Չավինյան մշակույթ, անհետացած, նախապատմական քաղաքակրթություն, որը իր անունը ստացել է Չավին դե Ուանտար հնավայրի անունից, որտեղ գտնվել են այս մշակույթին պատկանող արտեֆակտները։ Այս քաղաքակրթությունը գոյություն է ունեցել ներկայիս Պերուի տարածքում՝ Անդյան լեռնաշղթայի հյուսիսային բարձրավանդակում մ.թ.ա. 900-200 թվականներին։ Այն մեծ ազդեցություն է ունեցել այս տարածաշրջանի այլ քաղաքակրթությունների վրա[1][2]։ Չավինյան ժողովուրդը (դեռևս անհայտ է այն իրական անվանումը, որով ժողովուրդը կոչել է ինքն իրեն) բնակվել է Մոսնա հովտում, որտեղ միախառնվում են Մոսնա և Ուաչեսկա գետերը։ Այս տարածքը ծովի մակարդակից ունի 3150 մ բարձրություն և ներառում է կեչուա, սունի և պունա կյանքի գոտիները[3]։

Չավինյան մշակույթ
Chavín
Կարգավիճակհնագիտական մշակույթ
ՄայրաքաղաքՉավին դե Ուանտար
Հիմնադրված էմ․թ․ա․ 900թ․ թ.

Չավինյան մշակույթի հնավայր է Չավին դե Ուանտարը, որը գտնվում է Անկաշ նահանգում։ Ենթադրվում է, որ այն կառուցվել է մ.թ.ա. 900 թվականին և եղել է Չավինյան ժողովրդի կրոնական և քաղաքական կենտրոնը։ Այն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի համաշխարհային ժառանգության կազմում։

Ձեռքբերումներ խմբագրել

 
Չավինյան ոսկե թագ , մ․թ․ա․1200-300 թթ․, Լարկո թանգարանի հավաքածու

Չավինյան ճարտարապետության վառ օրինակ է Չավին դե Ուանտար տաճարը, որն այնպես է նախագծված եղել, որ ձուլվել է տեղի լեռնային շրջապատին։ Տաճարը տեղատարափներից և ջրհեղեղից պաշտպանելու համար կառուցվել է ջրահեռացման համակարգ, որը բաղկացած է եղել տաճարի տակով անցնող խողովակներից, որոնք ջուրը դեպի դուրս են մղել։ Չավինյան ժողովուրդը մեծ գիտելիքներ է ունեցել նաև ակուստիկայի ոլորտում։ Անձրևոտ եղանակին ջրամուղ խողովակները բարձր ձայն են արձակել, որը նման է եղել հովազի մռնչյունին, իսկ հովազը համարվել է սուրբ կենդանի։ Տաճարը կառուցված է եղել սպիտակ գրանիտից և սև կրաքարից , որոնցից ոչ մեկը չի կարելի գտնել տաճարի մոտակայքում։ Սա նշանակում է, որ աշխատողներին ստիպել են հեռվից բերել շինարարական աշխատանքների համար նյութը, իսկ տեղի նյութերը չեն օգտագործվել։ Չավինյան ժողովուրդը հմուտ է եղել մետաղագործության, զոդման ոլորտներում։ Նրանք հատուկ մեթոդներ են գործածել ոսկին նրբագեղ զարդերի վերածելու համար[4]։

Չավինյան ժողովուրդը ընտելացրել է տարբեր կաթնասունների, այդ թվում լամաներին։ Կենդանիներն օգտագործվել են որպես բեռնակիրներ, նրանց բուրդն օգտագործվել է կտորեղեն ստանալու համար։ Լամաների միսը օգտագործվել է չարկի (չորացված և համեմված միս) պատրաստելու համար։ Այս մթերքն արտահանվել է և մեծ եկամուտներ է բերել տնտեսությանը։ Չավինյան ժողովուրդը զբաղվել է նաև հողագործությամբ։ Նրանք մշակել են կարտոֆիլ, քինոա և եգիպտացորեն։ Նրանց մոտ եղել է զարգացած ոռոգման համակարգ[5][6]։

