Վիքիպեդիա

Գիտակցության փիլիսոփայություն

(Վերահղված է Մտքի փիլիսոփայությունից)

Մտքի փիլիսոփայությունը փիլիսոփայության ճյուղ է, որն ուսումնասիրում է մտքի գոյաբանությունն ու բնույթը և դրա կապը մարմնի հետ։ Մտքի և մարմնի խնդիրը մտքի փիլիսոփայության մեջ պարադիգմատիկ խնդիր է, չնայած լուծվում են մի շարք այլ խնդիրներ, ինչպիսիք են գիտակցության ծանր խնդիրը և որոշակի հոգեկան վիճակների բնույթը[2][3][4]։ Ուսումնասիրված մտքի ասպեկտները ներառում են մտավոր իրադարձություններ, մտավոր գործառույթներ, մտավոր հատկություններ, գիտակցություն, մտքի գոյաբանություն, մտքի բնույթ և մտքի փոխկապակցվածություն մարմնի հետ։

A phrenological mapping[1] of the brain – phrenology was among the first attempts to correlate mental functions with specific parts of the brain although it is now largely discredited.

Դուալիզմը և մոնիզմը մտքի ու մարմնի խնդրի վերաբերյալ երկու կենտրոնական մտածողություններ են, չնայած առաջացել են տեսակետներ, որոնք չեն տեղավորվում այս կամ այն կատեգորիայում։

  • Դուալիզմի մուտքը Արևմտյան փիլիսոփայություն տեղի է ունեցել 17-րդ դարում Ռենե Դեկարտի շնորհիվ[5]։ Դեկարտի նման Սուբստանց դուալիստները պնդում են, որ միտքը ինքնուրույն գոյություն ունեցող նյութ է, մինչդեռ Հատկության դուալիստները պնդում են, որ միտքը անկախ հատկությունների խումբ է, որը առաջանում է ուղեղում և չի կարող նվազել, սակայն միտքը որոշակի նյութ չէ[6]։
  • Համաձայն մոնիզմի՝ միտքն ու մարմինը գոյաբանորեն առանձնացված չեն (կախված նյութեր չեն)։ Այս տեսակետը առաջին անգամ արևմտյան փիլիսոփայության մեջ առաջ էր քաշել Պարմենիդեսը մ.թ.ա. 5-րդ դարում, իսկ հետագայում այդ տեսակետի կոմնակիցն էր 17-րդ դարի ռացիոնալիստ Բենեդիկտ Սպինոզան[7]։ Ֆիզիկոսները պնդում են, որ գոյություն ունեն միայն ֆիզիկական տեսությամբ ենթադրյալ սուբյեկտներ, և, որ հոգեկան գործընթացները, ի վերջո, կբացատրվեն այս սուբյեկտների տեսանկյունից, քանի որ ֆիզիկական տեսությունը շարունակում է զարգանալ։ Ֆիզիկոսները տարբեր դիրքորոշումներ ունեն մտավոր հատկությունները ֆիզիկական հատկություններին հավասարեցնելու հեռանկարների (նրանցից շատերն ընդունում են հատկության դուալիզմի համատեղելի ձևեր)[8][9][10][11][12][13], և դրանց գոյաբանական կարգավիճակի վերաբերյալ, քանի որ մտավոր հատկությունները մնում են անհասկանալի[12][14][15]։ Իդեալիստները պնդում են, որ միտքն այն ամենն է, ինչ գոյություն ունի, և, որ արտաքին աշխարհը կա՛մ ինքնին մտավոր է, կա՛մ մտքի ստեղծած պատրանք։ Չեզոք մոնիստները, ինչպիսիք էին Էռնստ Մախը և Վիլյամ Ջեյմսը, պնդում են, որ աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձությունները կարելի է համարել կամ մտավոր (հոգեբանական) կամ ֆիզիկական՝ կախված հարաբերությունների այն ցանցից, որի մեջ նրանք գտնվում են, և Սպինոզայի նման երկկողմանի մոնիստնեը, օրինակ, Սպինոզան, այն կարծիքին են, որ կա ինչ-որ այլ չեզոք նյութ, և, որ թե՛ նյութը, թե՛ միտքը այս անհայտ նյութի հատկություններն են։ 20-րդ և 21-րդ դարերի ամենատարածված մոնիզմները բոլորը ֆիզիկալիզմի (դոկտրին, որի համաձայն իրական աշխարհը կազմված է միայն ֆիզիկական աշխարհից) փոփոխություններն էին. սրանք ներառում են բիհևիորիզմը, ինքնության տիպի տեսությունը, անոմալ մոնիզմը և ֆունկցիոնալիզմը[16]։

