հայ քաղաքական գործիչ Ռուբեն Տեր-Մինասյանը վերլուծելով պանթյուրքիզմի իրականացման հավանականությունը գալիս է այն եզրակացության, որ այն «բանաստեղծական երևակայություն» է, եթե չկան հետևյալ պայմանները[11].

  • Կորիզ հանդիսացող ուժեղ պետություն. «այդպիսի մի հսկա ծրագրիի գործադրության ու հաջողության համար անհրաժեշտ է նախապես ունենալ մի կորիզ, որ իր հզոր բարոյական, տնտեսական, ֆիզիկական և մշակութային կարողություններով ի վիճակի լիներ օղակ հանդիսանալ և կապել իրարից հեռու և ծագումով տարբեր ժողովուրդներին»,
  • Հաղորդակցության կանոնավոր միջոցներ (տես՝ Զանգեզուրի միջանցք). «այս բոլորից զատ, այդ տարբեր ժողովուրդներն ու երկրները իրար կապելու համար կենսական անհրաժեշտություն է ունենալ հաղորդակցության կանոնավոր միջոցներ»,
  • Գլխավորը՝ քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական պայմանների ներդաշնակություն. «և, որ գլխավորն է, քաղաքական, տնտեսական և այլ պայմանների նույնությունը ու ներդաշնակցությունը»[11]։

Պանթյուրքական սիմվոլիզմ խմբագրել

 
Թյուրքական խորհրդի դրոշը

2012-ի օգոստոսի 22-ին թյուրքալեզու 4 խոշորագույն պետությունները, միավորվելով Թյուրքական խորհրդի ներքո, ընդունեցին ընդհանուր դրոշ։ Դրոշի համար վերցվեցին բոլոր 4 անդամ պետությունների խորհրդանիշները ՝ արևը Ղրղզստանի դրոշից[66], աստղն ադրբեջանի, կիսալուսինը Թուրքիայի, գույնը Ղազախստանի։ Դա ազգայինից հետո երկրորդ պարտադիր դրոշն է։ Այս բոլոր տարրերը սովորաբար հանդիպում են թյուրքալեզու այլ երկրների կամ շրջանների դրոշների վրա։

«Միասին մենք կարող ենք մեծ հաջողությունների հասնել։ Նոր դրոշը նման կլինի Եվրամիության դրոշին, որն ազգային դրոշի հետ մեկտեղ  պարտադիր կլինի բոլոր թյուրքալեզու երկրներում», - ասել է Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեդ Դավութօղլուն Բիշքեկում կայացած մամուլի ասուլիսում[67]։

Պանթյուրքիզմի քաղաքականությունը խմբագրել

2006-ի աշնանն անթալիայում տեղի ունեցավ թյուրքալեզու պետությունների 8-րդ գագաթնաժողովը և 10-րդ միջազգային թյուրքական համաժողովը(կուրուլթայ), որին մասնակցում էին մոտ 600 պատվիրակներ `տարբեր երկրների հասարակական և պետական գործիչներ։

Համատեղ հռչակագրում ներառված են այնպիսի բանաձևեր, ինչպիսիք են ՝ «թյուրքական պետությունների միասնական քաղաքականության մշակման կոչ Աֆղանստանում, Իրաքում, Պաղեստինում և Լիբանանում տիրող իրավիճակի (ինչը գնահատվում է որպես բացասական զարգացում), ինչպես նաև Կիպրոսի և Ղարաբաղի հիմնախնդիրների լուծման վերաբերյալ ։

Բացի այդ, գագաթնաժողովին մասնակցող երկրները խոստացան փոխադարձաբար սատարել միմյանց արտաքին քաղաքականության այնպիսի նպատակների իրականացման հարցում, ինչպիսիք են 2009-ին ԵԱՀԿ-ում Ղազախստանի նախագահությունը, ԵՄ-ին Թուրքիայի անդամակցությունը,  ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի ոչ մշտական անդամների ընտրությանը Թուրքիայի ,Ղազախստանի և Ղրղզստանի մասնակցությունը»։ Գագաթնաժողովի ընթացքում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևն ասել է, որ «մեկ թյուրքական պետության խնդիրը պետք է խնդիր դառնա նաև մեկ այլ թյուրքական պետության համար»։

