Շամպինյոն
| Շամպինյոն | |
| |
| Դասակարգում | |
| Թագավորություն | Սնկեր (Fungi) |
| Տիպ/Բաժին | Բազիդիավոր սնկեր (Basidiomycota) |
| Ենթատիպ | Agaricomycotina |
| Դաս | Ագարիկոմիցետներ (Agaricomycetes) |
| Ենթադաս | Agaricomycetidae |
| Կարգ | Agaricales |
| Ընտանիք | Agaricaceae |
| Ցեղ | Շամպինյոն (Agaricus) L., 1753 |
Շամպինյոն (լատ. Agaricus), շամպինյոնազգիների (ագարիկազգիների) ընտանիքի շերտավոր սնկերի ցեղ (լատ. ՝ Agaricaceae). «շամպինյոն» ռուսերեն անունը գալիս է ֆր. champignon, որը նշանակում է պարզապես «սունկ»։ Ցեղը ներառում է ինչպես ուտելի, այնպես էլ ոչ ուտելի սնկեր։ Համարվում է մշակովի կուլտուրա։
- Պտղամարմինն ունի տարբեր չափեր՝ 3-5-ից 20-25 սմ (Agaricus arvensis):
- Գլխարկը մեծ է, խիտ, սկզբում կլորացած, տարիքի հետ դառնում է ավելի հարթ։ Մակերեսը հարթ է կամ ծածկված է մուգ թեփուկներով։ Գույնը սպիտակից մինչև շագանակագույն։
- Թիթեղները ազատ են, սկզբում սպիտակ, այնուհետև մգանում են՝ գույնը փոխելով վարդագույնից մինչև գրեթե սև, ինչը պայմանավորված է սպորների գույնի փոփոխությամբ։ Այս հիմքի վրա շամպինիոնները հեշտությամբ տարբերվում են amanita սեռի թունավոր սնկերից, որոնք շամպինյոնին նման են, և որոնց պտղամարմնի թիթեղիկներում առաջացած սպորները մնում են սպիտակ կամ դեղնավուն։
- Ոտիկը կենտրոնում է, հարթ, խիտ, երբեմն փխրուն, ներսում՝ խոռոչ։ Ունեն մասնակի ծածկոց, որը ոտիկի վրա թողնում է հստակ տեսանելի մեկ կամ երկշերտ օղակ։
- Պտղամիսն ունի սպիտակի տարբեր երանգներ։ Օդի հետ շփվելով ձեռք է բերում դեղնավուն կամ կարմրավուն երանգ։ Հաճախ ունենում է արտահայտված սնկային կամ «անիսոնի» հոտ։
Տարածումն ու էկոլոգիան խմբագրել
Բոլոր շամպինիոնները սապրոտրոֆներ են և աճում են հիմնականում չմշակված հողերում, օրգանական նյութերով հարուստ անտառային և մարգագետնային հումուսի վրա, հանդիպում են մեռած ծառերի կեղևի և մրջյունների վրա։ Ըստ սուբստրատի որոշակի տեսակների սահմանափակման, agaricus սեռի ներկայացուցիչները բաժանվում են 5 խմբի.
- աճում են միայն անտառներում (A. silvaticus, A. silvicola);
- բաց ոչ աճող տարածքների հողային սապրոտրոֆներ (A. bisporus, A. bitorquis, A. subperonatus);
- հերբոֆիլներ, որոնք աճում են միայն խոտերի մեջ (A. campester, A. augustus և այլն);
- աճում են խոտերի և անտառների միջև բաց տարածություններում (A. bisporus, A. արվենզի, A. comtulus և այլն);
- անապատային տեսակներ, ներառյալ հալոֆիտները (A. bernardii, A. tabularis):
Շամպինիոնների տեսակների ամենամեծ բազմազանությունը նկատվում է Եվրասիայի տափաստաններում և անտառ-տափաստաններում, պրերիաներում, պամպասներում, խոտհարքներում և Ավստրալիայի և Աֆրիկայի բաց տարածքներում։
Տնտեսական նշանակությունը խմբագրել
Agaricus ցեղը տնտեսական մեծ նշանակություն ունի։ Քիչ թվով ներկայացուցիչներ են հանդիսանում թունավոր կամ անմարսելի, ինչպիսիք են դեղնամաշկ շամպինիոնը (Agaricus xanthodermus) կամ խայտաբղետ շամպինիոնը (Agaricus meleagris): Բոլոր մյուս տեսակները օգտագործվում են որպես սնունդ, իսկ երկսպորավոր շամպինիոնը (Agaricus bisporus) ունի արդյունաբերական նշանակությոն, շատ ավելի հազվադեպ է աճեցվում երկօղակ շամպինիոնը (Agaricus bitorquis):
Champignon-ը աշխարհում ամենատարածված մշակովի սունկն է։ Այն կազմում է ընդհանուր արտադրության 37,2% - ը[1]։ Բացի այդ, այս սունկը ամենատարածվածն է Ռուսաստանում՝ 73%: Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում շամպինիոնների համախառն բերքը 2015 թվականին կազմել է մոտ 10,4 հազար տոննա[2]։
Շամպինիոնները պարունակում են 20 ամինաթթուներ, այդ թվում մարդու համար բոլոր անհրաժեշտները՝ մեթիոնին, ցիստեին, ցիստին, տրիպտոֆան, թրեոնին, վալին, լիզին, ֆենիլալանին։ Որոշ շամպինյոնների պտղամարմնից ստանում են հակաբիոտիկներ։
Տեսակները խմբագրել