Ժամանակակից մտքի փիլիսոփաների մեծ մասը կամ ռեդուկտիվ ֆիզիկական, կամ ոչ ռեդուկտիվ ֆիզիկական դիրք ունեն, և պահպանում են իրենց տարբեր տեսակետները այն մասին, որ միտքը մարմնից անջատ չէ[16]։ Այս մոտեցումները ազդեցություն են ունեցել գիտությունների, հատկապես, սոցիոլոգիայի, համակարգչային գիտությունների (մասնավորապես, արհեստական բանականության), էվոլյուցիոն հոգեբանության և տարբեր նյարդաբանական գիտությունների ոլորտներում[17][18][19][20]։ Ռեդուկտիվ ֆիզիկոսները պնդում են, որ բոլոր հոգեկան վիճակները և հատկությունները, ի վերջո, կբացատրվեն ֆիզիոլոգիական պրոցեսների և վիճակների գիտական հաշվարկներով[21][22][23]։ Ոչ ռեդուկտիվ ֆիզիկալիստները պնդում են, որ չնայած միտքը առանձին նյութ չէ, բայց մտավոր հատկությունները վերահսկում են ֆիզիկական հատկությունները, և մտավոր նկարագրություններում ու բացատրություններում օգտագործված նախադրյալներն ու բառապաշարն անփոխարինելի են, քանի որ դրանք չեն կարող կրճատվել միայն լեզվով և ֆիզիկական գիտության ցածր մակարդակի բացատրություններով[24][25]։ Շարունակական նյարդաբանական գիտությունների առաջընթացը օգնել է պարզել առկա որոշ խնդիրներ. սակայն դրանք հեռու են լուծում ստանալուց։ ժամանակակից մտքի փիլիսոփաները շարունակում են փնտրել այն հարցի պատասխանը, թե ինչպես կարելի է սուբյեկտիվ հատկությունները և մտավոր վիճակների ու հատկությունների դիտավորությունը բացատրել նատուրալիստական իմաստով[26][27]։

Միտք-մարմին խնդիրը խմբագրել

Միտք-մարմին խնդիրը վերաբերում է մտքերի, մտավոր գործընթացների և մարմնական վիճակների կամ գործընթացների միջև գոյություն ունեցող հարաբերությունների բացատրությանը[2]։ Այս ոլորտում աշխատող փիլիսոփաների հիմնական նպատակն է պարզել մտքի և հոգեկան վիճակների (գործընթացների) բնույթը, և ինչպես են դրանք ազդում կամ կարող են ազդել մարմնի վրա։

Մեր ընկալման փորձը կախված է ազդակներից, որոնք արտաքին աշխարհից հասնում են տարբեր զգայական օրգաններին, և այդ գրգռիչները փոփոխություններ են առաջացնում մեր հոգեկան վիճակում, ի վերջո, ստիպելով մեզ զգացողություններ ունենալ, որոնք կարող են լինել հաճելի կամ տհաճ։ Հարցն այն է, թե ինչպես է հնարավոր, որ գիտակցված փորձառություններն առաջանան գորշ նյութի մի կտորից, որն օժտված է ոչ այլ ինչով, քան էլեկտրաքիմիական հատկություններով[16]։

Կապակցված խնդիրն այն է, թե ինչպես է ինչ - որ մեկի առաջարկային վերաբերմունքը (օրինակ՝ համոզմունքներն ու ցանկությունները) այդ անհատի նեյրոնների բռնկման և մկանների սեղմման պատճառ դառնում։ Առկա են որոշ հանելուկներ, որոնց բախվել են իմացաբաններն ու մտքի փիլիսոփաները, ամենաքիչը Ռենե Դեկարտի ժամանակներից սկսած[5]։

Միտք-մարմին խնդրի դուալիստական լուծումը խմբագրել

 
Ռենե Դեկարտ, դիմանկարը Ֆրանս Հալսի կողմից,1648

Դուալիզմը մտքերի և նյութի (կամ մարմնի) փոխհարաբերությունների վերաբերյալ տեսակետների ամբողջությունն է։ Այն պնդում է, որ հոգեկան երևույթները որոշ առումներով ոչ ֆիզիկական են[6]։ Միտք-մարմին դուալիզմի ամենավաղ հայտնի ձևակերպումներից մեկը առաջ է քաշվել հինդուական փիլիսոփայության արևելյան Սանքհյայի և Յոգայի դպրոցներում (մ.թ.ա. մոտ 650 թ.), որը աշխարհը բաժանել է պուրուշայի (միտք, ոգի) և պակրատի (նյութական, նյութ)[28]։ Մասնավորապես, Պատանջալիի Յոգա սուտրան մտքի բնույթին վերլուծական մոտեցում է ցույց տալիս։