Թուրքական պետությունների Համագործակցության ստեղծման գաղափարը, որի համար Թուրքիան երկար տարիներ ջանքեր է գործադրում, սկսում է կյանքի կոչվել։ Ղազախստանի նախկին նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևի նախաձեռնությամբ հայտարարվել է Համագործակցության մեկ մարմնի՝ ավագանու ստեղծման մասին[26]

Պանթյուրքիզմը հանդիպում է թյուրքական աշխարհը շրջապատող երկրների դիմադրությանը։ Ռուսաստանը, Չինաստանը, Իրանը, Բուլղարիան, Հունաստանը, Աֆղանստանը, Կիպրոսը և Մոլդովան ունեն զգալի թյուրքական փոքրամասնություններ։ Այս պետությունների որոշ շրջանակներ թյուրքական համայնքների ինտեգրման համար շարժումը դիտում են որպես իրենց տարածքային ամբողջականության սպառնալիք։ Բայց, միևնույն ժամանակ նշվում է, որ թյուրքական փոխգործակցության մշակութային կողմը սպառնալիք չի ներկայացնում[27]։

Կեղծ գիտական տեսություններ խմբագրել

Քուրդ ժողովուրդ կամ ազգ չկա։ Դրանք պարզապես թուրքական մշակույթի և սովորույթների կրողներ են։ Նոր Քրդստանի պատկերացրած շրջանը այն տարածաշրջանն է, որը կարգավորվել է պրոտտուրքերի կողմից։ Շումերներն ու սկյութները անմիջապես միտդ են գալիս[68]։

Պանթյուրքիզմը բնութագրվել է կեղծ գիտական տեսություններով, որոնք հայտնի են որպես կեղծ-թյուրքագիտություն[69][70]։ Չնայած նրան, որ զրկվել են լուրջ կրթաթոշակից, այդպիսի տեսություններ առաջ բերող գիտնականները, որոնք հաճախ հայտնի են որպես կեղծ-թուրքագետներ[69], վերջին ժամանակներս հայտնվել են թյուրքական յուրաքանչյուր ազգության մեջ[71][72]։ Նրանց մեջ առաջատար միտքն է Մուրադ Աջին, որը պնդում է, որ երկու հարյուր հազար տարի առաջ «թյուրքական արյուն կրող  առաջադեմ ժողովուրդը» ապրում էր Ալթայի լեռներում։ Ենթադրվում է, որ այս բարձրահասակ և շեկ թուրքերը 35000 տարի առաջ հիմնել են աշխարհի առաջին նահանգը ՝ Իդել-Ուրալը,  և գաղթել են մինչև Ամերիկա[70][71][71][72][73]։ Կեղծ պանթյուրքագետները, ինչպիսին է Իսմայիլ Միզիևը, վաղ բրոնզե դարաշրջանի Կուրգանի մշակույթները, մինչև վերջին ժամանակները, նույնպես վերագրում են թյուրքական ժողովուրդներին[74]։ Ոչ-թյուրքական ժողովուրդները, ինչպիսիք են հոները, սկյութները, սակերը, կիմերները, մարերը, պարթևները, ավարները, աղվանները և տարբեր էթնիկ փոքրամասնություններ Թուրքական երկրներում, ինչպիսիք են քրդերը,դասվում են որպես թյուրքական, թուրքական, պրոտո-թուրքական կամ թուրանական[72][73][74][75][76]։ Աջին թուրքեր է համարում նաև ալաններին, գոթերին, բուրգունդցիներին, սաքսերին, ալեմաններին, անգլերին, լանգոբարդներին և շատ ռուսաստանցիներին և չինացիներին ու չինաստանցիներին[71]։ Պատմության մեջ միայն մի քանի նշանավոր ժողովուրդներ, ինչպիսիք են հրեաները, կորեացիները, հայերը, հույները, պարսիկները և աջիի կողմից համարվում են ոչ թուրքեր[71]։ Թաթարական ԻՍՍՀ Սովետի Գերագույն խորհրդի նախկին նախագահ բանասեր Միրֆաթիհ Զաքիևը հրատարակել է հարյուրավոր «գիտական» աշխատանքներ այս թեմայի վերաբերյալ, որտեղ  շումերներին, հույներին, իսլանդացիներին, էտրուսներին և մինոացիներին վերագրում է  թուրքական ծագում։ Զաքիևը պնդում է, որ «պրոտո-թուրքերենը հնդեվրոպական լեզուների սկզբնակետն է»[71]։ Ոչ միայն ժողովուրդներն ու մշակույթները, այլև նշանավոր անձինք, ինչպիսիք են Սուրբ Գեվորգը, Պետրոս Մեծը, Միխայիլ Կուտուզովը և Ֆեոդոր Դոստոևսկին, հռչակվել են «թյուրքական ծագում ունեցող»[71]։ Որպես այդպիսին ենթադրվում է, որ թյուրքական ժողովուրդները ժամանակին եղել են Եվրասիայի մեծ մասի ժողովուրդների «բարեգործական նվաճողները», որոնք այդպիսով նրանց պարտական են «հսկայական մշակութային պարտք»[71]։