Լեզու խմբագրել

Հայտնի չէ, թե ինչ լեզվով է խոսել Չավինյան ժողովուրդը, սակայն այն այժմ հավանաբար մեռած լեզու է[7]։ Որոշ մարդաբաններ կարծում են, որ ժողովուրդը խոսել է Կեչուա լեզվի նախնական որևէ տարբերակով՝ առաջ բերելով այն փաստը, որ Կեչուա լեզվի ձևաբանությունը և շարահյուսությունը այլ լեզուների համեմատ ավելի հեշտ էր, և լեռնաշղթաներով բաժանված ժողովուրդները ավելի հեշտությամբ կարող էին հաղորդակցվել հենց այս լեզվով խոսելու դեպքում[8]։ Սակայն, որոշ գիտնականներ էլ կարծում են, որ Չավինյան ժողովուրդը չէր կարող խոսել Կեչուա լեզվով, քանի որ այն առաջացել է ավելի ուշ՝ մ.թ. առաջին հազարամյակում։

Արհեստ խմբագրել

 
Լանզոն
 
Փորագրված խեցիից պատրաստված շեփոր(մ․թ․ա․ 400-200թթ․)։ Այս շեփորը հավանաբար պատրաստվել է ծիսական արարողությունների համար։ Դրա վրա արված փորագրություններում պատկերված է բարձր պաշտոն ունեցող անձ, ով շեփոր է նվագում։ Նա շրջապատված է օձերով, որոնք կարծես կախարդված են շեփորի նվագով։

Չավինյան մշակույթը ներկայացնում է Անդերի առաջին ճանաչված գեղարվեստական ոճը։ Չավինյան արհեստը կարելի է բաժանել երկու փուլի։ Առաջին փուլը համապատասխանում է Չավին դե Ուանտարի «հին տաճարի» կառուցման ժամանակաշրջանին (մ.թ.ա. 900-500 թթ. ), իսկ երկրորդը՝ «նոր տաճարի» կառուցման ժամանակաշրջանին (մ.թ.ա. 500–200 թթ. ):

Ափամերձ Չավինյան քաղաքակրթության խեցեղենի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ գոյություն են ունեցել երկու տեսակի խեցեղեն՝ բազմանիստ փորագրված և գնդաձև ներկված։ Չավինյան մշակույթում շատ է օգտագործվել «եզրագծային մրցակցության մեթոդը» (գեղարվեստական հնարք, որի դեպքում պատկերը կարող է ունենալ տեսողական տարբեր ընկալումներ, օրինակ՝ ուղիղ դիրքում պատկերը կարող է նշանակել մի բան, իսկ գլխիվայր շրջած դիրքում՝ մեկ այլ բան)։ Այս մեթոդը մտադրաբար կիրառվել է արվեստի շատ գործերում դրանք միայն Չավինյան պաշտամունքի հետևորդներին հասկանալի դարձնելու համար[9]։

Չավինյան մշակույթում տաճարի պատերը զարդարված են քանդակներով, փորագրություններով և խեցեղենով։ Արվեստագետները պատկերել են այլ նահանգների էկզոտիկ կենդանիներ և բույսեր, ինչպիսիք են օրինակ հովազը և բազեն։ Չավինյան արհեստում հաճախ հանդիպող զարդանախշ է կատվի տեսք ունեցող նախշը, որը ունի կրոնական նշանակություն և շատ է կրկնվում քանդակներում և փորագրություններում։ Կան երեք հիմնական արտեֆակտներ, որոնք ներկայացնում են Չավինյան արհեստը։ Դրանք են՝ Տելլո կոթողը, քարե գլուխները և Լանզոնը։ Տելլո կոթողն իրենից ներկայացնում է հսկայական քանդակազարդ սյուն, որի վրա պատկերված են բույսեր և կենդանիներ։ Քարե գլուխները մեծ ժանիքներ ունեցող հովազի տեսք ունեն և տեղադրված են Չավին դե Ուանտար տաճարի պատերի մեջ։ Հավանաբար Չավին դե Ուանտար տաճարի ամենատպավորիչ արտեֆակտը Լանզոնն է։ Այն 4,53 մ բարձրություն ունեցող քանդակազարդ գրանիտե սյուն է, որը ցուցադրված է տաճարում։ Սյունը ձգվում է տաճարի հատակից մինչև առաստաղը։ Դրա վրա քանդակված է ժանիքավոր մի աստված։ Այս պատկերը Չավինյան քաղաքակրթության գլխավոր պաշտամունքային պատկերն է եղել[10]։