Արևմտյան փիլիսոփայության մեջ դուալիստական գաղափարների ամենավաղ քննարկումները Պլատոնի գրություններում են, ովքեր պնդում են, որ մարդկանց «խելքը» (մտքի կամ հոգու կարողություն) հնարավոր չէ նույնականացնել կամ բացատրել ֆիզիկական մարմնի հետ[29][30]։ Այնուամենայնիվ, դուալիզմի ամենահայտնի տարբերակը Ռենե Դեկարտի (1641) տեսակետն է։ Ըստ նրա՝ միտքը ոչ երկարաձգված, ոչ ֆիզիկական նյութ է[5]։ Դեկարտը առաջինն էր, որ հստակորեն նույնացրեց միտքը գիտակցության և ինքնագիտակցության հետ, ու տարբերակեց ուղեղից, որը մտավոր կարողության կենտրոնն էր։ Ուստի նա առաջինն էր, ով ձևակերպեց մտքի և մարմնի խնդիրն այն տեսքով, որով այն գոյություն ունի ներկայումս[5]։

Դուալիզմի փաստարկները խմբագրել

Դուալիզմի օգտին առավել հաճախ օգտագործվող փաստարկը դիմում է ողջամիտ ինտուիցիային, որ գիտակցված փորձը տարբերվում է անկենդան նյութից։ Եթե հարցնեն, թե որն է միտքը, սովորական մարդը սովորաբար արձագանքում է` նույնականացնելով դա իր ես-ի, անձի, հոգու կամ այլ անձի հետ։ Նրանք գրեթե հաստատ կհերքեին, որ միտքը պարզապես ուղեղն է[6]։ Մտքի ժամանակակից շատ փիլիսոփաներ կարծում են, որ այդ ինտուիցիաները ապակողմնորոշող են, և որ պետք է կարողանանք օգտագործել մեր կարևոր ունակությունները, գիտությունների էմպիրիկ ապացույցների հետ միասին, այդ ենթադրությունները քննելու, պարզելու, թե արդյոք դրանց համար իրական հիմք կա[6]։

Մեկ այլ կարևոր փաստարկ է այն, որ մտավորը և ֆիզիկականը կարծես թե ունեն բավականին տարբեր, և, միգուցե, անհաշտելի հատկություններ[31]:Մտավոր իրադարձություններն ունեն սուբյեկտիվ որակ, իսկ ֆիզիկական դեպքերը՝ ոչ։ Օրինակ, կարելի է հարցնել, թե այրված մատի դեպքում ինչ ես զգում, կամ ինչպիսին է կապույտ երկինքը, կամ որ երաժշտությունն է հաճելի հնչում մարդու համար։

Մեկ այլ փաստարկ առաջարկել է Ք․ Ս․ Լյուիսը[32]։ Եթե, ինչպես մոնիզմն է ենթադրում, մեր բոլոր մտքերը ֆիզիկական պատճառների հետևանքներ են, ապա մենք հիմք չունենք ենթադրելու, որ դրանք նաև ողջամիտ հիմքի հետևանքներ են։