Ֆիլիպ Լ. Կոլը նշում է, որ վերը նշված տեսությունները ոչ այլ ինչ են, քան «անհավանական առասպելներ»[74] Այնուամենայնիվ, այդ տեսությունների առաջխաղացումը «մեծ մասշտաբների է հասել» այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Թուրքիան և Ադրբեջանը[75]։ Հաճախ զուգորդված հունական, ասորական և Հայոց ցեղասպանության ժխտման հետ,  կեղծ պանթյուրքական գիտությունը ստացավ լայնածավալ պետական և ոչ պետական աջակցություն և ուսուցանվում է այդ երկրների տարրական դպրոցից մինչև  բուհեր՝ ամենաբարձր մակարդակով[76]։ Թուրք ուսանողները կրթվում են «անհեթեթ ուռճացված» պնդումներով դասագրքերի հիման վրա,ըստ որոնց բոլոր եվրասիական քոչվորները, ներառյալ սկյութները, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրության տարածքում գտնվող բոլոր քաղաքակրթությունները, ինչպիսիք են Շումերները, Հին Եգիպտոսը, Հին Հունաստանը և Բյուզանդական կայսրությունը, թյուրքական ծագում ունեն[77]։ Կոնստանտին Շեյկոն և Սթիվեն Բրաունը բացատրում են նման կեղծ պատմությունը որպես ազգային թերապիայի ձև ՝ օգնելու իր կողմնակիցներին հաղթահարել անցյալի անհաջողությունները[71]։