Հայտնի են մոտ 200 տեսակ շամպինյոն[3] ամբողջական ցուցակը․
| Кат.* | Լատիներեն անվանում | Հայերեն անվանում |
|---|---|---|
|
Agaricus abruptibulbus | Շամպինյոն հստակ, շամպինյոն սպիտակ, շամպինյոն ծուռ, շամպինյոն մշակովի |
|
|
Agaricus arorae | |
|
|
Agaricus arvensis(Agaricus exquisitus)
(Agaricus leucotrichus) |
Շամպինյոն դաշտային, շամպինյոն ոչխարի |
|
|
Agaricus augustus(Agaricus perrarus) | Շամպինյոն օգոստոսյան |
| Agaricus bambusae | ||
|
|
Agaricus benesii(Agaricus carolii)
(Agaricus squamuliferus) |
Շամպինյոն բենենշի |
|
|
Agaricus bernardii(Agaricus ingratus)
(Agaricus maleolens) |
Շամպինյոն բեռնարդի, շամպինյոն տափաստանային |
| Պատկեր:VG icon.png | Agaricus bisporus(Agaricus brunnescens)
(Agaricus cookeanus) (Agaricus hortensis) |
Շամպինյոն թագավորական շագանակագույն, շամպինյոն կրկնակի, շամպինյոն կուլտուրական |
|
|
Agaricus bitorquis(Agaricus edulis)
(Agaricus rodmani) |
Շամպինյոն երկօղակ, շամպինյոն մայթի |
|
Agaricus californicus | |
|
|
Agaricus campester(Agaricus campestris) | Շամպինյոն սովորական, շամպինյոն իսկական, շամպինյոն մարգագետնային |
|
|
Agaricus cupreobrunneus | |
|
Agaricus excellens | |
| Agaricus devoniensis | ||
| Agaricus dulcidulus(Agaricus purpurellus) | ||
| Agaricus fuscofibrillosus | ||
| Agaricus fuscovelatus | ||
|
|
Agaricus haemorrhoidarius | Շամպինյոն մուգ-կարմիր |
| Agaricus hondensis | ||
|
|
Agaricus langei(Agaricus mediofuscus) | Շամպինյոն լանգե |
| Agaricus lanipes | ||
| Agaricus lilaceps | ||
| Պատկեր:VG icon.png | Agaricus macrosporus | Շամպինյոն խոշորասպոր |
|
|
Agaricus meleagris(Agaricus placomyces)
(Agaricus moelleri) (Agaricus praeclaresquamosus) |
Շամպինյոն խայտաբղետ, շամպինյոն հարթաշերտով, շամպինյոն կարբոլով, շամպինյոն մուգ գույնի, շամպինյոն թեփուկավոր |
| Agaricus pattersonae | ||
| Agaricus phaeolepidotus | ||
| Agaricus porphyrizon | ||
|
|
Agaricus rusiophyllus(Agaricus comtulus)
(Agaricus niveolutescens) |
Շամպինյոն վարդագույն, շամպինյոն նազելի |
|
Agaricus semotus | Շամպինյոն կարմրող, Շամպինյոն կարմրավուն |
|
|
Agaricus silvaticus(Agaricus sanguinarius)
(Agaricus vinosobrunneus) |
Շամպինիոն անտառային |
|
|
Agaricus silvicola(Agaricus flavescens) | Շամպինյոն բարակ, շամպինյոն սպիտակավուն, շամպինյոն հարթ, շամպինյոն անտառային հարթ |
|
|
Agaricus spissicaulis | Շամպինյոն արմատավոր |
| Agaricus subperonatus | ||
| Agaricus subrutilescens | ||
|
|
Agaricus tabularis | Շամպինյոն աղյուսակաձև |
|
|
Agaricus varoparius | Շամպինյոն գոլորշու |
|
|
Agaricus xanthodermus(Agaricus pseudocretaceus) | Շամպինյոն դեղնամաշկ, շամպինյոն կարմրահեր, շամպինյոն դեղնող |
Սննդային արժեք խմբագրել
Որոշ տեսակներ, այդ թվում ուտելի, պարունակում են ագարիտին։
Ծանոթագրություն խմբագրել
- ↑ «Исследование по рынку грибов АПК ОГАУ «ИКЦ АПК»» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
- ↑ «Производство грибов в России в 2016 году растёт рекордными темпами». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
- ↑ Kirk P. M., Cannon P. F. et al. Ainsworth & Bisby's Dictionary of the Fungi. — CAB International, 2008. — P. 13—14. — ISBN 978-0-85199-826-8
Գրականություն խմբագրել
- Ячевский, Артур Артурович (1890–1907). «Шампиньон». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - «Шампиньон, в сельском хозяйстве». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Громов Н. Г. Шампиньоны. — 2-е изд. — М., 1960.
- Фёдоров А. А. Мир растений: в 7 т. — Т. 2: Грибы. — М.: Просвещение, 1991. — ISBN 5-09-002841-9.
- Hunte W. Champignonanbau im Haupt-und Nebenerwerb, 7 Aufl., Hamb., 1973.(գերմ.)