Զոմբիի փաստարկը հիմնված է Թոդ Մուդիի առաջարկած մտքի փորձի վրա, որը մշակել է Դեյվիդ Չալմերսը իր «Գիտակցական միտքը» գրքում։ Հիմնական գաղափարն այն է, որ մեկը կարող է պատկերացնել իր մարմինը, և, հետեւաբար, պատկերացնել իր մարմնի գոյությունը առանց որևէ գիտակցական վիճակի։ Համաձայն Չալմերսի՝ հնարավոր է թվում, որ այդպիսի էակ կարող է գոյություն ունենալ, քանի որ անհրաժեշտ է միայն, որ միայն այն բաները, որոնք ֆիզիկական գիտությունները նկարագրում են զոմբիի մասինբոլորը ճշմարիտ լինեն։ Քանի որ այս գիտությունների մեջ ներգրավված հասկացություններից ոչ մեկը հղում չի անում գիտակցությանը կամ այլ մտավոր երևույթներին, և ցանկացած ֆիզիկական անձ կարող է բնութագրվել ֆիզիկայի միջոցով գիտականորեն, անցումը հնարավորությունից այդքան էլ մեծ չէ[33]։ Մյուսները, օրինակ, Դեննեթը, պնդում է, որ փիլիսոփայական զոմբի հասկացությունը անհամապատասխան[34], կամ քիչ հավանական[35] հասկացություն է։ Ֆիզիկալիզմի ներքո վիճարկվում է՝ պետք է կա՛մ հավատալ, որ յուրաքանչյուր ոք, այդ թվում և ինքը, կարող է զոմբի լինել, կամ, որ ոչ ոք չի կարող զոմբի լինել՝ հետևելով այն պնդմանը, որ զոմբի լինելու (կամ չլինելու) մասին սեփական համոզմունքը ֆիզիկական աշխարհի արդյունք է, ուստի ոչնչով չի տարբերվում ուրիշի աշխարհից։ Այս փաստարկն արտահայտել է Դեննեթը, ով պնդում է, որ «զոմբիները կարծում են, որ գիտակից են, կարծում են, որ ունեն որակական հատկություններ, կարծում են, որ ցավեր են ունեն[34].

Միտք-մարմին խնդրի մոնիստական լուծումը խմբագրել

Ի տարբերություն դուալիզմի, մոնիզմը չի ընդունում որևէ հիմնարար բաժանում։ Իրականության հիմնովին տարբեր բնույթը ավելի քան երկու հազարամյակների ընթացքում կարևոր նշանակություն ուներ արևելյան փիլիսոփայության ձևերի մեջ։ Հնդկական և չինական փիլիսոփայություններում մոնիզմը կախած է նրանից, թե ինչպես է փորձը հասկացվում։ Այսօր արևմտյան փիլիսոփայության մեջ մոնիզմի ամենատարածված ձևերը ֆիզիկալիստն է[16]։ Ֆիզիկալիստական մոնիզմը պնդում է, որ գոյություն ունեցող միակ նյութը ֆիզիկականն է, այդ տերմինի որոշ իմաստով, որը պետք է հստակեցնի գիտությունը[36]։ Մոնիզմի մեկ այլ ձևը՝ իդեալիզմը, ասում է, որ գոյություն ունեցող միակ նյութը հոգեկանն է։ Չնայած մաքուր իդեալիզմը, ինչպիսին է Ջորջ Բերկլինը, հազվադեպ է հանդիպում ժամանակակից արևմտյան փիլիսոփայության մեջ, բայց ավելի բարդ տարբերակը, որը կոչվում է պանպսիխիզմ, համաձայն որի՝ մտավոր փորձը և հատկությունները կարող են լինել ֆիզիկական փորձի և հատկությունների հիմքում, սա ընդունում են որոշ փիլիսոփաներ, օրինակ՝ Ալֆրեդ Նորթ Ուայտհեդը[37] և Դեյվիդ Ռեյ Գրիֆինը[38]։

Ֆենոմենալիզմի տեսության համաձայն արտաքին օբյեկտների ներկայացուցչությունները (կամ զգայական տվյալները) գոյություն ունեցող բոլորն են։ Նման տեսակետը 20-րդ դարի սկզբին համառոտ ընդունվել է Բերտրան Ռասելի և բազմաթիվ տրամաբանական պոզիտիվիստների կողմից[39]։ Երրորդ հնարավորությունն այն է, որ ընդունվի հիմնական նյութի գոյությունը, որը ո՛չ ֆիզիկական է, ո՛չ մտավոր։ Այդ դեպքում և՛ մտավորը, և՛ ֆիզիկականը կլինեին այս չեզոք նյութի հատկությունները։ Նման դիրքորոշումն ընդունվել է Բենեդիկտ Սպինոզայի կողմից[7] և 19-րդ դարում այն հռչակվել է Էռնստ Մախի կողմից[40]։

Բիհևիորիզմ խմբագրել

Բիհևիորիզմը գերակշռում էր, գրեթե, ողջ 20-րդ դարի մտքի փիլիսոփայության մեջ[16]։ Հոգեբանության մեջ բիհևիորիզմը զարգացավ որպես հակազդեցություն ինտրոսպեկցիոնիզմի անբավարարություն[36]։ Սեփական ներքին մտավոր կյանքի ներքին դիտողական զեկույցները ճշգրտության համար մանրակրկիտ քննության չեն ենթարկվում և չեն կարող օգտագործվել կանխատեսող ընդհանրացումներ կազմելու համար։ Առանց ընդհանրացման և երրորդ անձի հետազոտության հնարավորության, պնդում էին բիհևիորիստները, հոգեբանությունը չի կարող գիտական լինել։ Հետևաբար, ելքը եղավ ներքին հոգեկան կյանքի գաղափարի վերացումը (և, հետևաբար, գոյաբանորեն անկախ միտքը) ու կենտրոնանալը դիտարկվող վարքի նկարագրության վրա[41]։