Թյուրքական կազմակերպություններ խմբագրել

  • Երիտթուրքեր (թուրքերեն՝ Jöntürkler) — քաղաքական շարժում Օսմանյան կայսրությունում, որը 1876 թվականից ի վեր փորձում էր իրականացնել լիբերալ և սահմանադրական բարեփոխումներ։ Երիտթուրքերին հաջողվել է տապալել Սուլթան Աբդուլ-Համիդ Բ-ին (1908) և իրականացնել արևմտամետ բարեփոխումներ։
  • Քեմալիզմ - Քեմալի առաջ քաշած թուրքական ազգայնականության գաղափարախոսությունն է։ Այն դեռ համարվում է Թուրքիայի Հանրապետության պաշտոնական գաղափարախոսությունը։
  • Ազգայնական շարժման կուսակցություն (Թուրքիա) - (թուրք. ՝ Milliyetçi Hareket Partisi, MHP) ազգայնական աջ ծայրահեղական պահպանողական կուսակցություն Թուրքիայում[78][79]։
  • Ժողովրդահանրապետական կուսակցություն (Թուրքիա) - (թուրք. ՝ Cumhuriyet Halk Partisi) - Թուրքիայի Հանրապետության ամենահին քաղաքական կուսակցությունը, զբաղեցնում է կենտրոնամետ դիրքեր։ Օգտագործվում է ԺՀԿ հապավումը (CHP):
  • Էրգենեկոն կազմակերպություն-  թուրքական ծայրահեղ ազգային կազմակերպություն։ Քեմալական շարժման գաղտնի կազմակերպություն է, որի անդամները Թուրքիայի զինված ուժերում և անվտանգության գործակալություններում բարձրաստիճան ղեկավարներ են։
  • Գորշ գայլեր — (թուրքերեն՝ Bozkurtlar կամ թուրքերեն՝ Bozkurtçular, իսկական անվանումը — թուրքերեն՝ Ülkücülük — «իդեալիզմ») — աջակողմյան արմատական թուրքական կազմավորում, «Ազգայնական շարժման կուսակցության» ռազմատենչ երիտասարդական թև։
  • Ադրբեջանի Ազգային ժողովրդավարական կուսակցություն - Ադրբեջանի քաղաքական կուսակցություն։ Կուսակցության քաղաքական ծրագիրը մոտ է «Գորշ գայլեր» կազմակերպության ծրագրին, երբեմն նույնիսկ համարվում է Ադրբեջանում «Գորշ գայլեր» կազմակերպության մասնաճյուղ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Pan-Turkism — Britannica Online Encyclopedia
  2. ↑ Fishman, Joshua; Garcia, Ofelia (2011). Handbook of Language and Ethnic Identity: The Success-Failure Continuum in Language and Ethnic Identity Efforts. Vol. 2. Oxford University Press. էջ 269. ISBN 978-0-19-539245-6. «It is commonly acknowledged that pan-Turkism, the movement aiming at the political and/or cultural unification of all Turkic peoples, emerged among Turkic intellectuals of Russia as a liberal-cultural movement in the 1880s.»
  3. ↑ «Pan-Turkism». Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. 2009. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 19-ին. «Political movement of the late 19th and early 20th centuries, which had as its goal the political union of all Turkish-speaking peoples in the Ottoman Empire, Russia, China, Iran, and Afghanistan.»
  4. ↑ Landau, Jacob (1995). Pan-Turkism: From Irredentism To Cooperation. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20960-3.
  5. ↑ Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974.
  6. ↑ Robert F. Melson, "The Armenian Genocide" in Kevin Reilly (Editor), Stephen Kaufman (Editor), Angela Bodino (Editor) "Racism: A Global Reader (Sources and Studies in World History)", M.E. Sharpe (January 2003). pg 278:"Concluding that their liberal experiment had been a failure, CUP leaders turned to Pan-Turkism, a xenophobic and chauvinistic brand of nationalism that sought to create a new empire based on Islam and Turkish ethnicity."
  7. ↑ 7,0 7,1 Iskander Gilyazov, "Пантюрκизм, Пантуранизм и Германия Արխիվացված 2006-10-04 Wayback Machine", magazine "Татарстан" No 5-6, 1995.
  8. ↑ «Pan-Turkism». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 2-ին.
  9. ↑ Gökalp, Ziya; Devereaux, Robert (1968). The Principles of Turkism. E. J. Brill. էջ 125. «Turkism is not a political party but a scientific, philosophic and aesthetic school of thought.»
  10. ↑ Kieser, Hans-Lukas (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities. I. B. Tauris. էջ 19. ISBN 978-1-84511-141-0.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Ռուբեն Տեր-Մինասյան, Հայ-թուրքական կնճիռը, Կահիրե, «Յուսաբեր», 1924 — 133, էջեր 133 — 158 էջ։
  12. ↑ Mansur Hasanov, Academician of Academy of Sciences of Tatarstan Republic, "Великий реформатор", in magazine "Республика Татарстан" № 96–97 (24393-24394), 17 May 2001.
  13. ↑ Rafael Khakimov, "Taklid and Ijtihad Արխիվացված 2007-02-10 Wayback Machine", Russia in Global Affairs, Dec. 2003.
  14. ↑ N.N., "Полтора Века Пантюрκизма в Турции", magazine "Панорама".
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Modernism: The Creation of Nation States. էջ 218. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  16. ↑ Pan Turkism, Encyclopedia Britannica.