Ազդեցության ոլորտ խմբագրել

 

Չավինյան մշակույթը մեծ ազդեցություն է ունեցել հարևան քաղաքակրթությունների վրա հատկապես այն պատճառով, որ գտնվելով անապատի և ջունգլիների միջև՝ այն հայտնվում էր առևտրային ճանապարհի վրա, և բախվում էր այլ մշակույթների հետ։ Օրինակ՝ Պակոպամպա տաճարը, որը գտնվում է Չավին դե Ուանտարից դեպի հյուսիս, կրել է Չավինյան մշակույթի ճարտարապետության ազդեցությունը։

Չավինյան քաղաքակրթությանը բնորոշ չեն եղել պատերազմները։ Սա երևում է այն բանից, որ Չավինյան մշակույթին պատկանող կառույցներում բացակայում են պաշտպանական կառույցները և պատնեշները։ Չավինյան ժողովուրդը մշտապես եղել է կրոնի հսկողության ներքո, որի պատճառով բազմաթիվ մարդիկ ամեն կերպ ցանկանում էին փախչել Չավինյան տիրապետությունից։ Պատերազմներ եղել են միայն այն վայրերում, որտեղ մշակույթը տարածում չի գտել։ Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ Չավինյան մշակույթի ներսում պատերազմներ չեն եղել, սակայն հարևան մշակույթները պատերազմների միջոցով փորձել են խուսափել նրանց տիրապետությունից[11]։

Բարձր խավի դերը խմբագրել

Չավինյան մշակույթում համարվում էր, որ բարձր խավը ունի աստվածային ծագում։ Շամանները ուժ և իշխանություն էին ձեռք բերում՝ պնդելով, որ իրենք կապված են աստվածների հետ, իսկ համայնքը հակված էր դրան հավատալուն։ Շամանները ավանդույթների և ծիսակատարությունների միջոցով կարողանում էին գրավել և հպատակեցնել ժողովրդին[12][13]։

Պատկերասրահ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. Burger, Richard L. 2008 "Chavin de Huantar and its Sphere of Influence", In Handbook of South American Archeology, edited by H. Silverman and W. Isbell. New York: Springer, pp. 681–706
  2. Burger, Richard L., and Nikolaas J. Van Der Merwe (1990). "Maize and the Origin of Highland Chavín Civilization: An Isotopic Perspective", American Anthropologist 92(1):85–95.
  3. Burger (1992), Chavin and the Origins of Andean Civilization
  4. Lothrop, S. K. (1951) "Gold Artifacts of Chavin Style", American Antiquity 16(3):226–240
  5. Miller and Burger, 1995
  6. Burger and Van Der Merwe, 1990
  7. Wolfson, Nessa; Manes, Joan. Language of Inequality. էջ 186.
  8. Campbell, Lyle; Grondona, Verónica. The Indigenous Languages of South America: A Comprehensive Guide. էջ 588.
  9. Tello, Julio C. (1943) "Discovery of the Chavín Culture in Peru", American Antiquity 9(1, Countries South of the Rio Grande):135–160.
  10. Burger, Richard L. Chavin and the Origins of Andean Civilization. New York: Thames and Hudson, 1992.
  11. Burger (1992), pp. 78-79, 225, 65, 78
  12. John W. Rick, "The Evolution of Authority and Power at Chavín de Huantar, Peru" Արխիվացված 2013-02-21 archive.today, review-article, 15 April 2005
  13. Kembel, Silvia Rodriquez and John W. Rick. (2004) "Building Authority at Chavin de Huantar: Models of Social Organization and Development in the Initial Period and Early Horizon", in Andean Archaeology, Malden, Massachusetts: Blackwell Pub