Հոգեբանության այս զարգացումներին զուգահեռ մշակվել է փիլիսոփայական բիհևիորիզմ (երբեմն անվանում են տրամաբանական բիհևիորիզմ)[36]։ Սա բնութագրվում է ուժեղ ստուգաբանությամբ, որն ընդհանուր առմամբ անիմաստ է համարում ներքին հոգեկան կյանքի մասին չստուգվող հայտարարությունները։ Բիհևիորիստի համար հոգեկան վիճակները ներքին վիճակներ չեն, որոնց վրա կարելի է ինտրոսպեկտիվ հաշվետվություններ կազմել։ Դրանք պարզապես վարքի նկարագրությունն են կամ որոշակի ձևերով վարվելու տրամադրվածություն, որոնք արվել են երրորդ անձանց կողմից` ուրիշների վարքը բացատրելու և կանխատեսելու համար[42]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Oliver Elbs, Neuro-Esthetics: Mapological foundations and applications (Map 2003), (Munich 2005)
  2. ↑ 2,0 2,1 Kim, J. (1995). Honderich, Ted (ed.). Problems in the Philosophy of Mind. Oxford Companion to Philosophy. Oxford: Oxford University Press.
  3. ↑ Siegel, S.: The Contents of Visual Experience. New York: Oxford University Press. 2010
  4. ↑ Macpherson, F. & Haddock, A., editors, Disjunctivism: Perception, Action, Knowledge, Oxford: Oxford University Press, 2008.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Descartes, René (1998). Discourse on Method and Meditations on First Philosophy. Hacket Publishing Company. ISBN 978-0-87220-421-8.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Hart, W.D. (1996) "Dualism", in Samuel Guttenplan (org) A Companion to the Philosophy of Mind, Blackwell, Oxford, 265-7.
  7. ↑ 7,0 7,1 Spinoza, Baruch (1670) Tractatus Theologico-Politicus (A Theologico-Political Treatise).
  8. ↑ Schneider, Susan (2013). «Non-Reductive Physicalism and the Mind Problem1». Noûs. 47 (1): 135–153. doi:10.1111/j.1468-0068.2011.00847.x. ISSN 0029-4624.
  9. ↑ DePaul, Michael; Baltimore, Joseph A. (2013). «Type Physicalism and Causal Exclusion». Journal of Philosophical Research. 38: 405–418. doi:10.5840/jpr20133821. ISSN 1053-8364.
  10. ↑ S. C. Gibb; E. J. Lowe; R. D. Ingthorsson (2013 թ․ մարտի 21). Mental Causation and Ontology. OUP Oxford. էջ 58. ISBN 978-0-19-165255-4.
  11. ↑ Demircioglu, Erhan (2011). «Supervenience And Reductive Physicalism». European Journal of Analytic Philosophy. 7 (1): 25–35.
  12. ↑ 12,0 12,1 Francescotti, Robert. «Supervenience and Mind». The Internet Encyclopedia of Philosophy. ISSN 2161-0002. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  13. ↑ Gibb, Sophie (2010). «Closure Principles and the Laws of Conservation of Energy and Momentum». Dialectica. 64 (3): 363–384. doi:10.1111/j.1746-8361.2010.01237.x. ISSN 0012-2017. S2CID 55120533. See also Dempsey, L. P. (2012). «Consciousness, Supervenience, and Identity: Marras and Kim on the Efficacy of Conscious Experience». Dialogue. 51 (3): 373–395. doi:10.1017/s0012217312000662. See also Baltimore, J. A. (2010). «Defending the piggyback principle against Shapiro and Sober's empirical approach». Dialectica. 175 (2): 151–168. doi:10.1007/s11229-009-9467-2.
  14. ↑ McLaughlin, Brian; Bennett, Karen (2014). Edward N. Zalta (ed.). «Supervenience». The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2014 Edition). Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  15. ↑ Megill, Jason (2012). «A Defense of Emergence». Axiomathes. 23 (4): 597–615. doi:10.1007/s10516-012-9203-2. ISSN 1122-1151.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Kim, J., "Mind–Body Problem", Oxford Companion to Philosophy. Ted Honderich (ed.). Oxford:Oxford University Press. 1995.
  17. ↑ Pinel, J. Psychobiology, (1990) Prentice Hall, Inc. 88-15-07174-1
  18. ↑ LeDoux, J. (2002) The Synaptic Self: How Our Brains Become Who We Are, New York:Viking Penguin. 88-7078-795-8