  17. ↑ Eligur, Banu (2010). The Mobilization of Political Islam in Turkey. էջ 41.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 Jacob M. Landau. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. India University Press, 1995. 2nd Edition. pp 112–114.
  19. ↑ Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974. pg 194: "In the course of the Second World War, various circles in Turkey absorbed Nazi propaganda; these were pro-German and admired Nazism, which they grasped as a doctrine of warlike dynamism and a source of national inspiration, on which they could base their pan-Turkic and anti-Soviet ideology"
  20. ↑ John M. VanderLippe , "The politics of Turkish democracy", SUNY Press, 2005. "A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and mustache, and advocated racist Nazi doctrines"
  21. ↑ John M. VanderLippe, The Politics of Turkish Democracy: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950, (State University of New York Press, 2005), 108;"A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and moustache, and advocated Nazi racist doctrines."
  22. ↑ Peter Davies, Derek Lynch, "The Routledge Companion to Fascism and the Far Right", Routledge, 2002. pg 244: "Alparslan Türkeş: Leader of a Turkish neo-fascist movement, Nationalist Action Party(MHP). During the war he took a pro-Hitler position and was imprisoned after a 1960 coup attempt against his country's ruler.
  23. ↑ Berch Berberoglu, " Turkey in crisis: from state capitalism to neocolonialism", Zed, 1982. 2nd edition. pg 125: "Turkes established close ties with Nazi leaders in Germany in 1945 "
  24. ↑ VanderLippe, John M. (2012 թ․ փետրվարի 1). Politics of Turkish Democracy, The: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950 (անգլերեն). SUNY Press. էջ 109. ISBN 9780791483374.
  25. ↑ Landau, Jacob M.; Landau, Gersten Professor of Political Science Jacob M.; Landau, Yaʻaqov M. (1995). Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation (անգլերեն). Indiana University Press. էջեր 117–118. ISBN 978-0-253-32869-4.
  26. ↑ 26,0 26,1 Пантюркизм: вековая угроза России
  27. ↑ 27,0 27,1 Журнал «Тюркоман», Лондон. ПАНТЮРКИЗМ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ И БУДУЩЕЕ
  28. ↑ THE REBIRTH OF PAN-TURKISM?
  29. ↑ Karabekir, Istiklâl Harbimiz/n.2/, p. 631
  30. ↑ Jacob M. Landau. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. India University Press, 1995. 2nd Edition. pg 45: "Pan-Turkism's historic chance arrived shortly before and during First World War, when it was adopted a guiding principle of state policy by an influential group among the Young Turks"
  31. ↑ Robert F. Melson, "The Armenian Genocide" in Kevin Reilly (Editor), Stephen Kaufman (Editor), Angela Bodino (Editor) "Racism: A Global Reader (Sources and Studies in World History)", M.E. Sharpe (January 2003). pg 278: "Concluding that their liberal experiment had been a failure, CUP leaders turned to Pan-Turkism, a xenophobic and chauvinistic brand of nationalism that sought to create a new empire based on Islam and Turkish ethnicity ... It was in this context of revolutionary and ideological transformation and war that the fateful decision to destroy the Armenians was taken."
  32. ↑ The International Association of Genocide Scholars, Affirmation, Armenian Genocide, "That this assembly of the Association of Genocide Scholars in its conference held in Montreal, June 11–3, 1997, reaffirms that the mass murder of Armenians in Turkey in 1915 is a case of genocide which conforms to the statutes of the United Nations Convention on the Prevention and Punishment of Genocide. It further condemns the denial of the Armenian Genocide by the Turkish government and its official and unofficial agents and supporters".
  33. ↑ Young Turks and the Armenian Genocide, Armenian National Institute
  34. ↑ Robert Melson, Leo Kuper, "Revolution and genocide: on the origins of the Armenian genocide and the Holocaust", University of Chicago Press, 1996. pg 139: "It was in this context of exclusion and war that CUP made a decision to destroy the Armenians as a viable national community in Turkey and the pan-Turkic empire. Thus a revolutionary transformation of ideology and identity for the majority had dangerous implications for the minority. As will be discussed in Chapter 5, the Turkish nationalists revolution, as initiated by the Young Turks, set the stage for the Genocide of Armenians during the Great war"