  19. ↑ Russell, S. and Norvig, P. Artificial Intelligence: A Modern Approach, New Jersey:Prentice Hall. 0-13-103805-2
  20. ↑ Dawkins, R. The Selfish Gene (1976) Oxford:Oxford University Press. ISBN
  21. ↑ Churchland, Patricia (1986). Neurophilosophy: Toward a Unified Science of the Mind–Brain. MIT Press. ISBN 978-0-262-03116-5.
  22. ↑ Churchland, Paul (1981). «Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes». Journal of Philosophy. 78 (2): 67–90. doi:10.2307/2025900. JSTOR 2025900.
  23. ↑ Smart, J.J.C. (1956). «Sensations and Brain Processes». Philosophical Review.
  24. ↑ Donald Davidson (1980). Essays on Actions and Events. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924627-4.
  25. ↑ Putnam, Hilary (1967). "Psychological Predicates", in W. H. Capitan and D. D. Merrill, eds., Art, Mind and Religion (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.)
  26. ↑ Dennett, Daniel (1998). The intentional stance. Cambridge, Mass.: MIT Press. ISBN 978-0-262-54053-7.
  27. ↑ Searle, John (2001). Intentionality. A Paper on the Philosophy of Mind. Frankfurt a. M.: Nachdr. Suhrkamp. ISBN 978-3-518-28556-5.
  28. ↑ Sri Swami Sivananda. «Sankhya:Hindu philosophy: The Sankhya». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 15-ին.
  29. ↑ Plato (1995). E.A. Duke; W.F. Hicken; W.S.M. Nicoll; D.B. Robinson; J.C.G. Strachan (eds.). Phaedo. Clarendon Press. ISBN 978-1-4065-4150-2.
  30. ↑ Robinson, H. (1983): "Aristotelian dualism", Oxford Studies in Ancient Philosophy 1, 123–44.
  31. ↑ Jackson, F. (1982) "Epiphenomenal Qualia." Reprinted in Chalmers, David ed. :2002. Philosophy of Mind: Classical and Contemporary Readings. Oxford University Press.
  32. ↑ Lewis, C.S (1947). Miracles. New York : W. Morrow & Co. ISBN 978-0-688-17369-2.
  33. ↑ Chalmers, David (1997). The Conscious Mind. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511789-9.
  34. ↑ 34,0 34,1 Dennett, Daniel (1995). «The unimagined preposterousness of zombies». Journal of Consciousness Studies. 2: 322–6. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 27-ին.
  35. ↑ Dennett, Daniel (1991). Consciousness Explained. Little, Brown and Co. էջ 95. ISBN 978-0-316-18065-8.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Stoljar, Daniel (2005). «Physicalism». The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2005 Edition). Center for the Study of Language and Information, Stanford University. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  37. ↑ Cf. Michel Weber and Anderson Weekes (eds.), Process Approaches to Consciousness in Psychology, Neuroscience, and Philosophy of Mind (Whitehead Psychology Nexus Studies II) Արխիվացված 2015-04-08 Wayback Machine, Albany, New York, State University of New York Press, 2009.
  38. ↑ Chalmers, David (1996). The Conscious Mind. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511789-9.
  39. ↑ Russell, Bertrand (1918) Mysticism and Logic and Other Essays, London: Longmans, Green.
  40. ↑ Mach, Ernst (1959) [1886]. Die Analyse der Empfindungen und das Verhältnis des Physischen zum Psychischen [The Analysis of Sensations and the Relation of Physical to the Psychical] (English) (Fifth ed.). New York: Dover.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  41. ↑ Skinner, B.F. (1972). Beyond Freedom & Dignity. New York: Bantam/Vintage Books. ISBN 978-0-553-14372-0.
  42. ↑ Ryle, Gilbert (1949). The Concept of Mind. Chicago: Chicago University Press. ISBN 978-0-226-73295-4.

Գրականություն խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գիտակցության_փիլիսոփայություն&oldid=9232961» էջից