  35. ↑ Lynn Meskell, "Archaeology Under Fire: Nationalism, Politics and Heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East", Routledge, 1998.
  36. ↑ «Мустафа (Кемаль) Ататюрк Мустафа Ататюрк». Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 2-ին.
  37. ↑ К.Закирьянов. Я вполне допускаю мысль, что в жилах Обамы течет тюркская кровь (Russian)
  38. ↑ «Доктор истнаук А.Галиев: Покажите мне паспорт Чингисхана, где написано, что он казах. Тогда я вам поверю... - ЦентрАзия». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 2-ին.
  39. ↑ «Казахи интересуются нашей историей». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 2-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 Clive Foss, “The Turkish View of Armenian History: A Vanishing Nation,” in The Armenian Genocide: History, Politics, Ethics, ed. by Richard G. Hovannisian (New York: St. Martins Press, 1992), p. 268.
  41. ↑ «Present-day Armenia located in ancient Azerbaijani lands - Ilham Aliyev». News.Az. 2010 թ․ հոկտեմբերի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 21-ին.
  42. ↑ Tofig Kocharli "Armenian Deception"
  43. ↑ Ohannes Geukjian "Ethnicity, Nationalism and Conflict in the South Caucasus: Nagorno-Karabakh and the Legacy of Soviet Nationalities Policy"
  44. ↑ «Nagorno Karabakh: History». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 2-ին.
  45. ↑ «Рауф Гусейн-заде: "Мы показали, что армяне на Кавказе - некоренные жители"». Day.Az. 2012 թ․ դեկտեմբերի 27. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 2-ին.
  46. ↑ «Professor Firidun Agasyoglu Jalilov "How Hays became Armenians"». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  47. ↑ Pan-Turanianism Takes Aim at Azerbaijan: A Geopolitical Agenda By: Dr. Kaveh Farrokh
  48. ↑ ЕВРАЗИЯ — Из истории пантюркизма: национализм против веры
  49. ↑ Geraci, Robert P. (2001). Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. Cornell University Press. էջ 278. ISBN 978-0-8014-3422-8.
  50. ↑ Mansur Hasanov, Academician of Academy of Sciences of Tatarstan republic, in "People's Political Newspaper" № 96–97 (24393-24394) 17 May 2001 http://www.rt-online.ru/numbers/public/?ID=25970
  51. ↑ Пантюркизм // Толковый словарь русского языка / Под ред. Д. Н. Ушакова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1939. — Т. 3.
  52. ↑ Еремеев Д. Е. [dic.academic.ru/dic.nsf/sie/13005/ПАНТЮРКИЗМ Пантюркизм] // Советская историческая энциклопедия. / Под ред. Е. М. Жукова. — М.: Советская энциклопедия
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Пантюркизм // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  54. ↑ 54,0 54,1 Абдакимов А. История Казахстана Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine. — Алматы. 1994
  55. ↑ Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. — Москва: "Восточная литература" РАН, 2002. — С. 5. — ISBN 5-02-018338-5
  56. ↑ составитель Тумаркин Д.Д. Репрессированные этнографы. — Москва: "Восточная литература" РАН, 2002. — ISBN 5-02-018346-6[1]
  57. ↑ Русские археологи и политические репрессии 1920—1940-х гг.
  58. ↑ Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. — Москва: "Восточная литература" РАН, 2002. — С. 75—86. — ISBN 5-02-018338-5
  59. ↑ Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991)
  60. ↑ Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. — Москва: "Восточная литература" РАН, 2002. — С. 21—50. — ISBN 5-02-018338-5
  61. ↑ Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991)
  62. ↑ Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. — Москва: "Восточная литература" РАН, 2002. — С. 7—20. — ISBN 5-02-018338-5
  63. ↑ Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991)
  64. ↑ Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991)
  65. ↑ Червонная C. Пантюркизм и панисламизм в российской истории Արխիվացված 2013-11-04 Wayback Machine // Отечественные записки. — 2003. — № 5.
  66. ↑ Генеральная прокуратура Кыргызской Республики(չաշխատող հղում)
  67. ↑ Пантюркистский проект (Туран)
  68. ↑ Gunes, Cengiz; Zeydanlioglu, Welat (2013). The Kurdish Question in Turkey: New Perspectives on Violence, Representation and Reconciliation. Routledge. էջ 11. ISBN 1135140634.
  69. ↑ 69,0 69,1 Frankle, Elanor (1948). Word formation in the Turkic languages. Columbia University Press. էջ 2.
  70. ↑ 70,0 70,1 Aktar, A.; Kizilyürek, N; Ozkirimli, U.; K?z?lyürek, Niyazi (2010). Nationalism in the Troubled Triangle: Cyprus, Greece and Turkey. Springer. էջ 50. ISBN 0230297323.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 71,4 71,5 71,6 71,7 71,8 Sheiko, Konstantin; Brown, Stephen (2014). History as Therapy: Alternative History and Nationalist Imaginings in Russia. ibidem Press. էջեր 61–62. ISBN 3838265653. «According to Adzhi, Huns, Alans, Goths, Burgundians, Saxons, Alemans, Angles, Langobards and many of the Russians were ethnic Turks.161 The list of non-Turks is relatively short and seems to comprise only Jews, Chinese, Armenians, Greeks, Persians, and Scandinavians... Mirfatykh Zakiev, a Chairman of the Supreme Soviet of the Tatar ASSR and professor of philology who has published hundreds of scientific works, argues that proto-Turkish is the starting point of the Indo-European languages. Zakiev and his colleagues claim to have discovered the Tatar roots of the Sumerian, ancient Greek and Icelandic languages and deciphered Etruscan and Minoan writings.»
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Khazanov, Anatoly M. (1996). Post-Soviet Eurasia: Anthropological Perspectives on a World in Transition. Department of Anthropology, University of Michigan. էջ 84. ISBN 1889480002. «Discredited hypotheses — widespread in the 1920s and 1930s — about the Turkic origin of Sumerians, Scythians, Sakhas, and many other ancient peoples are nowadays popular»
  73. ↑ 73,0 73,1 Hunter, Shireen; Thomas, Jeffrey L.; Melikishvili, Alexander (2004). Islam in Russia: The Politics of Identity and Security. M.E. Sharpe. էջ 159. ISBN 0765612828. «M. Zakiev claims that the Scythians and Sarmatians were all Turkic. He even considers the Sumerians as Turkic»
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Kohl, Philip L.; Fawcett, Clare (1995). Nationalism, Politics and the Practice of Archaeology. Cambridge University Press. էջեր 143, 154. ISBN 0521558395. «Apparently innocuous were other contradictory and/or incredible myths related by professional archaeologists that claimed that the Scythians were Turkic-speaking»
  75. ↑ 75,0 75,1 Simonian, Hovann (2007). The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey. Routledge. էջ 354. ISBN 0230297323. «Thus, ethnic groups or populations of the past (Huns, Scythians, Sakas, Cimmerians, Parthians, Hittites, Avars and others) who have disappeared long ago, as well as non-Turkic ethnic groups living in present-day Turkey, have come to be labeled Turkish, Proto-Turkish or Turanian»
  76. ↑ 76,0 76,1 Lornjad, Siavash; Doostzadeh, Ali (2012). On The Modern Politization of the Persian Poet Nezami Ganjavi. CCIS. էջ 85. ISBN 9993069744. «Claims that many Iranian figures and societies starting from the Medes, Scythians and Parthians were Turks), are still prevalent in countries that adhere to Pan—Turkist nationalism such as Turkey and the republic of Azerbaijan. These falsifications, which are backed by state and state backed non—governmental organizational bodies, range from elementary school all the way to the highest level of universities in these countries.»
  77. ↑ Boldt, Andreas (2017). Historical Mechanisms: An Experimental Approach to Applying Scientific Theories to the Study of History. Taylor & Francis. էջ 107. ISBN 1351816489. «Violent flirtation with PanTuranism had a lasting effect on kemalist Turkey and its historical ideology: Turkish pupils are imbued by history textbooks even today with a dogma of absurdly inflated PanTurkish history—Turkish history comprises all Eurasian nomads, Indo-European (Scythian) and Turk-Mongol, plus their conquests in Persia, India China, all civilizations on the soil of the Ottoman Empire, from Sumer and Ancient Egypt via Greeks, Alexander the Great to Byzantium.»
  78. ↑ Turkish far right on the rise, by Justin Huggler, The Independent, 20 April 1999
  79. ↑ Turkey and the EU. Will they Split before they Marry?, The Spiegel Online International, 10.03.2005
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պանթյուրքիզմ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պանթյուրքիզմ&oldid=9493716» էջից